Parmentier. Jaargang 10

[p. 44]

Paul Huigsloot
De getuigenis
Inleiding bij De menselijke soort van Maurice Blanchot

De verschijning in het Nederlands van L' espèce humaine^1. (1947), het boek van Robert Antelme over het concentratiekamp Gandersheim, is misschien ook het moment om terug te keren naar het essay van Maurice Blanchot onder dezelfde titel (1962), dat aan dit boek diens meest uitgesproken gedachten ontleende over ‘het andere/de ander’. Deze metafysisch ogende figuur lijkt pas dringend te worden, duidelijk gestalte aan te nemen in de getuigenis van de overlevende. Daarom zal de in het essay herhaalde aanhef, ‘Hierover leert het boek ons veel...’, ‘...nu beginnen we te begrijpen...’, geen loze eerbetuiging zijn.

De derde persoon, het andere of de ander (in l'autre niet te onderscheiden en in de vertaling dus onzeker) die optreedt in het werk van vele anderen, kan nu bijna een cultuurhistorische bekende lijken, maar maakt hier waarschijnlijk deel uit van een gesprek dat in de jaren vijftig en zestig tussen Maurice Blanchot en Emmanuel Lévinas werd gevoerd - de vorm van de geciteerde dialoog, of het ‘ons’ van ‘ons taalgebruik’ zou aanvankelijk naar hen, en het wisselend gebruik van hoofdletters (l'Autre, l'autre, Autrie, autrie) naar hun verschillen kunnen verwijzen. De toedracht of noodzaak van de vraag ‘Wie is de ander’ die aan het essay voorafgaat, is misschien zo voor te stellen: De derde persoon die heeft meegemaakt wat niemand mee kan maken, geniet in de verhalen, in fictie, een oude en grote status van schijnbaarheid. Daarbuiten, in de werkelijkheid, komt hij voor in het vocabulaire van de psychopathologie, waar de erkenning dat hij moet hebben meegemaakt wat niet wordt meegemaakt, zijn status tot een schijnbare maakt.

Nu lijkt deze derde feitelijk voor te komen in het relaas van de getuige, de overle-

1. De menselijke soort, Robert Antelme, Sun, Nijmegen, 2001.

[p. 45]

vende. Zo kan B. Minco, die zelf zijn kampervaringen publiceerde, haast terloops spreken over ‘zij die de grens van dood en leven overschreden hebben’. Ook Antelme voorziet deze onmogelijke figuur: ‘Kaalgeschoren, glad als mens door de SS ontkend... [neemt] hij de plaats van God in.... Maar later, als zijn bloed weer zijn schuld aanmaakt, zal hij de openbaring van het heersende schepsel dat zich hier elke dag aan hem opdringt, niet meer erkennen.’

De getuige verklaart in feite dat hij onder regiem van de dood stond, de grens heeft overschreden, het hiernamaals heeft bezocht, en daar aangekomen, moest vaststellen dat het er niet was, dat in dat andere bestaan, aan het einde van de mens, verdwijnen minder dan ooit mogelijk was en dat de gevangen en juist en alleen daar, elkaar vertrappend (ook ‘onderling stonden zij elkaar naar het leven’ zegt Minco) tot een scherper besef en onderscheid kwamen dan ooit. In zijn nietigheid zou hij horige zijn geworden, niet van een soort dierlijkheid zoals anderen hebben gezegd, maar van de menselijke soort. Antelme spreekt dan van de ‘volmaakte mens’. En de overlevende verklaart als enige te zijn teruggekeerd en nu hier verslag te doen.^2. Zo voldoet hij aan de eisen die aan de getuigenis gesteld worden: de andere wereld moet overtuigend bezocht zijn en de getuige moet daar gebleven zijn - de eis van uniciteit - én hij (dezelfde) moet teruggekomen zijn en hier, in onze aanwezigheid, zonder kunstgrepen, verstaanbaar en herhaalbaar verslag doen - de eis van feitelijkheid.^3.

De fictieve figuur bij uitstek, degene die naar hel of onderwereld afdaalt en in een enkel geval terugkeert op voorwaarde dat hij spreekt-alsof, dat hij binnen de fictie blijft en de illusie van een hiernamaals, de voorstelling van het onvoorstelbare intact laat, nauwelijks te kunnen doen alsof hij doet alsof^4. en blijft bij de feitelijkheid van zijn onderzoek. Hij meent de mens zelf te zien in dit schepsel dat in het ‘eigen’ overleven alle moraal vond, blijft zeggen dat daar hier was en het kamp de samenleving. Kortom, hij dicht het schepsel, de ander die daar gebleven is en die hij niet zal kunnen erkennen, werkelijkheid toe, maakt van zijn verdichting de waarheid.

De dood die, bij gebrek aan ‘context’ kan men wel zeggen, niemand navertelt, vertelt hij na. Hij komt dan in het zicht van die tweede mogelijkheid, wordt toch nog herkend in de termen uit de pathologie, waar de ‘dood van het zelf’ mogelijk is en werkzaam in het trauma dat de overlevende zou vragen de ander die resteerde niet te verwerkelijken maar te verwerken.

De getuigenis wordt dan symptoom en remedie. De waarheid over ‘mij’ en deze wereld waarvan hij als enige schijnt te getuigen blijkt de zijne, waar hij in alle feitelijkheid over de dood schijnt te spreken als gebeurtenis die niet kon gebeuren, ontkent hij elke voorstelling van het onvoorstelbare, elke mogelijke dood, om overlevende te zijn.

Vandaar misschien, bij al onze bekendheid met de onbekende, dat de vraag ‘Wie is de ander’ steeds no resteert.

2. De getuige, Antelme, spreekt op een uitzondering na, in de derde persoon. Zijn ‘on’ is in de Nederlandse tekst gesneuveld, zodat in de vertaling ook ‘ik’ en ‘wij’ als derde persoon moeten gelden.

3. In Demeure probeert Jacques Derrida de aan de getuigenis gestelde eisen te beschrijven: een reeks tegenstrijdigheden die in verwaterde vorm steeds terugkeren als de vermeende objectiviteit of subjectiviteit van de getuige. De vier pagina's tellende getuigenis die hij bespreekt is die van Maurice Blanchot, L'instant de ma mort.

4. Dit is uiteindelijk in Demeure de definitie van de getuigenis.