Jaarboek Multatuli 2015

[p. 17]

Wat is een klokkenluider?
Winnie Sorgdrager

Wat is eigenlijk een klokkenluider? De term ‘klokkenluider’ is een mooie. De klok luiden, de aandacht op iets vestigen. In het Engels: whistleblower. Iemand die op een fluit blaast. In het Frans: sonneur. Iemand die geluid maakt, letterlijk. Maar ‘son’ betekent in het Frans ook: roddel, achterklap. En in deze woorden zit ook het dubbele dat ik vaak voel bij klokkenluiders. En wat er ook in zit: het spanningsveld tussen loyaliteit, collegialiteit en de drang, of misschien wel de noodzaak, om iets in de openbaarheid te brengen.

Als definitie van ‘klokkenluider’ wordt meestal - iets anders dan de door Philip Vermoortel aangehaalde definitie uit Van Dale - gegeven: ‘iemand die illegale, onethische of oneerlijke praktijken binnen een instelling bekend maakt’. Maar de geschiedenis leert dat het niet alleen gaat om instellingen. Het is breder: een sector, of de maatschappij als geheel. Om het maar even heel breed te zien.

En: bekend maken? Sommige dingen zijn al bekend. Of een publiek geheim. Ben je dan een klokkenluider? Doet het ertoe of iets al bekend is? Multatuli maakte niet iets bekend. De situatie in Nederlands Indië was echt geen geheim, in elk geval niet bij de elite in het toenmalige Indië, bij het bestuur en het was ook heus wel bekend bij de Nederlandse politiek. Men vond het alleen niet zo'n probleem, omdat aan de situatie ook veel voordelen kleefden. En omdat het waarschijnlijk ook niet veel afweek van wat elders in de koloniale wereld gebruikelijk was. Nadat hij eigenlijk al de juiste kanalen had doorlopen: zijn baas, de resident, benaderd, een brief aan de Koning had geschreven, kreeg hij geen reactie. Niet voor niets noemde Multatuli de Max Havelaar dan ook ‘geen roman, maar een aanklacht’. Als we kijken naar de huidige klokkenluidersregelingen, heeft hij dat niet zo slecht gedaan. Maar de aanklacht was fel en bracht wel het een en ander teweeg. Terwijl hij heus niet de eerste was die de situatie in Indië aan de orde stelde. Het was de Max Havelaar (let op het woordje ‘de’), het boek, de manier waarop het was geschreven, die een schok teweeg bracht. Er zijn allerlei pogingen geweest om de verspreiding zo veel mogelijk tegen te gaan. Dat is onder ander beschreven in de biografie van Multatuli van Dik van der Meulen. In de negentiende eeuw lukte dat nog wel enigszins; dat zou nu niet meer kunnen. Overigens moeten we ons realiseren dat dat tot ver in de jaren vijftig van de twintigste eeuw soms

[p. 18]

ook nog wel kon. Neem de Greet Hofmans- affaire, die uiteindelijk bijna de hele monarchie op het spel zette. Nu meldt het blad Privé al dat er wordt gefluisterd dat Maxima haar eigen Greet Hofmans heeft. We hoeven tegenwoordig niets te missen. Als er al iets te missen is, trouwens.

Is dat ook klokkenluiden? Gesteld dat er werkelijk iets aan de hand is dat een probleem met de monarchie zou kunnen veroorzaken, kun je dat misschien wel zo betitelen.

Ik wil maar zeggen, dat het begrip klokkenluider veel omvat. Eerlijk met de beste bedoelingen, in de hoop dat een misstand wordt beëindigd, iets in de openbaarheid brengen. Nadat je eerst andere wegen hebt geprobeerd. Maar er zijn ook mensen die op de een of andere manier hun frustratie kwijt moeten, de openbaarheid zoeken, en zich dan graag afficheren als klokkenluider. Dan kun je vaak al rekenen op sympathie van pers en publiek.

Met jezelf loopt het dan vaak minder goed af. Of is het al minder goed afgelopen.

Woensdagavond was er een uitzending van Zembla op TV. Nou moet je als organisatie altijd blij zijn als Zembla je deur voorbij loopt, maar het levert altijd wel mooie TV op. In het UMC Utrecht zijn twee doden gevallen tijdens operaties. Nu gebeurt dat wel vaker in een ziekenhuis, maar als er iets is gebeurd dat niet had gemoeten en ook niet in de lijn der verwachtingen lag, is dat een calamiteit, die gemeld moet worden aan de IGZ. Dat was in Utrecht niet gebeurd. Dat ruikt niet goed. Enkele collega's die op de hoogte waren van de incidenten, hadden het anoniem gemeld. Aan de IGZ. Hoe Zembla aan de informatie is gekomen, weet ik niet, maar feit is dat men wel over documenten beschikte, die de pers niet in handen hoort te hebben. Hebben de artsen eerst de Raad van bestuur ingelicht? Het lijkt van wel. Maar hoe dan ook, in dit geval werd een van de betrokkenen ontslagen. Niet degene die de fout had gemaakt, maar een van de melders. Omdat hij niet zou functioneren en verantwoordelijk zou zijn voor de verziekte werksfeer. Onder druk van de TV-uitzending heeft het UMC de incidenten alsnog gemeld bij de IGZ.

Dit voorbeeld is interessant omdat er verschillende aspecten aan vastzitten, die bij veel klokkenluiderssituaties een rol spelen: er is geen sprake van een open cultuur. Een angstcultuur, heet dat tegenwoordig al snel. Angst voor je positie als je tegen het gezag ingaat. Wat doe je dan met je informatie? Is er sprake van niet goed functioneren van de klokkenluider? Dat is nogal eens het geval, maar lijkt in de Utrechts situatie niet aan de orde. De leiding van de organisatie reageert als in een reflex: er wordt iemand ontslagen en het is de vraag of dat de juiste persoon is, er wordt aangifte gedaan wegens lekken van vertrouwelijke gegevens, de raad van bestuur schiet in de verdediging en maakt fouten. Is het deloyaal

[p. 19]

van de artsen dat ze de incidenten bij de IGZ hebben gemeld? Het wordt wel zo opgevat. Maar je kunt ook zeggen dat zij hebben gedaan wat het ziekenhuis had moeten doen.

Het levert mooie TV op. En publieke verontwaardiging. En hopelijk wel een sanering van de betreffende afdeling. En uiteindelijk is dat wat er moest gebeuren, zij het al veel eerder. En het zal ongetwijfeld een les zijn voor andere ziekenhuizen om beter op signalen te letten. Mag je hopen. Goed dus, zeggen we dan, dat er klokkenluiders zijn. Jammer dat het zo ver moet komen.

Wat hieruit blijkt is steeds een spanning tussen loyaliteit aan de organisatie en de noodzaak dat er iets gebeurt. Bekende klokkenluiders uit de recente geschiedenis, zoals Ad Bos, Fred Spijkers, Paul van Buitenen, zij allen vonden op hun manier dat bepaalde zaken niet verborgen konden blijven. Soms zitten klokkenluiders er zelf wel erg dichtbij, of er zelfs in. Ad Bos was zelf een speler. Waarom haakt hij op een bepaald moment af? Kon hij de situatie niet meer verdragen? Ik moet hierbij een beetje denken aan de ‘pentiti’, de leden van de maffia, die ineens alles wat ze weten aan de politie gaan melden, in ruil voor geen of minder straf. Waarom doen ze dat? Soms omdat de grond ze te heet onder de voeten wordt. Maar soms om heel begrijpelijke redenen: hun vriendin wil het niet meer.

Wat klokkenluiders gemeen hebben is dat ze geliefd zijn bij pers en publiek, maar dat het met hen persoonlijk slecht afloopt. Geruïneerde carrières, levens misschien wel. Dat is ook het geval met Julian Assange en Edward Snowden. De digitale klokkenluiders, of zijn het wel klokkenluiders? Zij brachten enorme hoeveelheden geheime documenten in de openbaarheid, maar waarom? Uit een soort principe dat iedereen alles moet weten? Ultieme transparantie? Was de noodzaak bij hen zo dringend of wilden zij de wereld laten zien waartoe zij in staat waren? Is het echt nodig om geheime documenten, die soms echt geheim moeten zijn, op straat te gooien? Inderdaad, er komen vast ook misstanden naar buiten, maar is de balans dan uiteindelijk positief?

Dat lijkt me wel het geval in de zaken waar het Israëlische kernwapenprogramma naar de Britse pers werd gebracht, het Watergate schandaal naar de The Washington Post. Maar ook dat waren mensen die zelf in de organisatie werkten waar dit gebeurde. Het heeft dan ook iets van jezelf vrijpleiten. Eerst meedoen en vervolgens afhaken.

Er zijn ook klokkenluiders, die net als Multatuli, een maatschappelijke misstand aan de orde willen stellen. Maar zelden lukt het op die manier nog om aandacht te krijgen voor een probleem. Of misschien wel aandacht, maar nauwelijks gevolg. Het is een publiek geheim dat de farmaceutische industrie Afrika gebruikt of gebruikte (er is in de loop van de tijd wel wat veranderd) als dumpplaats voor overjarige medicijnen, voor experimenten met geneesmiddelen op

[p. 20]

mensen. John le Carré schreef er het boek The Constant Gardener over. Daar is zelfs een film van gemaakt, maar een schandaal heeft het boek niet veroorzaakt. Misschien omdat we het al wisten en misschien wel omdat het geen groot probleem werd gevonden. Er zijn genoeg boeken en films over het illegaal dumpen van afval. Er is veel bekend over de oliewinning van Shell in Nigeria. Maar het duurt lang voordat er iets gebeurt aan dergelijke maatschappelijke problemen. Tot er doden vallen, of een enorme natuurramp optreedt. Of een diepe bankencrisis ontstaat met enorme maatschappelijke gevolgen. En de vraag is of er nog een tweede bankencrisis nodig is om werkelijk te saneren. Wat iedereen weet, is dat in veel gevallen de oude situatie wordt voorgezet. Daar doet ook het boek van Joris Luyendijk, ‘Dit kan niet waar zijn’ niets aan.

Han van Meegeren, de beroemde vervalser, heeft zichzelf ook een tijdje als klokkenluider beschouwd. U weet wel, de schilder van de hertjes, die later zogenaamde Vermeers is gaan schilderen. Waarom? Gemakkelijk geld verdienen? De situatie in de kunstwereld aan de kaak stellen? Dat heeft hij ooit als drijfveer aangevoerd. En dat is ook wel gelukt. Er heeft ook een zekere sanering plaatsgevonden. Maar ook met hem is het uiteindelijk niet goed afgelopen. Je zou in de kunstsector ook Aatje Veldhoen als klokkenluider kunnen zien: hij stelde het elitaire van de kunst aan de kaak en verkocht zijn eigen Rota Prints voor 3 gulden vanaf een bakfiets aan het publiek. Daar deed hij verder niemand kwaad mee, of het zou moeten zijn dat hij de markt verpestte. Maar dan vooral zijn eigen markt. De actie paste in de geest van de jaren zestig, toen heel wat maatschappelijke misstanden aan de kaak werden gesteld. Is dat ook klokkenluiden? Ik denk dat het wel onder de definitie valt, maar ik denk niet dat bij deze actie van Veldhoen meteen aan klokkenluiden wordt gedacht.

Is iemand als Voskuil een klokkenluider? Velen hebben genoten van zijn serie Het Bureau. Wat hij daarmee wilde, is me niet helemaal duidelijk. Gewoon beschrijven wat er op zo'n instituut gebeurde en wat voor mensen er rondliepen? Of wilde hij iets aan de kaak stellen? Het lijkt erop dat hij wil laten zien wat voor in zijn ogen onzinnig onderzoek wordt gedaan met gemeenschapsgeld. Althans, ik lees in het eerste deel (verder ben ik ook niet gekomen) een ingehouden minachting voor wat er in het Meertens Instituut wordt gedaan. Is Voskuil daarmee een klokkenluider? Ik denk het niet.

De vraag blijft dus hoe breed het begrip moet worden gedefinieerd. Dat is relevant voor de vraag wie er gaat vallen onder de bescherming die de nieuwe wet van o.a. Ronald van Raak biedt. U zult daar straks meer over horen.

Wat ik al even aanduidde: er blijven altijd verschillende aspecten kleven aan het fenomeen klokkenluiden: de noodzaak van openbaarheid, zodat er iets aan

[p. 21]

een misstand wordt gedaan tegenover loyaliteit aan een organisatie, aan collega's. Wat is de klokkenluider voor persoon? Is er sprake van een arbeidsconflict, iemand die niet kan aarden in een hiërarchische organisatie, een querulant, een al dan niet buitenproportionele behoefte aan rechtvaardigheid en gerechtigheid?

Het vervelende is, dat iemand die in de eigen organisatie een misstand aan de orde stelt, in die organisatie vaak al is vastgelopen, dus sowieso een achterstand heeft, als het gaat om aandacht voor het probleem. Maar we moeten ons realiseren dat, hoe querulanterig mensen soms ook zijn, ze vaak wel een punt hebben. Daarom is het van groot belang dat er goede regelingen zijn. De echte klokkenluider volgt die regeling en loopt niet naar de pers. Hoe jammer ook voor de media, misstanden moeten al voordat ze echt groot worden, aangepakt worden. En dat kan goed intern. Als de kwestie is opgelost, kan dat dat eventueel naar buiten gebracht worden. Maar als het niet volgens de afgesproken procedures kan worden aangepakt, ja, dan is iemand naar mijn mening ook gelegitimeerd op andere wijze aandacht te vragen voor het probleem.