Parmentier. Jaargang 13
(2004)– [tijdschrift] Parmentier–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 19]
| |||||||||||||||||||||
Lydia van Aert
| |||||||||||||||||||||
[pagina 20]
| |||||||||||||||||||||
niveau dan vrouwen ze zijn laffer, burgerlijker, onbetekenender, kleinzeriger, wat dát betreft hebben vrouwen een hoer niveau. Maar mannen hebben een paar toppen waar vrouwen niet bij kunnen, daar helpt geen moedertje lief aan. Schrijven bijvoorbeeld, dat hebben vrouwen altijd gemogen, daar hebben ze altijd tijd voor gehad, maar er is weinig van gekomen. Maar goed, laten we erover ophouden, eind van de maand is het feminisme weer voorbij.Ga naar voetnoot7 Anno 2003 is Mulisch nog altijd getrouwd met de moeder van zijn dochters Anna en FriedaGa naar voetnoot8: Sjoerdje Woudenberg, met wie hij in 1971 in het huwelijk trad. Maar hij leeft samen met zijn vriendin Kitty Saal, die hem op 65-jarige leeftijd vader maakte van zoon Menzo. Sjoerdje komt nog bijna dagelijks langs en verzorgt samen met Kitty de administratie van haar echtgenoot. Praten doet de auteur echter nog altijd met mannen. Elke week komt hij met de beruchte Herenclub - waarvan onder anderen ook Adriaan van Dis, Gerrit Komrij, Marcel van Dam Wim Duisenberg en Cees Nooteboom deel uitmaken of hebben gemaakt - samen in restaurant Le Garage. Er zijn echter bronnen die melden dat de Herenclub een kwijnend bestaan leidt met nog maar enkele actieve leden. Komt Mulisch' opvatting over het verschil tussen de beide kunnen ook terug in zijn werk? Bijna altijd zijn de protagonisten in zijn oeuvre mannen. En de roman waarin dat niet het geval is, Twee vrouwen 1975, werd door feministen - misschien ook vanwege Mulisch' reputatie - niet positief ontvangen. In 1991, als Mulisch' uitspraken over de vrouw geen dagelijks nieuws meer zijn, verschijnt De ontdekking van de hemel. Is het vrouwbeeld van de schrijver terug te vinden in deze roman die immers volgens velen zijn magnum opus is? In negenhonderd pagina's komen vele thema's uit Mulisch’ leven en werk terug: van zijn familiegeschiedenis tot zijn vriendenkring en van de verschrikkingen van Auschwitz tot de revolutie op Cuba. De schrijver hangt alle onderwerpen op aan een groots verhaal, waarin God zijn contract met de losgeslagen mensheid opzegt. Twee engelen moeten zorgen dat een gezant het symbool van de verbintenis de stenen tafelen met de tien geboden, opspoort en terugbrengt naar de hemel. Deze bode is dus de pendant van Mozes en Jezus Christus die de band tussen God en de mensheid juist stichtten en bestendigden.
Op de tweede bladzijde van Mulisch’ grootse verhaal vertelt een engel zijn overste, een cherubijn, hoe hij de ziel heeft gevonden die uitverkoren is om Mozes’ decaloog terug naar de hemel te brengen. De opdracht konden we in beginsel natuurlijk aan elke willekeurige Vonk heven, maar dat zou zinloos zijn geweest. Het probleem was, dat hij, wilde hij werkelijk onze afgezant zijn, zich die opdracht ook nog moest kunnen herinneren als hij zich eenmaal in de geest en het vlees zou bevinden. Dat wil zeggen, hij moest op dat buitensporige idee kunnen komen, en bovendien moest hij de wil en de moed hebben het uit te voeren. Ik zeg ‘hij’, want voor een ‘zij’ leek het mij niets.Ga naar voetnoot9 De engel, die zelf man noch vrouw is, vervolgt zijn betoog zonder ook maar met een enkel woord stil te staan bij de laatste zin. Zonder | |||||||||||||||||||||
[pagina 21]
| |||||||||||||||||||||
enige verklaring veegt hij de halve mensheid van tafel, als pertinent incapabel voor de moeilijke taak. Net als Mulisch is de engel er blijkbaar voor honderd procent van overtuigd, dat vrouwen ongeschikt zijn voor ‘hogere dingen’. Daar hoeven verder een woorden aan vuil gemaakt te worden. Is het dan toch waar, wat het christendom eeuwenlang beweerde? Dat vrouwen ondergeschikt zijn aan de man, omdat zij van nature bang zijn en geen wilskracht hebben? In Mulisch' wereld wel. In zijn monsterroman De ontdekking van de hemel wordt elk detail ondersteunel door filosofische en wetenschappelijke redeneringen. Maar dat een vrouw niet geschikt is als tegenhanger van Mozes en Jezus Christus, spreekt blijkbaar vanzelf.
In 2001: draaide The discovery of heaven in de Nederlandse bioscopen. Aan de wieg van deze Engelstalige verfilming van De ontdekking van de hemel stonden regisseur Jeroen Krabbé, producent Ate de Jong en scenarist Edwin de Vries. Eerder maakten zij samenLeft luggage (1998), gebaseerd op Carl Friedmans kleine roman Twee koers vol (1993).
In de verfilming van De ontdekking van de hemel ontbreekt het fragment waarin de engel uitlegt hoe hij de juiste ‘Vonk’ heeft gekozen. Maar in navolging van Mulisch' roman wordt ook in de film de hemelse missie uitgevoerd door een man. Zowel de roman als de film vertellen een spannend onderhoudend verhaal met meerdere lagen, waaronder een bijbelse, die goed uit de verf komen. En toch... zou het niet aardig zijn geweest, als de tegenpool van Mozes en Jezus Christus ook wat geslacht betreft hun tegenhanger was? Hoe gaat het er intussen op aarde aann toe? De vrouwen in de roman De ontdekking van de hemel worden veelal voorgesteld als echtgenote van bijvoorbeeld een procureur-generaal een commissaris van de koningin of een hersenchirurg. De dagbesteding van de dames zelf blijft onvermeld. Blijkbaar is het dat zij hun dagen vullen met het volbrengen van huishoudelijke taken en het opvoeden van de kinderen. Wellicht heeft dit te maken met de tijd waarin het verhaal zich afspeelt: tussen 1967 en 1985, de jaren waarin een grote feministische omslag plaatsvond. Mulisch zal de feministes bij hun acties geen strobreed in de weg gelegd hebben: Ja, natuurlijk heeft een vrouw het in deze maatschappij moeilijker dan een man. En vanzelfsprekend ben ik voorstander van gelijke rechten.Ga naar voetnoot10 Maar hij blijft bij zijn standpunt dat vrouwen niet geschikt zijn voor intellectuele gesprekken: Maar gelijkheid is nonsens. Man en vrouw zijn niet gelijk. Biologisch niet, maar ook geestelijk niet. Dat is niet alleen terug te brengen tot de maatschappelijke situatie.Ga naar voetnoot11 Dus terwijl de vrouwen in de roman breien, eten klaarmaken of met de kletskoppen rondgaan, theoretiseren de mannen er op los. | |||||||||||||||||||||
[pagina 22]
| |||||||||||||||||||||
Terwijl Sophia en Helga bezig waren in de keuken, zoals dat, volgens Onno de vrouw paste, spraken de heren over de door Quinten gegrondveste ‘historische astronomie’.Ga naar voetnoot12 De vrouwen bemoeien zich er niet met de discussies: de onderwerpen gaan hen boven de pet of interesseren hen simpelweg niet. Alleen in geval van typisch ‘vrouwelijke’ gespreksthema's, zoals kinderen roeren zij zich. De mannen beperken zich dan tot uitspraken als: Luiers verwisselen? Dat is vrouwenwerk. Tegenwoordig hoor je andere geluiden maar het is nu eenmaal zo dat vrouwen kinderen krijgen en mannen niet.Ga naar voetnoot13 In de verfilming The discovery of heaven is geen ruimte om de personages met kleine rollen scherp te tekenen. De bijpersonages die Mulisch naargelang de sekse in enkele bijzinnen voorziet van een hoge functie en veel intellect of een dagbesteding binnenshuis en een al even beperkt wereldbeeld, zijn in de film slechts naamloze figuranten. Er blijft de filmkijker dus veel irritatie bespaard. Maar hoe zit het met de vier vrouwelijke hoofdpersonages uit De ontdekking van de hemel? Is hun rol, in vergelijking met die van hun mannelijke tegenspelers, in roman en verfilming hetzelfde? In wat volgt komen achtereenvolgens de optredens van Ada, Sophia, Helga en Tsjallingtsje ofwel Ankie aan de orde. | |||||||||||||||||||||
AdaZodra de engelen een ziel hebben gekozen die geschikt is om op aarde de stenen tafelen te vinden, gaan zij op zoek naar een geschikt ouderpaar om het betreffende kind op te voeden. Zij selecteren Ada Brons als moeder. Voor de vaderrol zijn twee mannen nodig: de biologische vader Max Delius een alias van Mulisch zelf, en de vermeende vader Onno Quist, een alter ego van schaakgroofmeester Jan Hein Donner Mulisch' overleden boezemvriend. Ada is eenentwintig jaar als ze Onno en Max ontmoet die zo'n twaalf jaar ouder zijn. Het drietal vormt een relatiedriehoek maar geen gelijkzijdige: Ada neemt een uitzonderlijke positie in. De mannen dragen haar op handen, als een schone maagd, maar betuttelen haar ook. Soms behandelen zij haas vaderlijk of zelfs rondrit neerbuigend. Dat is bijvoorbeeld het geval als Max en Ada voor het eerst met elkaar naar bed gaan en Max haar ontmaagdt. Hij creëert een kloof in de liefdesrelatie door Ada niet als een geliefde, maar als een kind te behandelen. Diep in haar buik voelde zij zijn bloed kloppen, kennelijk probeerde hij zijn opwinding de baas te blijven; toen dat dreigde te mislukken, verdween hij uit haar, ging naast haar liggen en sloeg een arm om haar schouder. Ada heeft echter ook geen hoge dunk van zichzelf en haar intelligentie, zo blijkt in gesprek met Onno. Dit is helemaal geen hortus botanicus, dit is een hortus conclusus als je weet wat dat is.’ | |||||||||||||||||||||
[pagina 23]
| |||||||||||||||||||||
Later filosofeert Ada over de vraag, of er een verband bestaat tussen het klimaat van een streek en het aantal grote ontdekkingen en kunstwerken dat er vandaan komt. Maar: Omdat zij het gevoel kreeg dat zij dit soort overwegingen beter aan Onno en Max kon overlaten zette zij deze gedachten van zich afGa naar voetnoot16 Terwijl Ada's zelfspot over haar conservatoriumopleidiag nog ironisch kan worden opgevat, bewijst deze persoonlijke gedachte dat zij zichzelf daadwerkelijk als minderwaardig beschouwt. En dat gevoel lijkt niet onterecht, want Ada wordt neergezet als minder intelligent dan haar vrienden. Als Onno haar vraagt, wat zij van hersenen weet antwoordt Ada: ‘Daar heb ik wel eens een foto van gezien.’Ga naar voetnoot17
Als Ada ontdekt dat Max zijn gedachten alleen met Onno bespreekt, voelt zij zich alleen staan. Maar in de wereld van Mulisch werkt het nu eenmaal zo. Max en Onno zijn mannen en bovendien ouder en geleerder dan Ada, daarom zijn hun gesprekken met elkaar anders dan die met Ada. Ook Ada is getalenteerd, maar op een gebied waar vrouwen zich zelfs in de Middeleeuwen al in mochten ontwikkelen: de muziek. Het vak van celliste past bij het klassieke beeld van de emotionele, zintuigelijke vrouw.Ga naar voetnoot18
De levensloop van de romanfiguur Ada is, gezien in het tijdsbeeld, modern: zij vindt een prestigieuze baan in het Concertgebouworkest en gaat samenwonen met haar vriend Onno. Haar leven verandert echter drastisch als zij een speelbal van een engel wordt. Door sturing uit de hemel bedriet Ada Onno met haar ex-geliefde Max. Zij wordt zwanger. Omdat een hemelbewoner het wenselijk acht dat de ware identiteit van de vader verborgen bluft, wordt Ada's mond gesnoerd door een coma, ten gevolge van een vanuit de hemel geregisseerd auto-ongeluk. Haar levensvervulling krimpt tot die van een broedmachine. Nadat Ada haar zoon Quinten ter wereld heeft gebracht, kwijnt zij weg in een verzorgingshuis, vergeten door Onno en Max.
Uit het voorgaande blijkt, dat de engel meent dat hij Ada makkelijk kan missen bij de opvoeding van zijn gezant. Zij is eenvoudig inwisselbaar: Ada's moeder Sophia neemt moeiteloos de verzorgende taken van haar dochter over. Daarentegen voorziet de hemeleest Quinten van maar liefst twee vaders. En omdat hij met vader Max en oma Sophia in een kasteel woont dat verdeeld is in appartementen, verhuurd aan wetenschappers, ambachtslieden en kunstenaars, kan het bijzondere kind bovendien beschikken over vele mannelijke leermeesters, die hem onderwijzen in alle wetenschappelijke, | |||||||||||||||||||||
[pagina 24]
| |||||||||||||||||||||
morele, maatschappelijke, kunstzinnige en historische kennis die hij nodig heeft. Van Sophia wordt slechts verwacht dat zij wast, kleedt, voedt, liefkoost en troost. De ontdekking van de hemel hanteert een strikte verdeling tussen het mannelijke en het vrouwelijke. Onno en Max vinden in een van hun gesprekken een metafoor voor dit verschil. Max overdenkt hun woorden op een later moment. Zelf zou hij zich nooit laten cremeren dat was hem veel te definitief; Met Onno was hij eens tot de conclusie gekomen, dat je moest beslissen of je na je dood in je vader terug wilde keren of in je moeder. Wilde je naar je vader terug, dan moest je het vuur in want dat was de geest; maar je moeder was natuurlijk de aarde, het lichaam. Sinds dat gesprek stond het voor Onno vast dat hij zich zou laten verbranden.Ga naar voetnoot19 De verbinding van het vrouwelijke met het lichamelijke en het mannelijke met het geestelijke komt terug in vele klassieke tweedelingen, zoals yin en yang. Tegenwoordig is de gangbare westerse opvatting echter, dat de geslachten hier in overdrachtelijke zin beschouwd moeten worden en dat elk mens mannelijke en vrouwelijke elementen met zich meedraagt. De Personages in De ontdekking van de hemel leven de verdeling echter letterlijk na: Ada en Sophia zijn verantwoordelijk voor de totstandkoming, de verzorging en het welzijn van het lichaam van Quinten, terwijl de mannelijke personages zich op zijn gedachten concentreren. Omdat Onno en Max zich helemaal op de geest richten, beschouwen zij de comateuze Ada als weinig meer dan een lege huls. Samen overwegen en onderzoeken zij de mogelijkheid om tijdens de keizersnede euthanasie op Ada te laten plegen. Max denkt hardop na: ‘Ik zou,’ zei hij ‘te weten willen komen of die neuroloog en die chirurg werkelijk voor honderd procent ervan overtuigd zijn, dat Ada echt hersendood is, dat er geen sprankje individualiteit meer rest van haar. Want al is het maar nog zo'n klein beetje, dan is het moord. Zo steil ben ik ook wel. Stel, er is alleen nog zoiets van haar over als een eenjarig kind, dan mag het niet. Ook baby's mag le niet vermoorden. Maar als er echt helemaal niets meer is, nul procent, echt alleen nog maar een plant, dan betekent het niets. Dan ma het.Ga naar voetnoot20 De zekerheid van nul procent vinden zij echter niet en Ada verhuist na de bevalling naar een verzorgingshuis in de omgeving van kasteel Groot Rechterera, waar Max, Sophia en Quinten wonen. Max en Onno bezoeken haar steeds minder frequent en uiteindelijk helemaal niet meer. Ook in de film The discovery of heaven neemt Ada een aparte positie in tussen Max en Onno. Zij bloeit op in hun aanwezigheid en in hun samenzijn heeft zij iets lichts, als een vlindertje. De actrice die Ada speelt, Flora Montgomery, verwoordt haar rol in een interview op de DVD van The discovery of heaven aldus: Haar ontmoeting met die twee mannen maakt een vrouw van haar. [...] Ze zingt van geluk, omdat ze mensen heeft gevonden die haar laten zin en.Ga naar voetnoot21 | |||||||||||||||||||||
[pagina 25]
| |||||||||||||||||||||
Desondanks voelt ook de film-Ada zich eenzaam als blijkt dat Max en Onno elkaar meer vertellen dan haar. Het ongenoegen hierover uit zij op cynische wijze tegen Onno. Onno: What do you know about Max's past? Zij verbreekt zelfs haar relatie met Max omdat hij haar niet in vertrouwen neemt en haar vertrouwen bovendien beschaamt door vreemd te gaan. In de roman speelt het eerste element ook een rol, maar treedt de breuk pas in als Max Ada zonder uitleg achterlaat tijdens een vrijpartij, om met Onno een speurtocht naar zijn onbekende familieverleden te ondernemen. Regisseur Jeroen Krabbé heeft dit moment wel gefilmd, maar de scène is niet in The discovery of heaven opgenomen. In de sectie Deleted scenes op de DVD vertellen respectievelijk Ate de Jong en Jeroen Krabbé waarom de scène is gesneuveld. ‘Het gevaar van deze scène was, dat het te veel over de seksualiteit zou aan.’ ‘Het is interessanter dat ze hij hem weggaat omdat hij oneerlijk is dan omdat ze beledigd is,’Ga naar voetnoot23 In tegenstelling tot de romanfiguur Ada, veroordeelt de ‘film-Ada’ Max omdat hij vreemdgaat. In De ontdekking van de hemel heeft Ada een erg milde opvatting over Max' overspel. Allicht wist zij dat hij ook andere meiden beklom, - de tekenen daarvan in zijn appartement, de blonde haren, de peuken met lippenstift in de vuilnisbak, ontgingen haar natuurlijk niet. Maar dat kon haar niet zo veel schelen, want zij wist ook, dat hij die vrouwen al vergeten was eer hij ze had gezien.Ga naar voetnoot24 De reactie van haar alter ego in de film is begrijpelijker. Max: What Onno and I have together, you and I will never have; but what you and I have together Onno and I will never have. Ada's reactie in de film is niet alleen geloofwaardiger, maar klopt ook beter met het vrouwbeeld dat overheerst in De ontdekking van de hemel. Immers terwijl Max zijn gedrag niet als bedrog beschouwt omdat zijn geest trouw blijft als hij met andere vrouwen vrijt, voelt Ada het als verraad, omdat ze hem het allerkostbaarste, haar lichaam, heeft geschonken. In de verhaalwereld van Mulisch geldt: voor de man is de geestelijke liefde de ware liefde, voor de vrouw de lichamelijke. | |||||||||||||||||||||
[pagina 26]
| |||||||||||||||||||||
Ook in The discovery of heaven raakt de zwangere Ada in coma door een ongeluk waar de hemelse poppenspelers de hand in hebben gehad. Maar, in tegenstelling tot in de roman, is haar rol in de film vervolgens niet uitgespeeld. Journalist Edo Dijksterhuis interviewt scriptschrijver Edwin de Vries hierover in Filmkrant. Het andere advies van [scriptdoctor Robert] Kamen dat De Vries oppikte betreft de rol van Ada. De Vries bedacht een actievere rol voor Quintens moeder die de laatste helft van het verhaal in coma ligt. ‘Kamen had daar een mooie uitspraak over: “actresses like to die but hate to be dead”. Dat heb ik me ter harte tinomen. ik heb Ada als geestverschijning laten praten met Quinten. Op die manier kreeg Flora Montgomery een interessantere rol en had Quinten een klankbord.’Ga naar voetnoot26 Ada's geest neemt door Quinten aanwijzingen te geven, een deel van zijn opleiding tot gezant over, die in de roman geheel voor rekening van Onno en de mannelijke kasteelbewoners komt. Ze bezorgt Quinten een onfeilbare intuïtie, die kennis soms overbodig maakt. Ada's geest verschijnt aan haar eigen bed en in Quintens dromen. En soms klinkt op beslissende momenten alleen haar stem bijvoorbeeld als Quinten zich vlakbij de bergplaats van de tien geboden bevindt. Above the altar is written in Latin: NON EST IN TOTO SANCTIOR ORBE LOCUS De strenge scheiding tussen het vrouwelijke lichaam en de mannelijke geest is hiermee volledig doorbroken. Zelfs op een heel letterlijke manier, omdat Ada zonder haar comateuze lichaam slechts als geest optreedt. De filmmakers pasten deze kunstgreep in de eerste plaats toe, omdat deze visueel interessanter is dan de vele theoretische lessen die Quinten in de roman voorbereiden op zijn levenstaak. Zonder het te weten doorbrak het filmteam hierdoorr echter een van de grondwetten uit Mulisch’ verteluniversum. | |||||||||||||||||||||
SophiaSophia Brons is Ada's ongenaakbare moeder. In de nacht dat haar enige kind Ada in coma raakt, verliest zij haar man aan een hartaanval. Diezelfde nacht echter, belandt zij in bed bij Max, die haar het slechte nieuws over Ada is komen vertellen.
Vanaf het moment dat Ada in coma ligt, gaat Sophia zowel in de roman als in de film een grotere rol spelen. Zij verandert radicaal van de moederfiguur in een andere archetypische vrouw: van de madonna in de hoer. Overdag is zij ongenaakbaar en dwingt zij een eerbiedige behandeling af. 's Nachts verandert zij in een wellustig dier, een en al lichaam. Hierdoor wordt zij in Max' ogen onweerstaanbaar en steeds vaker gaat hij: [...] op audiëntie bij de ongenaakbare moeder overste, bruid uitsluitend van Christus straks in het donker veranderend in een wellustige kreten slakende Circe.Ga naar voetnoot28 Onder andere deze duistere verhouding leidt | |||||||||||||||||||||
[pagina 27]
| |||||||||||||||||||||
ertoe, dat Sophia en Max besluiten te gaan samenwonen op kasteel Groot Rechterera en daar Quinten op te voeden. In nabijheid van haar kleinzoon maakt Sophia's strenge dagmasker plaats voor een zachte, moederlijke uitstraling. Maar jarenlang blijft zij nacht na nacht in haar zinnelijke gedaante aan Max' bed verschijnen. Totdat in de roman de kleine Quinten het verboden paar snapt, na een nachtmerrie. Sophia accepteert niet dat de strikte grens tussen de madonna overdag en de hoer in de nacht vervaagt en zij j verbreekt op staande voet de seksuele omgang met Max. Enkele weken later begint Max een relatie met de dertigjarige Tsjallingtsje. En als Quinten op zestienjarige leeftijd op reis gaat naar Italië, onbewust op zoek naar de stenen tafelen, blijft Sophia alleen op het kasteel achter.
In de romanverfilming zijn Max en Sophia maar twee keer samen in bed te zien, beide keren voordat het paar met Quinten op Groot Rechteren gaat wonen. Daarom is het onduidelijk of zij hun seksuele omgang daar structureel voortzetten. Tijdens de montage van de film is daarenboven de scène gesneuveld waarin Quinten zijn vader en oma betrapt.Ga naar voetnoot29 Max stelt Sophia wel op de hoogte van zijn nieuwe relatie. Ongeveer vijftien jaar na Ada's ongeluk besluit Onno, haar echtgenoot, spoorloos te verdwijnen na de schokkende roofmoord op zijn nieuwe vriendin Helga. In zijn afscheidsbrief retourneert Onno Sophia de verantwoordelijkheid voor Ada's welzijn. Ada is vlees van uw vlees: mochten er beslissingen over haar genomen moeten worden, dan hebt u vanzelfsprekend het laatstewoord.Ga naar voetnoot30 Voor Onno is Ada niet meer het mens dat hem zo dierbaar was, maar slechts een ‘leeg’ lichaam. Sophia besluit uiteindelijk, als Ada ongeneeslijk ziek is, het laatste woord over haar dochter te spreken: zij dient haar dochter een injectie insuline toe, waarna de dood intreedt. Wederom heerst de vrouw over het lichaam.
De scène waarin Sophia haar dochter stiekem insuline toedient, is in The discovery of heaven na montage geschrapt. De scène is echter wel terug te vinden op de DVD, onder Deleted scenes, met commentaar van de filmmakers. Zij geven echter een reden voor het weglaten van het fragment. Waarschijnlijk is het simpelweg wegens tijdgebrek gebeurd.
Ook Sophia vertegenwoordigt het lichamelijke. Zij voedt en troost het lichaam, maar ontneemt het indien nodig ook het leven. Haar onbegrip en desinteresse voor de wetenschap - bijvoorbeeld Max' vakgebied: de astronomie - benadrukken dat en maken haar tot een vrouw naar het hart van haar schepper. | |||||||||||||||||||||
[pagina 28]
| |||||||||||||||||||||
Toen hij zich Sophia's aanwezigheid herinnerde, draaide hij zich om, wees naar de telescopen en vroeg: | |||||||||||||||||||||
HelgaHelga is Onno Quists vriendin, totdat zijn vriendschap met Max de taalkundige volledig opslokt. Korte tijd later treedt Onno in het huwelijk met een zwangere Ada, die al snel verongelukt. Onno stort zich in een politieke carrière, maar enkele jaren later pakt hij de relatie met Helga weer op. Helga woont aan een Amsterdamse gracht, in een zeventiende-eeuws huis met op de gevelsteen een eenhoorn. Dat fabeldier kan volgens de mythologie slechts op één manier gevangen worden: als het zijn hoofd legt in de schoot van een maagd. Onno heeft zijn hoofd bij wijze van spreken comfortabel in Helga's schoot gevlijd. Zij is de bibliothecaresse van het kunsthistorisch archief en Onno viel op haar uiterlijk, dat precies bij haar beroepsgroep past. Helga ruimt af en toe het souterrain op waar Onno huist en ze wast zijn kleren. Op een dag spreekt Helga Onno aan op zijn intensieve omgang met Max. Onno meent dat zij jaloers is en reageert: ‘Luister. Wat er tussen Max en mij is, kan nooit tussen jou en mij zijn; en wat er tussen jou en mij is, kan nooit tussen Max en mij zijn.’Ga naar voetnoot32 Max zegt later ongeveer hetzelfde tegen Ada. Helga protesteert en er ontstaat een kleine woordenwisseling, waarop Onno declameert: Helaas. Vrouwen hebben alles, verstand, gevoel, wil, maar alleen mannen hebben intuïtie. Daarom bestaat er geen vrouwelijke schepping van enig gewicht, en dat komt niet doordat zij altijd in de keuken hebben moeten staan want ook de beste koks zijn mannen. Met weerzin moet het vastgesteld worden. Maar zij kunnen één ding dat mannen niet kunnen en dat is mannen baren. Dat is ruimschoots voldoende.Ga naar voetnoot33 Mulisch heeft deze mening letterlijk overgenomen van Jan Hein Donner, Onno's spiegelbeeld. Donner meende dat vrouwen door een gebrek aan intuïtie per definitie ongeschikt zijn voor het schaakspel.
Helga kent haar pappenheimer en verzucht: ‘Waarom begin je meteen weer te zwatelen als ik probeer met je te Praten?’Ga naar voetnoot34 Dan klinkt buiten plots Max' stem: ‘Mevrouw? Mag Onno buiten komen spelen?’Ga naar voetnoot35 Onno en Helga kijken elkaar aan en beseffen dat Max de spijker op zijn kop slaat: Helga is als een moeder voor Onno. De relatie is voorbij. Mulisch heeft deze anekdote overigens uit het leven gegrepen, zo blikt uit een interview dat Donner in 7975 gaf over hun vriendschap: Ik kan me herinneren dat ik bij een meisje woonde, daar ging ik naartoe als ik heel moe was en op een gegeven ogenblik komt Harry langs, die belt en ik hoor hem vragen: mag Hein buiten komen spelen? Ik ben meteen opgestapt en niet meer terug gekomen. Ik dacht: verdomd dat is precies raak hè, ik zithier bij een soort moeder. Dat was uitstekendvan hem gezien hé?Ga naar voetnoot36 | |||||||||||||||||||||
[pagina 29]
| |||||||||||||||||||||
Na de breuk krijgt Onno een relatie met Ada, maar na haar ongeluk komen Helga en haar taalkundige weer samen. Voor Max blijft zij echter een antipathie koesteren. Het hernieuwde liefdesgeluk duurt niet lang: ook Helga wordt door hemelse machten opgeofferd en zij sterft een gewelddadige dood. In de roman moet Hela sterven zodat Onno naar Rome vertrekt en Quinten hem later nareist. Aldaar raakt Quinten ‘bij toeval’ in de ban van de stenen tafelen. In de film liggen de zaken iets anders en wordt Helga vermoord om Quinten ervan te weerhouden bij zijn vader in te trekken, aangezien zijn opvoeding op het kasteel nog niet ten einde is. De engelen hebben er namelijk voor gezorgd dat Onno's politieke loopbaan zo voorspoedig verloopt, dat hij nauwelijks tijd heeft voor zijn zoon, die popelt om het kasteel te verlaten, maar dat nog niet mag. Helga gooit echter roet in het ambrozijn door te opperen: I can quit my job and become Quinten's ‘wicked’ stepmother full time for a few years.Ga naar voetnoot37 Terwijl Onno zijn carrière onbetwist op nummer één zet stelt Helga de verzorging van andermans zoon boven haar intellectuele activiteiten.
Helga Personifieert klassieke vrouwentypen: de moeder en de maagd. Zij verzorgt Onno als een moeder en popelt om ook Quinten te bemoederen. En in de tijd dat Onno met Ada omgaat, blijft zij maagdelijk, zodat het ongrijpbare fabeldier Onno nadien opnieuw zijn hoofd in haar schoot kan leggen. Helga treedt in de verfilming op in een scène, die in de roman ontbreekt. Onno laat Max na hun eerste ontmoeting naar haar huis rijden, waar hij in het holst van de nacht aanbelt, met zijn waszak over de schouder. Begrijpelijkerwijze laat een woedende Helga hem op de stoep staan. Tussen de mannen ontspint zich een tekenend dialoogje. Max: This is your house? Als Max later op de stoep staat om te vragen of Onno buiten komt spelen, zijn Onno en Helga juist cP de wasmachine aan het vrijen. Ook in de film is hun relatie na deze treffende vraag direct ten einde. Onno verwoordt zijn ongenoegen hierover tegen Max op zijn onhandige manier. Onno: What am I going to do now? I mean, who's going to do my laundry? Huh, answer me that. Who is going to do my laundry now?Ga naar voetnoot39 Onno uit zich zowel in de film als in de roman, meermaals op een dergelijke vrouwonvriendelijke manier. De mensen in zijn omgeving lijken dit echter te negeren, te accepteren of grappig te vinden, want er klinkt nauwelijks | |||||||||||||||||||||
[pagina 30]
| |||||||||||||||||||||
Protest. Onno deinst er zelfs niet voor terug om het volgende aan te halen - gelukkig slechts in bijzijn van de raaf Edgar, die hem in Rome gezelschap houdt. Je weet wat Weininger zei: ‘Das Weib ist die Schuld des Mannes’. Hitler was een man, maar door middel van vrije verkiezingen is hij uitsluitend aan de macht gekomen dankzij de verliefde Duitse vrouwen; laten we dat nu maar met de democratische en feministische mantels der liefde bedekken.Ga naar voetnoot40 Helga is een ‘Mulisch-vrouw’, in de zin dat zij handelt en denkt vanuit het lichamelijke. Ze toont haar liefde door te zorgen. Als Onno's onderzoek stagneert, gaat ze niet inhoudelijk in op zijn werk, maar wijt zij het probleem door slaapgebrek na het nachtbraken met Max. Zij is bereid alles op te geven om over Quinten te moederen. Als Helga door de hemel wordt opgeofferd, zweert Onno het lichamelijke en relationele welzijn af en trekt zich terug in zijn geest. Hij verdwijnt zonder ook maar een adres achter te laten. Alleen Quinten, die zijn vermeende vader gat zoeken kan de eenhoorn dan nog vangen. | |||||||||||||||||||||
Tsjallingtsje en AnkieSlechts enkele weken nadat Max' relatie met Sophia tot een einde is gekomen, knoopt hij een relatie aan met een secretaresse van de sterrenwacht in Dwingeloo. Zij heet Tsjallingtsje Popma en is: [...] een grote blonde vrouw van rond de dertig, met een goed figuur maar ook met een streng christelijk plattelandsvoorkomen.Ga naar voetnoot41 Max nodigt haar uit om de nieuwe maan te bekijken en ontmaagdt haar op de hei ‘in spartelende geilheid’.Ga naar voetnoot42 Opnieuw begint Max een verhouding met een strenge maagd, die 's nachts verandert in een wellustelinge. De verkering houdt stand. Spreken deden zij niet veel, nog het minst over hem en zijn leven; zij luisterden naar muziek> hij ontvouwde zijn radiokaarten, zij breide een trui met kabels voor hem, die hij zou moeten dragen [...].Ga naar voetnoot43 Wederom deelt Max niet met zijn vriendin wat hem werkelijk bezighoud. Tsjallingtsje toont haar liefde door voor Max te breien. Ook Max geeft cadeautjes: blikken speelgoed voor haar ‘roerend meisjesachtige inrichteng’Ga naar voetnoot44, ‘omdat het de laatste jaren te duur was geworden voor haar’.Ga naar voetnoot45 Max behandelt Tsjallingtsje, net als Ada, heel vaderlijk. Hij schrift haar zelfs voor De gebroeders Karamazow te lezen.Ga naar voetnoot46 Met de jaren krijgt hun relatie het karakter van een bedaard huwelijk, hoewel Max zijn vriendin niet voorstelt aan Sophia en Quinten. Max regelt dat Tsjallingtsje een ‘Hans en Grietje’-achtig huisje in Westerbork kan betrekken. In stilte is hij van plan om bij haar te gaan wonen als Quinten het huis uit gaat. Maar noch deze, noch andere toekomstplannen bespreekt hij met Tsjallingtsje. En zij wacht af.
Maar op een dag Tsjallingtsje is 36, prepareert zij een feestmaal en vraagt ze Max trillend van de zenuwen of hij haar een kind wil schenken. Max stemt toe maar komt diezelfde avond om door een in de hemel gearrangeerde meteoriet- | |||||||||||||||||||||
[pagina 31]
| |||||||||||||||||||||
inslag. De astronoom stond op het punt de hemel te ontdekken en dat willen de engelen koste wat kost voorkomen.
In de Engelstalige film heet Max' vriendin niet Tsjallingtsje, maar Ankie. Immers: zelfs voor Nederlanders is de naam nauwelijks uitspreekbaar. Ankie maakt een vlottere indruk dan haar schuchtere alter ego in de roman. Ook zij werkt op de sterrenwacht, maar waarschijnlijk net als Tsjallingtsje in een ondersteunende functie, aangezien ze geen idee heeft waar Max over praat als hij zijn fantastische ontdekking doet. Max: I've got it, I've got it. My calculations were right. There was no fault in the telescope. It makes sense. I can see through the Big Bang to what's beyond. In negative space time. Ankies rol is veel kleiner dan die van Tsjallingtsje - ze is niet meer dan een edelfigurant - en daarom is het moeilijk te ontdekken wat voor type vrouw zij is. Wat Tsjallingtsje betreft: zij is een nette maagd, maar Max ontdekt haar hartstochtelijke zijde. Ze is hem dankbaar voor zijn liefde maar durft niet om meer te vragen dan zij krijgt. Als Max niet over hun gemeenschappelijke toekomst begint, roert ook Tsjallingtsje het onderwerp niet aan. Pas als haar biologische klok oorverdovend hard tikt, durft ze hem haar grootste wens te vertellen: Tsjallingtsje wil niets liever dan moeder worden. Max' briljante geest blijkt echter een bedreiging voor de hemel en daarom gaat haar lichamelijke verlangen niet in vervuiling. Mulisch beschrijft met de ‘verkering’ tussen Tsjallingtsje en Max een relatie tussen twee mensen, die elkaar helemaal niet kennen, maar in De ontdekking van de hemel is dat kennelijk geen probleem. | |||||||||||||||||||||
BesluitDe roman De ontdekking van de hernel speelt zich af in het nabije verleden, maar in dat korte bestek zijn de kansen voor vrouwen veel groter geworden. In de zestier, zeventier en zelfs tachtiger jaren van de vorige eeuw waren vrouwen vaak lager opgeleid dan hun man en werkten zij in het huishouden of in een baan met weinig carrièremogelijkheden. In De ontdekking van de hemel geldt dat voor alle vrouwen, behalve Ada. Maar ondanks haar getalenteerdbeid voelt Ada zich ondergeschikt aan haar geletterde mannelijke vrienden. En zodra Ada zwanger is, verliest zij al haar muzikale ambitie: Het denkbeeld van een kleine Max, of Maxima ronddribbelend door de kamer, maakte haar week als een uit elkaar vallend klontje suiker in een kop hete thee [...].Ga naar voetnoot48 | |||||||||||||||||||||
[pagina 32]
| |||||||||||||||||||||
Voor alle vrouwen in De ontdekking van de hemel is het (pleeg)moederschap het hoogste goed. Dit alles kan geweten worden aan het tijdsbeeld van de periode waarin het verhaal zich afspeelt. Kenmerkend voor De ontdekking van de hemel is echter, dat er een dikke lijn is getrokken tussen man en vrouw: alle mannen leven naar de geest, alle vrouwen naar het lichaam. Hoewel tegenwoordig algemeen aangenomen wordt, dat elk mens zowel typisch mannelijke als vrouwelijke eigenschappen in zich herbergt, zijn de personages in deze roman - met name de vrouwen - karikaturen van hun geslacht. De vrouwen vertroetelen, presenteren eigengebakken koekjes, breien kabeltruien en dromen van baby's. De mannen bespreken intussen gezamenlijk de wetenschap, een veld dat de vrouwen afdoen met ‘dat begrijp ik toch niet’. Daarentegen slaat de geleerde Onno er niet in om zijn ergen kleren te wassen. De seksen zitten elk op een eiland en hebben nauwelijks echt contact, laat staan dat zij spreken over wat er werkelijk toe doet.
Het lijkt erop dat de denkbeelden over man en vrouw in De ontdekking van de hemel overeenkomen met het wereldbeeld van Harry Mulisch - of de implied author die hij in deze roman is. Dit wordt ondersteund door zijn uitspraken in interviews uit de jaren zeventig.
De makers van de verfilming The discovery of heaven doorbreken de starre scheiding tussen mannelijk en vrouwelijk door Ada te laten optreden als geest. Zij verlaat het lichaam en betreedt het mannelijke terrein van de geest. Hoewel Ada Quinten een kennis verschaft, maar alleen een ‘gevoel’ of ‘intuïtie’, maakt zij hiermee een grote groep mannelijke leermeesters overbodig.
Omdat het filmverhaal noodgedwongen slechts de grote lijn van de roman vertelt blijven kleine details, zoals Tsjallingtsje die een trui voor Max breidt, op het witte doek achterwege. Hierdoor levert de verfilming de geëmancipeerde kijker minder momenten van ergernis op dan de roman. Omdat de vrouwelijke romanpersonages niet deelnemen aan diepgaande gesprekken, leert de lezer hen minder goed kennenn dan de mannen. En als de vrouwen hun mening wél geven, benadrukt dit vaak hun onbeholpenheid op het ‘mannelijke’ domein van de geest. De vrouwelijke karakters blijven vlak. Wat beklijft zijn combinaties van klassieke vrouwbeelden: de maagd, de hoer, de moeder. De humoristischh bedoelde maar vrouwonvriendelijke opmerkingen van Onno leggen hier extra de nadruk op.
De karakters van de mannen hebben meer diepgang, omdat hun gedachten in de roman heel uitgebreid aan bod komen. De rollen die zij vervullen zijn minder clichématig, deels omdat zij behalve zoon, vader of minnaar ook sterren kundige, taalkundige, politicus of hersenchirurg zijn. In de verfilming The discovery of heaven valt de strikte scheiding tussen de geestelijke man en de lichamelijke vrouw minder op dan in de roman, omdat er minder ruimte is voor karaktertekening van alle personages. Toch is het waarschijnlijk dat er vrouwen zijn, die de film al enkele minuten na aanvang hebben verlaten, wanneer Onno zijn vriendin met een afstotelijk pars pro toto als zijn wasserette aanduidt. | |||||||||||||||||||||
[pagina 33]
| |||||||||||||||||||||
Bibliografie
| |||||||||||||||||||||
Multimedia
|
|