De Parelduiker. Jaargang 5

Marco Goud
Residentienieuws

Op mijn artikel over vier onbekende voordrachten van P.C. Boutens in De Parelduiker 2000/2 heb ik inmiddels twee aanvullingen gevonden. Ik kwam op het spoor van deze lezingen door een catalogus (nr. 100) van enkele jaren geleden van de Utrechtse antiquaar André Swertz. Hierin bood Swertz in de afdeling ‘P.C. Boutens en zijn kring’ onder meer het volgende boekje aan: Enkele gedichten voor te draden in ‘Pulchri Studio’ op 10 April 1908, gedrukt bij De Swart & Zoon, 's-Gravenhage. De toelichting erbij luidde: ‘Programmaboekje gedrukt op geschept papier en onvindbaar in de ons toegankelijke bibliografieën of gespecialiseerde catalogi. [...] Uitermate zeldzaam.’ Ik ging er destijds van uit dat de gedichten niet door Boutens zélf waren voorgedragen. Onlangs bleek mij echter, toen ik de Haagse krant Het Vaderland erop nasloeg, dat Boutens op die avond bij Pulchri ook zélf had voorgedragen. Ik citeer het verslagje uit Het Vaderland van 11 april 1908 (Ochtendblad):

Gisteravond zegde Boutens voor een klein, uitgezocht gezelschap in de groote expositiezaal van Pulchri eenige zijner verzen. Mej. Martha Gosschalk droeg zijn ‘De Zalige Jonkvrouw en Beatrijs’ voor.
Het zeldzame genot de verzen van dezen man van wien bijna elk geschreven woord een daad van zuiver dichterschap is, naar bedoeling te hooren zeggen, hield zijn gehoor ongeveer twee uur in gespannen aandacht bevangen.
Voor het overige verwijzen wij naar het verslag in onze editie van 27 Februari, dat volkomen dezelfde causerie bespreekt.

Natuurlijk werd ik door die verwijzing naar een éérdere lezing nog nieuwsgieriger. Er was dus nóg een onbekende voordracht van Boutens! Inderdaad vond ik in Het Vaderland van 27 februari 1908 (Tweede Avondblad) onder het kopje ‘Residentienieuws’ het volgende interessante verslag:

Op uitnoodiging van den Bond van Ned[erlandsche] Ond [erwijzers] heeft dr. P.C. Boutens gisterenavond een voordracht gehouden, het eerste deel van den avond wijdende aan den dichter Dante Gabriël Rossetti, en het tweede deel aan zijn eigen werk.

[p. 70]

Dr. B. begon met een korte inleiding voor het tweede deel: Het is ontzettend moeilijk voor een dichter, om zijn eigen werk bij het publiek in te leiden. Ieder gedicht is zijn eigen, en daarom kan hij zelfs niet gissen welke moeilijkheden er voor anderen in kunnen liggen. ‘Een dichter dicht zijn verzen zoo eenvoudig mogelijk, zóó, als een kind een verhaaltje met zijn eigen woordjes vertelt. Voor kinderen en voor dichters beiden is redeneeren uit den booze.’
Toen overgaande tot Rossetti, gaf hij eerst een korte levensbeschrijving van den 18e-eeuwschen [sic] dichter, die ‘in al zijn openbaringen meer ziel dan geest is’, en las daarna eenige zijner gedichten voor.
In het tweede gedeelte van den avond las dr. Boutens eenige verzen uit den bundel ‘Stemmen’ (‘Aan den kruisweg’, ‘De wolk’, ‘Lethe’, ‘Aan de schoonheid’). Of las ze, zooals haast ieder dichter zijn eigen verzen leest, d.w.z. hij sprak met zichzelf, tot zichzelf.
Na de pauze droeg mej. Martha Gosschalk Bouten's [sic] ‘Zuster Beatrijs’ voor. Ze zei de verzen als muziek, deed alle schoonheden tot in de kleinste bijzonderheden tot haar recht komen.

Interessant is dat in dit verslag enkele citaten van Boutens worden gegeven. Het is opmerkelijk om te lezen dat Boutens, die zeker niet bekend staat als een dichter van eenvoudige of toegankelijke gedichten, gezegd heeft dat een dichter zijn verzen zo eenvoudig mogelijk dicht, zoals een kind een verhaaltje vertelt. Helaas zijn de teksten van Boutens' inleidende woorden niet overgeleverd (zoals ik in mijn vorige artikel ook moest schrijven over Boutens' lezingen over Maurice Maeterlinck). Ik had heel graag willen weten wat Boutens verteld heeft over de Engelse dichterschilder Dante Gabriel Rossetti (1828-1882). Rossetti richtte, met een aantal andere kunstenaars, in 1848 de Pre-Raphaelite Brotherhood op. Boutens voelde zich zeer verwant met Rossetti, zoals blijkt uit zijn vertalingen. Deze liet hij in 1906 als luxe privé-uitgave drukken onder de titel Vijf gedichten van Dante Gabriël Rossetti door Eduard Verbeke te Brugge, in een oplage van 32 exemplaren. Boutens nam deze vertalingen later op in zijn bundel Carmina (1912). J.C. Bloem heeft zich (in de nrc van 9 juni 1923) over Boutens als vertaler van Rossetti zeer lovend uitgelaten: ‘Iedere aandachtige lezer van Boutens herinnert zich ongetwijfeld de meesterlijke vertaling, die hij van Rossetti's “The portrait” heeft gemaakt, welke in den bundel Carmina te vinden is. Om van een zoo schoon gedicht van zoo groot een dichter een zoo uitnemende vertaling te maken, moet men in de eerste plaats natuurlijk zelf een uitstekend en ervaren dichter zijn, maar bovendien bewijst zoo'n keuze uiteraard een zekere verwantschap met het gekozene.’ Over Boutens en Rossetti valt uiteraard meer te zeggen, maar dat valt buiten het bestek van dit aanvullende stukje.¹

Over de voordrachtskunstenares Martha Gosschalk is maar weinig bekend. In 1908 was zij, volgens een notitie van de eerste eigenaar van het Pulchri-programmaboekje - ene J. van Teylingen - 18 jaar.² Boutens kende Martha Gosschalk al voor zijn Haagse lezingen in 1908. Hij schreef namelijk op 26 mei 1907 aan Lodewijk van Deyssel: ‘Een vrouwelijke bekende van me, Mej. Gosschalk alhier, die zich op het voordragen van poëzie toelegt, zoude gaarne na Uwe jaarvergadering een enkel gedicht van mij zeggen. Bestaat daar mogelijkheid voor?’ Boutens doelde op de jaarlijkse algemene vergadering van de Vereeniging van Letterkundigen op 3 juni 1907 in Hotel Américain te Amsterdam. Uit het verslag van deze vergadering in de Mededeelingen. Officiëel Orgaan der Vereeniging van Letterkundigen (nr. 8, augustus 1907)

1 Zie bijvoorbeeld Mathijs Smit, ‘Schoonheid als een absolute macht... Dante Gabriël Rossetti in Nederland’, in: Literatuur, jrg. 15, nr. 2 (maart/april 1998), p. 75-83. Hier is ook Boutens' vertaling van Rossetti's ‘The Blessed Damozel’ (‘De zalige jonkvrouw’) in extenso afgedrukt.

2 Met dank aan de huidige eigenaar die mij, dankzij bemiddeling van André Swertz, fotokopieën van het boekje verstrekte.

[p. 71]

blijkt dat Boutens zijn zin niet heeft gekregen. Er werd geen gedicht van hem voorgedragen. Wel droeg Willem Royaards een gedeelte voor uit Gorters Mei, en Eduard Verkade uit Shakespeare's Macbeth in de vertaling van Jac. van Looy.³

Overigens schreef Boutens enkele weken voor de eerste Haagse voordrachtavond aan Van Deyssel op 6 februari 1908: ‘Het speet mij, dat ik er geen moed of lust toe kon vinden, het Rotterdamsche publiek op Uw ophanden litteratuuravond over mezelf te onderhouden. Zooals ik den Heer Mijnssen reeds schreef, vind ik het volkomen goed dat Mevr. v. Looy verzen van me voordraagt, ik zal dat zelfs gaarne komen hooren, indien slechts een ander over mij spreken wil.’ Op 3 maart 1908 schreef Boutens aan Van Deyssel: ‘En worden in Rotterdam nog gedichten van mij door Mevr. v. Looy ten gehoore gebracht?’ Het is mij niet bekend of de voordracht door Titia van Looy-Van Gelder in Rotterdam is doorgegaan. Maar uit Boutens' brieven aan Van Deyssel blijkt wel dat hij er nogal geïnteresseerd in was dat zijn werk werd voorgedragen. Het is opmerkelijk dat Boutens op 6 februari 1908 nog aan Van Deyssel liet weten niet zelf te willen voordragen of over zichzelf te willen vertellen in Rotterdam, terwijl hij dat op 26 februari van datzelfde jaar wél deed in Den Haag! Wellicht voelde hij zich meer thuis in de stad waar hij sinds 1904 woonde. Of misschien werd hem een aantrekkelijk honorarium geboden.

Terug naar Martha Gosschalk. In de mij bekende lexica over toneel en voordrachtskunst heb ik niets over haar kunnen vinden. Wél komt haar naam voor in de studie Muzentempels. Multidisciplinaire kunstkringen in Nederland tussen 1880 en 1914 (1998) van A.B.G.M. van Kalmthout. Daaruit blijkt dat Gosschalk behoorde tot de oprichters van het Haagse genootschap ‘Kunst aan Allen’. Ook valt daarin te lezen dat zij op 25 januari 1910 voor de Rotterdamsche Kunstkring onder meer gedichten van Boutens heeft voorgedragen. Uit een aanbevelingsbrief van W.G.C. Byvanck van 23 januari 1909 aan een bestuurslid van de Rotterdamsche Kunstkring valt iets op te maken over Gosschalks manier van voordragen: ‘[...] de drie malen dat ik Juffr. Gosschalk's voordrachten hoorde, [verkeerde] ik telkens onder den indruk [...] dat hier een natuurlijke begaafdheid zich paarde aan ernstige studie en krachtigen wil. Het optreden was altoos hoogst eenvoudig, maar dadelijk kwam men onder de bekoring der zeer rein gedragen voordracht; en niet alleen was het de buigzaamheid van de stem die behaagde, maar ook het volledig begrip van de wedergave, de zuivere nuanceering tegelijk van gedachte en geluid.’⁴ Hoe het Martha Gosschalk na 1910 is vergaan, en of zij nog contact heeft gehad met Boutens, is mij helaas niet bekend.

Nu we eenmaal weten dat Boutens, behalve de eerder door mij genoemde lezingen en voordrachten, nóg twee lezingen heeft gehouden, wordt het steeds merkwaardiger dat de nrc in 1918 nog schreef - naar aanleiding van Boutens' lezing voor de Rotterdamsche Kring - dat Boutens voor het eerst een lezing voor publiek hield. Immers, het moet toen al minstens de zesde keet geweest zijn dat hij dat deed! En wellicht heeft Boutens nóg vaker voorgedragen of lezingen gehouden. Wie weet wat et nog meer opgedoken wordt.

3 Boutens' brieven aan Van Deyssel bevinden zich in het Van Deyssel-archief te Maastricht. Met dank aan Harry G.M. Prick, die mij tevens informatie verschafte over de jaarvergadering.

4 Brief in Gemeentearchief te Rotterdam. Met dank aan Ton van Kalmthout.