Parmentier. Jaargang 14

[p. 33]

Thijs Jansen
Daedalus of de kunst van het overstijgen

There is still another danger that threatens the man willing to let himself be carried into the heights by the power of his own imagination: the danger of ascending beyond his own limits into a place from which he can no longer descend. Binswanger calls this condition a state of Verstiegenheit (...) Paul de Man, Blindnes and Insight

Oversteegen, ‘Oversteegen’. Ik wil voor deze gelegenheid deze naam eens lezen als het voltooid deelwoord van het werkwoord ‘overstijgen’ oversteeg, h. overstegen). In mijn Van Dale tref ik de volgende betekenissen en voorbeeldzinnen aan:

1	hoger stijgen dan, (fig.) te boven gaan: ‘dat overstijgt mijn bevattingsvermogen’, daar kan ik met mijn verstand niet bij; -
2	over iets heen stijgen: ‘die moeilijkheid is bezwaarlijk te overstijgen’.

In beide voorbeeldzinnen wordt het werkwoord figuurlijk gebruikt om beperkingen aan te geven: in het eerste geval van de eigen mogelijkheden, in het tweede geval van de mogelijkheden om moeilijkheden te overwinnen. Elke lezer die enigszins bekend is met het literatuurtheoretisch werk van Oversteegen zal het met mij eens zijn dat de voorbeeldzinnen uit Van Dale evengoed citaten zouden kunnen zijn uit Beperkingen (1982) of Anastasio en de schaal van Richter (1985). Ik zou niet zo snel andere theoretici kunnen noemen die geheel onbevangen toegeven dat bepaalde benaderingen hun eigen bevattingsvermogen overstijgen. Oversteegen doet dat bijvoorbeeld in zijn ‘Woord vooraf’ tot Beperkingen: ‘Als ik een onderwerp niet voldoende overzie, laat ik het liggen. John Woods, om een concreet geval te noemen, schrijft over fiktionaliteit vanuit een logisch perspectief. Ik begrijp hem wel zowat, want hij schrijft helder en zonder de gebruikelijke imPoneerhoudingen. Maar ik zou niet weten wat ik aan zijn beweringen zou moeten toevoegen of daar tegenover stellen. Daarvoor weet ik niet genoeg van logica’ (p. 13). Dit is bepaald ontwapenend. Een soortgelijke opmerking staat in het Voorwoord van

[p. 34]

Anastasio: ‘Zelfs als men, met het oog op de ‘lopende diskussies in het vak’ zou verwachten dat ik mij over bepaalde standpunten uitspreek, gebeurt dat niet altijd. De dekonstruktivisten bijvoorbeeld, en Lacan, zijn afwezig, ook al spreek ik, net als zij, over interpretatie en, uitgebreid zelfs, over de psychoanalytische opvattingen. Ondanks alle verwantschap in ‘de problemen’ blijft hun denkwijze mij vreemd.’ (p. 9)

Voorts wist Oversteegen er in genoemde boeken op dat bepaalde moeilijkheden waarop de literatuurwetenschap is gestuit, nauwelijks te overstijgen zijn. Er is bijvoorbeeld het probleem van de wetenschappelijkheid. Men kan proberen dit op te lossen door strenge wetenschapsfilosofische normen aan te leggen voor de beoefening van de in omloop zijnde vormen van literatuurbeschouwing. Hiermee laat men wellicht het probleem van wetenschappelijkheid achter zich, maar ten koste van bijna alles: ‘slechts fragmenten van enkele theoretische systemen zoals die op dit moment in bespreking zijn, zouden overeind blijven en nieuwbouw lijkt onmogelijk. Het is niet duidelijk wie daarmee gebaat zou zijn’ (Beperkingen, p. 34). Het overstijgen in de zin van ‘achter zich laten’, is dan ook niet in de stijl van Oversteegen. Theoretici die dit doen overdrijven, zij zijn te vlieggraag: ‘In plaats van zich in het gewoel van het profane volk te begeven, bestijgen zij hun bezemstelen en verlaten krijsend de begane grond. Het zwerk is vervuld van hun lawaai, maar op aarde komt men hen nog maar sporadisch tegen’ (Beperking, p. 232). Het probleem van wetenschappelijkheid is wellicht overstegen, maar er blijft bijna niets over. Toch lijkt het gevoel van gewichtloosheid voor sommigen te verleidelijk. Deze hoogvliegers is dan vaak het lot van Ikarus beschoren. Oversteegens moraal is: men moet de eigen vermogens (en die van de bezemsteel) niet overschatten, want dan schiet men over zijn doel heen. Het gaat om de juiste hoogte, de goede vliegmiddelen en een evenwichtig gemoed. Centraal staat de kunst van het overstijgen. Ik zal mij en de lezer bezighouden met de vraag wat wij in dezen van Oversteegen kunnen leren.

Laat ik om mijn vraag te beantwoorden beginnen waar het vliegen ook altijd begint en dient te eindigen: op de grond. De laagste positie (liggend met de buik op de grond) wordt in het theoretisch werk van Oversteegen ingenomen door Anastasio, de tuinman. Deze is het volstrekte tegendeel van de hoogvliegende theoretici. Hij weet - dichter op de grond - de beleving van de aardschok pregnant te

[p. 35]

vertolken: ‘de aarde drukte zich tegen mij aan’. Een saillant detail is dat Oversteegen zich tijdens de aardbeving niet op de grond, maar op de bovenste verdieping van een van de hoogste gebouwen van Mexico City bevond. Slechts een ander (geen seismograaf) kon zijn ervaringen onder woorden brengen. Hij was blijkbaar zelf niet in staat de grote afstand tussen de beleefde ervaring en de woorden te overbruggen, dat kon alleen Anastasio of beter: ‘een Anastasio’. Deze is immers representatief voor een groep.

Wie zijn deze Anastasio's? Het kunnen dichters, maar ook lezers zijn. In het eerste geval gaat het om vertolkers van werkelijkheidservaringen, in het tweede geval van leeservaringen. Het gemeenschappelijke kenmerk van de Anastasio's is de vrij geringe afstand die ze innemen ten opzichte van hun ervaring, de grond voor hun taaluiting. De door hun gebezigde taal is bedoeld als reflectie van hun ervaringen, niet als een reflectie op die ervaringen en nog het minst als een reflectie op de manier waarop ze hun ervaringen uitdrukken. De Anastasio's verheffen zich niet graag van de grond: ze zijn niet vlieggraag. Hoe kleiner de afstand tot de grond, hoe beter. Ze maken wel eens een (hermeneutisch) sprongetje, dan heb je het wel gehad. Het door hen gehanteerde criterium is adequaatheid van weergave. Sommigen slagen hierin beter dan anderen.

Met de reflectie belanden we bij het vliegen. Dit is de kunst van Oversteegen: geslaagde pogingen (in het Frans essais) doen om verantwoord te vliegen. Het kan geen toeval zijn dat Oversteegen op de kaft van zijn boek over Multatuli's literatuuropvatting (De redelijke natuur) een ornithopter (tekening van Leonardo da Vinci, circa 1487) heeft laten afbeelden. Wat is karakteristiek voor Oversteegens kunst? Een goed aanknopingspunt hiervoor biedt de volgende noot uit dat interessante hoofdstuk over fictionaliteit in Beperkingen:

Het is een belangwekkend feit - bij mijn weten nooit grondig besproken - dat de term ‘fiktionaliteit’ uit de filosofie stamt (Vaihinger) en daar aangeeft dat ons denken over de werkelijkheid ‘alsof-kaders’ veronderstelt, waarbinnen pas observaties mogelijk (en geldig) zijn. (p. 70, noot 63)

Oversteegen doelt hierbij op de lijvige studie Die Philosophie des Als Ob (1912) van de Duitse filosoof Hans Vaihinger. Deze heeft een

[p. 36]

studie geschreven over een specifieke kenvorm waarmee de mens greep probeert te krijgen op de werkelijkheid: alsof-kaders, of - zoals hij ze ook wel noemt - ficties. Hij maakt een onderscheid tussen ficties en hypotheses. Het opmerkelijke van Vaihingers theorie is dat hij ficties een buitengewoon belangrijke cognitieve rol toekent. Ze zijn niet bedoeld om empirisch getest te worden. Het zijn slechts proefballonnetjes die men oplaat. Ze worden alleen beoordeeld op hun praktische bruikbaarheid en doelmatigheid. Dit in tegenstelling tot hypotheses die heel duidelijk het doel hebben verifieerbaar te zijn. Deze moeten uiteindelijk bevestigd worden door de werkelijkheid en worden in eerste instantie beoordeeld op hun waarschijnlijkheid. Niet zelden heeft men zich vergist in het verschil tussen ficties en hypotheses.

In Oversteegens studies is veel van Vaihinger terug te vinden. In het al genoemde hoofdstuk spreekt Oversteegen zijn teleurstelling uit dat Ihwe, die stelde ‘dat in zekere zin alle teksten fiktionele elementen bevatten’ zijn standpunt niet in confrontatie met dat van Vaihinger heeft uitgewerkt (Beperkingen, p. 88). Oversteegens fictionaliteitsopvatting is net als die van Ihwe en Vaihinger - en in tegenstelling tot bijvoorbeeld die van Maatje - niet opgehangen aan literatuur. Hij maakt een van de vier hoofdkenmerken die Vaihinger toeschrijft aan fictie tot het hoofdkenmerk van fictionaliteit. Ik citeer Vaihinger: ‘Das dritte Hauptmerkmal einer normalen Fiktion ist das ausdrücklich ausgesprochene Bewusstsein daß die Fiktion eben eine Fiktion sei, also das Bewusstsein der Fiktivität, ohne den Anspruch auf Faktizität’ (p. 173). De epistemologische status van teksten of leeswijzen is hiermee tot fictionaliteitscriterium geworden. Wanneer men zich bewust is van de fictionaliteit is er sprake van fictie. In literatuur is dit bewustzijn bij schrijvers en lezers meestal voorondersteld. Er kan dan ook mee gespeeld worden zoals Oversteegen laat zien aan de hand van Max Havelaar. Het is gebruikelijk dat de lezer van literatuur leest alsof (Beperkingen, p. 120). Vaihinger laat echter zien dat fictionaliteit zeker niet voorbehouden is aan literatuur. Ook in de filosofie en de verschillende wetenschappen gebruikt men alsofkaders. Dit kan leiden tot een enorm toegenomen fictionaliteitsbesef: men is zich ervan bewust dat ‘de werkelijkheid’ een constructie is. Dit besef moet niet verward worden met scepticisme of relativisme, de spoken waar echte wetenschappers zo bang voor zijn. Mijns inziens is

[p. 37]

de fictionaliteitstheorie het hart van Oversteegens reflexieve werk.

Hij onderscheidt verschillende soorten fictie die een rol spelen in de literatuurbeschouwing: zoeklichttheorieën, idiomen, alsof-kaders, literatuuropvattingen, literatuurfilosofieën. Echte hypotheses blijken erg weinig in de literatuurwetenschap gehanteerd te worden. Ook al heeft men (inclusief Oversteegen) daarover wel eens anders gedacht. Het overstijgende standpunt vergt het vermogen zich te onthechten. Dit is een moeilijk proces. Een terugval is iedere keer weer onvermijdelijk (en noodzakelijk). Immers: men doet iets en probeert tegelijkertijd te bekijken wat men doet. Deze twee houdingen zijn nauwelijks tegelijkertijd te hanteren. Het handelen sluit de reflectie over het handelen uit. Het is een soort schizoïde toestand. De gespleten toestand die nodig blijkt is blikt heel duidelijk uit het volgende citaat uit Anastasio: ‘Interpretatie van het gedicht is niet mijn doel, alleen het stellen van vragen als: welke “strategieën” gebruik ik, welke kennis zet ik in en welke vooronderstellingen, of als men wil: vooroordelen, liggen aan mijn leeswijze ten grondslag’ (p. 19). Aan de ene kant interpreteert Oversteegen, gaat hij ouderwets zijn gang (dit levert hem zijn materiaal op), aan de andere kant doet hij afstand van de referentie-pretenties die de motor voor het interpreteren vormen en probeert hij zichzelf te bekijken. De resultaten van deze poging tot zelfoverstijging overschat hij niet: ‘Achterhalen hoe men zelf een gedicht al lezend in elkaar zet, is ondoenlijk’ (Anastasio p. 33). Toch vindt hij het blijkbaar een nuttige activiteit. De autoreflectie kan worden aangevuld en ‘getoetst’ met reflectie over soortgelijke activiteiten van anderen.

De spanning tussen overstijgen en terugvallen is inherent aan de overstijgende reflectie, waar er altijd sprake is van een belevend ik en een reflecterend ik. Zonder een belevend ik (een Anastasio) dat zijn eigen ervaringen, meningen en interpretaties bloedserieus neemt, is het reflecterende ik (Oversteegen), dat relativeert en afstand neemt pret mogelijk. De reflectie krijgt dan geen voeding en boet snel aan betekenis in.

De resultaten zijn het meest interessant wanneer ze geboren worden uit de strijd tussen overstijgen en terugvallen. Zowel in Beperkingen als in Anastasio is deze strijd duidelijk voelbaar. Dat maakt beide boeken tot aangename, maar ook prikkelende lectuur. In Anastasio is voor mijn gevoel de spanning het grootst. Hier spreekt Oversteegen enerzijds als belevend ik, een serieuze poëzielezer die een specifieke opvatting heeft

[p. 38]

over wat poëzie is en niet zo geneigd is die te relativeren; anderzijds komt hij aan het woord als (zelf) reflecterend ik, dat wel moet toegeven dat het hier slechts om een van de vele poëziefilosofieën gaat. Dit is een uiterst moeilijk houdbare positie. Verantwoord vliegen is niet makkelijk!

Postscriptum

Bovenstaande tekst is een licht gewijzigde versie van de bidrage die ik achttien jaar geleden schreef (in 1987) voor Frame, tijdschrift voor literatuurwetenschap. Het nummer verscheen ter gelegenheid van het afscheid van Jaap Oversteegen als hoogleraar Theoretische Literatuurwetenschap aan de universiteit Utrecht. Met mijn speelse analyse van zijn reflexieve stijl van literatuurbeschouwing had ik duidelijk bij Jaap een snaar geraakt. Hij is er in verschillende publicaties - zonder er naar te verwijzen - op teruggekomen. Nog hetzelfde jaar kreeg ik antwoord in ‘De schrijversbiografie’, de tekst van het college dat hij hield bij de opening van het academisch jaar voor de Faculteit der Letteren van de Universiteit Utrecht: ‘De kaarten die ik zoëven op tafel legde, laten zien (en daarom val ik u natuurlijk lastig met mijn bekentenissen), dat mijn sceptisme gedeeltelijk niet veel meer is dan een intellectuele houding, en dat ik steeds wanneer mijn vitaliteit in het geding is, keuzen doe, alsof de middelen toereikender zijn dan mijn scepsis wil weten. Iedereen die iets aan het maken is, kent deze overmoed. Volstrekt relativisme is iets voor uren van windstilte, voor de momenten van reflectie, en niet voor die van actie. Ik moet bekennen dat het voor mij heel moeilijk is om een zeker evenwicht te vinden tussen deze gedistancieerde houding van de theoreticus en het vitale geloof dat nodig is voor elke vorm van actie, dus ook voor wetenschappelijke handelingen.’ (p. 17).

En ook in zijn boek Etalage. Uit het leven van een lezer (Amsterdam 1999) komt hij daar verschillende keren op terug. Bijvoorbeeld deze:

Als een lezer schrijver wordt, ik bedoel: als hij over zijn lectuur gaat rapporteren, moet hij heen en weer schakelen. Daar weet ik het een en ander van, want vrijwel alles wat ik gepubliceerd heb - boeken en artikelen in alle maten en soorten - is op gang gebracht door andermans schrifturen. Kort gezegd: een schrijvende lezer blijft lezer, maar omdat hij zijn bevindingen zo moet neerschrijven

[p. 39]

dat de ‘lezers-in-kwadraat’ er vat op kunnen krijgen, wordt hij ook (een beetje) opgezadeld met de narigheden van de schrijver.
Ik zou nu de weg van de introspectie kunnen inslaan, maar daarvoor ben ik in deze delicate materie een beetje bang. Je weet nooit of om de hoek niet een schrijversblock op de loer ligt’ (p. 260-1).