Parmentier. Jaargang 18

[p. 47]

Erik Spinoy
Ik-zonder-mij
Een zelfinterview

Ik ben de schrijver van de gedichtenbundel Ik en andere gedichten. Heeft die bundel iets te zeggen over het ik in de hedendaagse literatuur?

Ach, dat laat ik aan mij over. Mijn vraag doet me wel denken aan een interessante tekst: in de vorige jaargang van Parmentier staat een ‘tweestemmige’ bespreking van Ik en andere gedichten door Gaston Franssen en Arnoud van Adrichem, die de bundel onder meer in verband brengen met de nog altijd controversiële Jacques Lacan. Daar is ook enige aanleiding toe. Zo opent de bundel met het aan Lacan ontleende motto ‘Je pense où je ne suis pas, donc je suis où je ne pense pas’. En in een door Patrick Peeters afgenomen interview verschaf ik een aantal toelichtingen bij de opzet van de bundel, en daarbij komt Lacan opnieuw ter sprake.

Wat is dan mijn probleem? Bedienen Franssen en Van Adrichem mij dan niet op mijn wenken?

Ze denken na over wat die verwijzingen naar Lacan te betekenen hebben, en ze brengen ‘de lacaniaanse psychoanalyse’ in verband met ‘antisubjectfilosofie’. Ze noemen Lacan in één adem met Foucault, Derrida en Lyotard, over wie dan wordt gezegd: ‘Hoewel de onderlinge invalshoeken sterk verschilden [...] namen ze allemaal de taal als vertrekpunt bij hun filosofische exploraties’. Deze globale typering van ‘de theorie van Lacan’ brengt hen dan tot een leesvoorstel van het gedicht ‘Altijd al wist ik’ als ‘een spel van identiteiten’, te ‘omschrijven in termen van de ont-ikking en de subjectloze taal’.

En daar ben ik het niet mee eens?

Wel, het is een beetje vreemd: eerst lijken de besprekers er op te wijzen dat ik het etiket ‘postmodernistisch’ afkeur, om een deel van de bundel vervolgens in enigszins clichématige postmoderne termen te lezen. Nu kan ik Franssen en Van Adrichem daar niet te hard om vallen: ik verwijs zelf direct naar Lacan, en de voorstellingen die de naam bij hen oproept zijn nu eenmaal nog altijd erg verspreid en deels ook juist. Neem nu een boek als The Death and Return of the Author van Seán Burke. Lacan wordt ook daar in eerste instantie simpelweg omschreven als die ‘great anti-subjectivist of the modern era’ die gelooft

[p. 48]

dat ‘the subject does not think; rather language thinks and speaks the subject’. Als dat waar is, dan klinken daar voor je het weet weer de obligate kreten: dood van de auteur, decentrering van het subject, het subject als effect van de betekenaar of als buikspreekpop van de symbolische orde, derrideaanse différance, disseminatie, dat soort dingen. Aan het eind van de twintigste eeuw, in de context van de kritiek op een naïef humanisme, hadden die ideeën beslist hun urgentie. Nu allang niet meer.

Precies, waarom moet ik dan zo nodig verwijzen naar Lacan?

Omdat Lacan nog wel wat anders is dan de karikatuur die sommigen ervan maken. Zijn werk is geen monolithisch blok, en zijn positie is een paar keer sterk veranderd. Burke wijst daar trouwens ook op: Lacans bekende structuralistische psychoanalyse heeft een ingrijpende ‘reorientation’ ondergaan, zodat zijn latere werk ‘does more to contradict than to corroborate indiscriminate anti-subjectivism’. Ook iemand als Žižek, zonder wiens bemiddeling ik Lacan misschien nooit een knip voor de neus waard had gevonden, wijst daar natuurlijk op.

Leg mij dat eens uit, als ik wil. Wat voor heroriëntering is dat dan?

In het gedicht ‘Altijd al wist ik’, stellen Franssen en Van Adrichem voorzichtig, is het ‘haast alsof het onbewuste - dat volgens Lacan gestructureerd is als een taal - [...] het woord neemt in plaats van het ik: “Ça parle”.’ Wel, laat ik daar eens Žižek naast leggen, die in The Metastases of Enjoyment schrijft: ‘One of the classical topoi of 1950s and 1960s Lacan is “ça parle”, it speaks: the unconscious is “structured like a language” [...]. In Seminar XX (Encore), Lacan radically shifts his position all of a sudden (probably under the influence of Lyotard's Figures, Discours [sic]): in lalangue (“llanguage”), “it” does not speak, “it” enjoys [...]. Lalangue operates not at the level of a differential signifying structure, but at the level of wordplays, homonymies, and so on, which is why Lacan is on the lookout for new terms that would differentiate lalangue from the order of the signifier’. Kortom, volgens de late Lacan is het onbewuste niet gestructureerd als een taal.

Stel dat Žižek die late Lacan juist interpreteert, wat betekent dat dan voor het subject - voor ‘mij’?

Het betekent alleszins géén terugkeer naar de traditionele opvatting van het subject: een positief, bij zichzelf aanwezig en voor zichzelf doorzichtig ik dat zich uitdrukt in de taal. Je zou kunnen zeggen dat Lacan de decentrering van het subject nog radicaliseert: ‘ik’ word geïnterpelleerd door de symbolische orde, door wat Burke de ‘systems of society and culture’ noemt, en ik ‘herken’ mij in bepaalde posities daarin, dat wil zeggen ik identificeer me ermee. ‘Mijn’ waarheid ligt dus in eerste instantie om zo te zeggen in die orde buiten mij - out there, om het X-Files-achtig te zeggen.

[p. 49]

Tot zover is dat nog altijd min of meer de ‘structuralistische’ Lacan.

Juist. Het nieuwe is dat het onbewuste nu gezien wordt als wat Žižek in The Sublime Object of Ideology omschrijft als ‘a hard core resisting symbolization’. Over die ‘harde kern’ kan niets op directe wijze worden gezegd: ze laat zich enkel indirect kennen, aan ‘a series of structural effects (displacements, repetitions, and so on)’ - aan ‘distortions of the symbolic structure’. Bijgevolg is het subject in feite niets dan het gat in die symbolische structuur - ‘the failure point of the process of his symbolic representation’. ‘Ik’ laat ‘mij’ met andere woorden kennen aan mijn unieke, kenmerkende en overigens geheel aan ‘mijn’ controle ontsnappende omgang met de symbolische spinsels waarin ik verstrikt ben geraakt - aan de draai die ‘ik’ eraan geef. In deze opvatting is het ik dus nog radicaler ont-eigend dan in die van de structuralisten en van sommige poststructuralisten.

Waw, daar moet ik even van gaan zitten!

Ja, en er is nog een ander belangrijk verschil: tegenover de derrideaanse beweging van de différance, waar ‘ik’ zogezegd in oplos, staat bij Lacan immers ‘the hard core which remains the same in all possible worlds’. Dat is heel wat anders dan het zogezegd ‘vloeibare’ subject van het postmodernisme, dat wrijvingsloos van gedaante verandert. Het lacaniaanse subject is geen onveranderlijke essentie, maar het is wel onherroepelijk verankerd. Het heeft een substantie, ook al kan die niet direct worden gevat of tot uitdrukking gebracht.

Wat zeg ik dat toch allemaal ingewikkeld!

Ja, het is ook geen eenvoudige kwestie, maar voor wie wil nadenken over het ‘ik’ in de literatuur is ze wel een hele belangrijke, omdat ze een soort van dialectische beweging te zien geeft: er is het romantische subject, dat de taal als instrument denkt te kunnen gebruiken om ‘zichzelf’ uit te drukken - de fameuze aller-individueelste expressie. Dat is je reinste metafysica van de aanwezigheid, dat wil zeggen: illusoir, maar - als alle hinderlijke goden - niet uit te roeien. Ook al streef je als dichter niet naar zo'n zelfexpressie, dan nog krijg je er onvermijdelijk mee te maken, omdat velen het van je verwachten en je teksten zo lezen. Tegenover deze opvatting staat de antihumanistische kritiek, die het ‘ik’ naar de marges van de tekst verwijst en de blik fixeert op de symbolische orde die dat ik koloniseert en tot een functie van de taal herleidt. De clichés over het postmodernisme gaan allemaal daarop terug: er is niets buiten de tekst, dus ook geen ‘ik’. Welnu, als wat ik zo-even moeizaam heb proberen uit te leggen klopt, dan is er nog een derde manier om het ‘ik’ te denken - en is er wel degelijk iets buiten de tekst, zij het dat zich dat paradoxaal genoeg alleen in de tekst, op een volstrekt negatieve manier, kan presenteren. Dat ‘ik’ is bijgevolg niet iets positiefs, maar de negatie van een negatie - ‘ik’ ben de ont-eigening van de teksten die ‘mij’ onteigenen. Dat moeten we heel precies begrijpen: wat Lacan van de structuralisten en de

[p. 50]

deconstructionisten onderscheidt, schrijft Žižek in Looking Awry, is dat hij verwijst naar ‘a certain real, traumatic kernel whose status remains deeply ambiguous: the real resists symbolization, but is at the same time its own retroactive product’.

En heb ik werkelijk Lacan nodig om zo over het ik na te denken?

Om te beginnen is Lacan maar een verzamelnaam voor een uitwaaierend geheel van manieren om na te denken over de ‘werkelijkheid’ en het ‘ik’. En Lacan zelf was ook maar iemand die in een zich voortdurend ontwikkelende reflectie elkaar soms tegensprekende antwoorden heeft proberen te formuleren op de vragen die hem wezenlijk leken - wat het verwijzen naar hem inderdaad riskant maakt, omdat het misreadings in de hand kan werken. Laten we dus ook eens elders te rade gaan. Ik had het al even over Lyotard, die tot in zijn laatste werk heel erg bezig is geweest met dat ‘ik’ als dubbele ont-eigening. Het interessante aan Lyotard is dat hij zijn ideeën daarover verbindt met wat volgens hem de belangrijkste inzet is van literatuur en kunst. Neem nu Chambre sourde, zijn boek over Malraux. Zodra ik iets over mezelf wil zeggen, zodra ik antwoorden probeer te formuleren op de vraag ‘Que suis-je’, zegt Lyotard, bevind ik me in het deprimerende domein van de eeuwige herhaling. Ik spreek dan immers in de altijd al klaarstaande termen van de (auto)biografie en de geschiedschrijving, in de ‘mots de la redite’. Dat verklaart waarom ik wat ik over mezelf zeg zo vaak als bijna ondraaglijk vals, als zozeer ‘naast de kwestie’ ervaar: wat ik daar zeg, dat ben ik toch niet! Daarom natuurlijk ook dat spreken, en meer nog schrijven, haast altijd plaatsvinden in een soort van worsteling met weerzin, met dégoût.

Valt daar dan niet aan te ontkomen?

Bij momenten wel, meent Lyotard. In dat zich uitentreuren herhalende spreken over ‘mij’ (le moi) breekt immers oncontroleerbaar soms een ander ‘ik’ in - een je-sans-moi. En het spreken waarin zulke inbreuken zich bij uitstek voordoen is dat van de literatuur, die hij opvat als een absolute schriftuur: ‘L'oeuvre s'érige precisément de l'invalidation du moi [...]. Alors l'inconsistance même que la dissipation de l'écran subjectif découvre offre appui à une écriture absolue’. Waar le moi zijn consistentie verliest, trekt het je-sans-moi zijn donkere spoor door ‘l'espace-temps des perceptions et dans la raison des discours’. Het ik-zonder-mij is de onvindbare spin in het symbolische web van het mij. In het oeuvre wordt dit web altijd op de een of andere manier, brutaal dan wel subtiel, geweld aangedaan: ‘Un écrit - texte, peinture, sculpture, musique, pas de danse - affranchi autant qu'il est possible des enchaînements, des significations, des transfers, sans tenants ni aboutissants, sans message, séparé - tel devrait être un artefact capable d'évoquer la présence absolue. Un écrit aussi absolue que le peut l'écriture, relative par définition’. Dat laatste betekent dat elk belangwekkend oeuvre per definitie onder spanning staat: altijd opgenomen in de relatieve ‘commerce des phrases’ enerzijds, maar tegendraads ook strevend naar het tot trilling brengen van een asociale,

[p. 51]

ahistorische, absolute ‘vérité mutique’ anderzijds. Vandaar de titel van Lyotards boek: natuurlijk zijn oeuvres opgenomen in discursieve contexten (in de symbolische ordes van samenlevingen, geschiedenissen), maar ze zijn ook: ‘les chambres sourdes de l'absolu’ - dode kamers, in zichzelf opgesloten en autistisch. Niet voor iemand bestemd, nergens op antwoordend. Hun enige functie bestaat erin te ‘faire entendre l'expérience muette du je-sans-moi’.

Jaja, dat zal wel. Lyotard strooit met van die ronkende frasen waar Fransen het patent op hebben, en illustreert dat dan met een handjevol verwijzingen naar het werk van een paar Franse schrijvers - Malraux, Jacob, Apollinaire... Kan ik dat niet iets dichter bij huis brengen?

Als ik dat wil... Neem Van Ostaijen - ook hier geldt trouwens dat het heersende beeld van hem (zijn moi) versplintert in de aanwezigheid, in de daadwerkelijke lectuur van zijn oeuvre. Iedereen weet dat deze scherpzinnigste van alle moderne Nederlandstalige dichters het gedicht definieert als ‘een in het metafysiese geankerde spel met woorden’. Wat heeft die zo vaak verkeerd gelezen omschrijving anders te betekenen dan dit: het gedicht verwijst niet naar een lokaliseerbaar moi, maar naar een je-sans-moi, naar een ik dat zich aan elke situering in de symbolische orde onttrekt en dus niet anders dan ‘metafysisch’ kan worden genoemd? Het staat trouwens ook in zijn beroemde maar eveneens door weinigen echt begrepen ‘Gebruiksaanwijzing der lyriek’: ‘de zich manifesterende dichter is slechts een soort zitpenning van zich-zelf. Gedichten zijn slechts de uiterlijke tekenen van de aanwezigheid des dichters, zoals b.v. de inkt in sommige gevallen de inktvis verraadt. De geschreven gansheid moet men lezen afhankelik van een gansheid, die nooit zichtbaar of op enig andere wijze toegankelik werd’. Waarover heeft Van Ostaijen het hier anders dan over dat al even ontoegankelijke, hermetische je-sans-moi van Lyotard?

Van Ostaijen, is dat geen oude koek?

Dat is nog zoiets: het hele denken in termen van elkaar opvolgende voorhoedes (scholen, stromingen...) behoort zelf tot het domein van l'éternelle redite van de geschiedenis - dat slagveld waar alle breuken, heilsgeschiedenissen en nooit vervulde beloften liggen te rotten. Waar het om gaat zijn oeuvres. In zijn heel erg op innovatie gespitste literatuurgeschiedenis Altijd weer vogels die nesten beginnen schrijft Hugo Brems ergens dat ‘Erik Spinoy’ (le moi van deze schrijversnaam) ‘nog zwaar leunt op van Ostaijen’. De formulering is behoorlijk tendentieus. ‘Erik Spinoy’ ontleent zijn eigen schrijversidentiteit aan Van Ostaijen, en Van Ostaijen is oude koek: hij is er ‘nog’ mee bezig, terwijl anderen al veel ‘verder’ zijn. Terwijl het je-sans-moi in élk werk kan opklinken, waar en wanneer ook. Een échte interventie houdt geen rekening met de plek van een oeuvre ‘dans le temps daté’, niet met ‘les lieux dits’, niet met ‘la communauté des humains’. Waarom zou je dan behalve op Van Ostaijen bijvoorbeeld niet ook ‘nog’ ‘leunen’ op Gezelle, Claus, Faverey, Hölderlin, Dickinson, Wallace Stevens, Apollinaire, Celan...?

[p. 52]

Kan ik dat illustreren aan de hand van een van die namen?

Neem Claus. In een hoofdstuk uit zijn roman De verwondering beschrijft hij een schizofrene verscheidenheid aan beelden voor een zelfde persoon. Uiteindelijk zeggen die beelden niets over de afgebeelde persoon, maar wel iets over de maker: ze geven stuk voor stuk ‘een zelfde weekheid’ prijs. Dat ongrijpbare ‘weke’ is Claus' metafoor voor het je-sans-moi. Schrijft Lyotard over dat ‘ik’: ‘Cela existe obstinément, c'est une larve’, dan zijn uitgezaaid in Claus' hele poëzie verwijzingen terug te vinden naar de weekheid van allerlei soorten ongedierte - van ‘Het lied van de molenaar’ (‘Slangen, wormen, larven, aas.’) over Heer Everzwijn (‘een worm in een vlies verpakt’) en De sporen (‘in Keats' verzen in zijn binnenzak / bewogen alleen de wormen’) tot Wreed geluk. In het gedicht ‘Min of meer laatste’ uit deze bundel laat hij de sprekende ik op de aan Victor Hugo toegeschreven uitspraak ‘Het marmer in mij / wordt larve.’ (de ontbinding van le moi) antwoorden: ‘De larve in mij wordt nooit marmer.’ (de affirmatie van het je-sans-moi). Het is alsof Claus wist wat Lyotard ongeveer gelijktijdig moet hebben geschreven. ‘Etrange conversion des pôles: pour le moi, la vie, sa vie est vouée à la putrescence; et tandis qu'il agonise, la vermine en lui résiste, insiste, s'acharne à être. Plus étrange encore: elle dit je. Comme d'une voix qu'il n'y a plus personne pour entendre.’ Het mij verrot, het ik-zonder-mij steekt als een glimmende witte larve koppig de kop op.

Zo'n perspectief leidt natuurlijk wel tot een heel andere kijk op de literatuur dan we gewend zijn.

Zulke oeuvres, zegt Lyotard, zijn ‘postmodern’ - en niet ‘postmodernistisch’, want die term verwijst naar een stroming aan het eind van de vorige eeuw, en dus naar iets wat zelf tot de deprimerende ‘cycle du même’ behoort. Het postmodernisme is met andere woorden een zoveelste voorbeeld van ‘l'oubli de l'oubli’, terwijl het postmoderne verwijst naar het verzet daartegen, ‘cet inoubli de l'oubli’. Tegen het vergeten, kortom.

Tegen het vergeten van het ik?

Tegen het vergeten van het ik dat alle zich ‘daarbuiten’ bevindende waarheden van het mij finaal doorboort.

Dat is een hele mooie gedachte om mee af te sluiten... Dank mij voor dit interessante gesprek!