Parmentier. Jaargang 10

[p. 34]

Piet Meeuse
Een aap op een fiets (hoe vind je zoiets?)

Mensen zijn de enige dieren die zichzelf graag afbeelden. Omdat, zegt men, wij de enige diersoort zijn met zelfbewustzijn. Maar wat zeggen zulke afbeeldingen over ons? En hoe kijken we naar onszelf? Zijn we wel in staat, op een onbevooroordeelde manier naar onszelf te kijken? Een schilder als Rembrandt wordt alom geprezen om zijn diepgaande mensenkennis. Toch denk ik niet dat de psychologisch subtiliteit van zulke portretten - hoe onthullend ook - ons veel leert over onszelf als soort.

Misschien is dat ook de reden waarom afbeeldingen van mensen die verdiept zijn in hun bezigheden mij vaak meer boeien dan portretten waarvoor speciaal geposeerd is. Zo zegt De kantwerkster van Vermeer mij meer dan de vorstelijke portretten van Anthony van Dyck, en dat geldt ook voor beelden van lezende of schrijvende mensen, van een vrouw die zit te spinnen of van een man die een muurtje metselt. Dat komt, dacht ik altijd, door de uitdrukking van rustige concentratie in hun gezichten en hun houding: dat verdiept-zijn in hun arbeid maakt ze op de een of andere manier mooier, of waarachtiger dan wanneer ze je in een zelfbewuste pose aanstaren. Juist omdat ze zich niet van zichzelf bewust lijken, laten ze meer van zichzelf zien. Misschien zijn ze in die situatie ook wel meer zichzelf dan degenen die er speciaal voor gaan zitten (of staan). Maar er is nog iets anders, iets belangrijkers. In de aanblik van een mens die opgaat in zijn bezigheden staat niet zijn persoonlijkheid centraal, maar wat hij doet. Als de kantwerkster, het melkmeisje of de lezende Titus inderdaad iets interessanters laten zien doordat ze zo verdiept zijn in hun bezigheid, dan komt dat niet alleen doordat ze zich niet bewust lijken van de aan-

[p. 35]

wezigheid van de schilder (en dus van de toeschouwer). Het is ook omdat de aard van het beestje pas echt aan het licht komt in wat het doet - niet in hoe het eruit ziet, maar in zijn doelgericht bezig zijn. En dat heeft niets te maken met psychologie of persoonlijkheid. Het gaat dieper.

Het betekent dat een mens die niks om handen heeft, die zich alleen als fysieke verschijning presenteert, in zekere zin incompleet is. Er ontbreekt iets aan. En wat ontbreekt is precies die bezigheid, waarin hij zijn ware aard toont. (Dat men zich vaak wat ongemakkelijk voelt bij het poseren komt daaruit voort: men is ‘uit zijn normale doen’ gehaald.) Geef iemand iets te doen en zijn blik, zijn gebaren en zijn houding krijgen onmiddellijk dat ontspannen-geconcentreerde dat verraadt dat hij nu pas ‘in zijn element’ is.

Maar een koe die staat te grazen doet ook iets. Sterker zelfs: een vogel die zijn nest bouwt, maakt iets. Het dier dat ‘mens’ heet, heeft daar zelfs zijn specialiteit van gemaakt. Het gebruikt niet alleen dingen als werktuig - wat andere dieren ook kunnen - maar het maakt ook werktuigen en allerlei andere gebruiksvoorwerpen. Sterker nog: het kan helemaal niet meer zónder die dingen.

Om die reden biedt het beeld van een man op een fiets, of van een vrouw achter het beeldscherm van haar computer, een completer portret: hun mens-zijn is daarin vollediger zichtbaar dan wanneer zij poseren voor hun pasfoto. Op de een of andere manier vinden mensen hun vervulling pas in het hanteren van dingen. Maar we staan er zelden bij stil wat dat eigenlijk betekent. Ontneem een mens zijn gebruiksvoorwerpen, zijn gereedschap, zijn techniek, en hij is volslagen hulpeloos. Alleen de sterksten en slimsten onder ons zouden dat, als het lang zou duren, overleven. En waarschijnlijk alleen door als de bliksem nieuwe werktuigen en gebruiksvoorwerpen in elkaar te knutselen. Robinson Crusoë.

Het zijn dus de artefacten die ons maken tot wat we zijn. Ze horen bij ons zoals de slagtanden bij de olifant en het schild bij de schildpad. Daarom is de kantwerkster met haar draden, naalden en kussentjes een waarachtiger, completer portret van een mens dan Karel Nummerzoveel in zijn glitterpak, geschilderd door Anthony van Dyck of kardinaal Juan de Tavera, geportretteerd door El Greco.

Maar het is moeilijk wennen aan dat idee. Ons mensbeeld is nog altijd zo sterk gekleurd door religieuze of humanistische opvattingen dat we ons niet alleen ver verheven achten boven de dieren, maar veel meer nog boven de dingen. Dat we zelf dingen kunnen maken rekenen we ons graag als grote verdienste toe, maar dat we er ook afhankelijk van zijn willen we liever niet weten. Laat staan dat die dingen misschien zelfs als onderdeel van ons mens-zijn beschouwd zouden moeten worden. Toen de Spanjaarden in de zestiende eeuw in Mexico landden en met een aantal ruiters in hun gelederen het binnenland in trokken, boezemden juist die ruiters een heilige angst en ontzag in: omdat de Azteken nog nooit mensen te paard hadden

[p. 36]

gezien, zagen ze paard en ruiter in eerste instantie als één wezen. Een schrikwekkend mythologisch fabeldier, dat bij nader inzien toch niet bleek te bestaan. Maar zouden wij een man op een fiets niet met evenveel, of zelfs meer recht als één wezen, of als een ‘Gestalt’, kunnen interpreteren? Want als er iets kenmerkend is voor de mens, dan is het wel dat hij één functioneel geheel kan vormen met zijn artefacten. Sterker nog: aan deze zonderlinge ‘Gestalt’ van mens + werktuig hebben we ons overleven en onze beschaving te danken.

Als je dat bedenkt, wordt een mens op een fiets opeens een verschijning van haast mythologische allure: een hybride wezen dat de vergelijking met een centaur kan doorstaan. In plaats van iets doodgewoons en alledaags zie je dan iets bizars: de twee-eenheid van iets organisch en iets mechanisch. Een anomalie in de natuur. Een fiets zonder mens is een absurditeit. Het ding openbaart zijn functie pas als er een mens op zit, met zijn billen op het zadel, zijn voeten op de pedalen en de handen aan het stuur. Het is de constructie van de fiets die zijn houding en zijn bewegingen bepaalt, maar hij op zijn beurt bepaalt de bewegingen van de fiets. En als je ziet welke acrobatische toeren sommigen op een fiets uit kunnen halen, kost het nauwelijks moeite om de eenheid van dat geheel te zien. Maar dat geldt voor bijna alle dingen die wij maken en gebruiken.

Een mens op een fiets lijkt nog veel op een ruiter: hij zit er bovenop, en de manier waarop deze twee-eenheid werkt is duidelijk zichtbaar. Maar een automobilist is al een veel raadselachtiger geval: ook hij is met handen en voeten verbonden aan zijn apparaat, maar hij zit erin. Hij wordt door zijn apparaat omsloten en hoe deze twee-eenheid werkt is er niet meer aan af te zien. Een rijdende auto zou je - als buitenaards bezoeker - makkelijk voor een ander type levend wezen kunnen houden: het lijkt immers uit zichzelf te bewegen en voert allerlei manoeuvres uit. Hetzelfde geldt voor hijskranen, bulldozers, schepen en straaljagers. In al deze gevallen verdwijnt de mens in zijn apparaat, maar bepaalt van binnenuit de bewegingen ervan. En allemaal zijn het voorbeelden van de functionele eenheid die een mens met zijn machines vormt.

Dankzij die eenheid kun je dingen doen die je met je blote handen alleen nooit zou kunnen (of oneindig veel trager en moeizamer), en dankzij die ‘symbiotische’ eenheid kunnen we de wereld tot op zekere hoogte aanpassen aan onze behoeften. Maar met de laatste voorbeelden zijn we wel ver verwijderd geraakt van de serene bezigheden van De kantwerkster.

Mocht ik met het voorbeeld van de kantwerkster de indruk hebben gewekt dat de innige relatie die de mens met zijn artefacten onderhoudt een onschuldige affaire is, dan leert de functionele eenheid van de piloot met zijn bommenwerper wel anders. En inmiddels is de wereld door ons ingrijpen zo grondig veranderd dat je je af kunt vragen of de destructieve gevolgen ervan langzamerhand niet zwaarder wegen dan

[p. 37]

de constructieve.

We lijken zozeer behekst door onze driftige tango met de techniek, dat je soms de indruk krijgt dat we willoos overgeleverd zijn aan onze apparaten. Wie leidt deze dans eigenlijk? Als het waar is dat wij als diersoort gedefinieerd worden door onze hulpmiddelen, moeten we de ontwikkeling van de techniek dan misschien ook niet beschouwen als een natuurverschijnsel, een aspect van de evolutie waarvan we zelf ook maar een onderdeeltje zijn? We geven er weliswaar zelf vorm aan, maar hebben het proces niet in de hand. Dat wordt met de dag duidelijker: onze levensstijl en onze manier van denken worden steeds meer gedicteerd door onze technische middelen. We worden gemaakt door wat we maken. Zoals Henry Thoreau al zei: Man is a tool of his tools.

Het is bijna grappig om te bedenken dat de hi-tech wereld die nu om ons heen met zoveel megalomane tamtam uit de grond wordt gestampt eigenlijk niets anders is dan een wereldwijde Intensive Care afdeling, waarin het van levensbelang is to be connected. Zijn is aangesloten-zijn op de apparatuur. Trek de infusen en de stekkers eruit, en we zijn verloren. Freedom of movement heet dat in de taal van internet-providers.

Stof genoeg om te overdenken wanneer je weer eens vast staat in de file.