Over Multatuli. Jaargang 35. Delen 70-71

[p. 62]

In het spoor van Multatuli: drie sportieve dagen in Lebak
Kees Snoek

In april 2012 verscheen in een nietige kampong in het district Lebak het 572 pagina's tellende boek Rumah Multatuli. Kumpulan catatan 2011 menyusuri jejak Multatuli (‘Het huis van Multatuli. Een verzameling aantekeningen uit 2011 in het spoor van Multatuli’). Bezorger van deze aantekeningen is Ubaidilah Muchtar, leraar op een SMP (onderbouw van de middelbare school) in de desa Sobang. Ubaidilah woont in de kampong Ciseel (‘Tjiseël’) in diezelfde desa en is tevens beheerder van de aldaar gevestigde ‘leeszaal Multatuli’ en initiatiefnemer van de ‘Max Havelaar Reading Group’. In samenwerking met enkele andere Indonesische leesgroepen en met een groep ‘Appreciatie van Literatuur’ die zich via mails manifesteert, heeft Kang Ubai, zoals Ubaidilah in de wandeling wordt genoemd, van 13 tot en met 15 mei 2011 een aantal activiteiten georganiseerd waartoe Multatuli de aanleiding vormde. Het boek is daar de neerslag van. Na een inleiding van Ben Abel, bibliothecaris en onderzoeker aan Cornell University in Ithaca (ny), is het boek ingedeeld in drie delen: aantekeningen van de kinderen van Ciseel, aantekeningen van de gasten van andere leesgroepen en ten slotte drie lezingen over Multatuli die onderdeel waren van het programma.

Ben Abel voert aan dat Multatuli met zijn Max Havelaar steeds meer in een hoekje van de geschiedenis dreigt terecht te komen, terwijl uit Max Havelaar juist zo'n vurige geest spreekt, gericht op het bedwingen van onrechtvaardigheid en het bestrijden van domheid en verarming. Om deze geest niet verloren te laten gaan, moet dit boek telkens weer gelezen worden. Kang Ubai heeft daartoe het zijne gedaan door de oprichting, op 10 november 2009, van de Max Havelaar Reading Group. Bovendien heeft hij met zijn pupillen het drama ‘Saïdjah en Adinda’ ingestudeerd. En dit alles vond plaats in een desa in Lebak, die zo ver is afgelegen dat hij nog niet is aangesloten op het elektriciteitsnet en mobiele telefoons er geen be-

[p. 63]

reik hebben. Zonnepanelen vergaren genoeg energie om in de avond nog een aantal uren licht te verschaffen.

Het drie dagen durende programma ademt een sportieve en enigszins padvinderachtige geest. Het eerste deel van het boek heeft de sfeer van opstellen over een schoolreisje. Het aardige daaraan is dat er telkens weer andere details naar voren komen, die door de aantekeningen van de gasten worden aangevuld en in perspectief geplaatst. Op vrijdag 13 mei wordt om 2 uur 's middags in Ciseel op een voetbalveld naast de moskee het drama ‘Saïdjah en Adinda’ opgevoerd. Niet alle gasten zijn dan al aanwezig en zij die de moeite nemen naar Ciseel te komen moeten voor het laatste eind achterop een brommertaxi (‘ojek’) plaatsnemen, die hen langs diepe ravijnen en over rotsige wegen van anderhalve meter breed brengen naar de plaats waar het allemaal gebeurt. Voorafgaand aan het drama worden enkele goochelkunsten vertoond. Aan het drama zelf doen vele kinderen mee, met verschillende spelers voor de jonge en de jongvolwassen Saïdjah en Adinda, en ook een aantal echte buffels, maar de tijger is uiteraard niet echt. Het drama is gefilmd door Daurie Bintang, die enkele scènes én het toekijkende publiek op youtube heeft geplaatst (tik op google in: Multatuli Saija Adinda). Het drama wordt opgevoerd in het Soendanees. Een van de gasten meent dat dit de eerste keer is dat Saïdjah en Adinda in het Soendanees wordt gespeeld. Dat kan waar zijn, maar al in 1951 is er van dit verhaal uit Max Havelaar een Soendanese vertaling verschenen (zie mijn artikel in Over Multatuli, nr. 65, p. 36).

Als de opvoering voorbij is, begint het te regenen en het hele gezelschap zoekt zijn heil in de leeszaal Multatuli. 's Avonds wordt Multatuli besproken onder leiding van de leesgroepmoderatoren Sigit Susanto en Daurie Bintang.

De volgende dag gaat iedereen op weg naar de hoofdplaats Rangkasbitung, waar Douwes Dekker en de Regent van Lebak woonden. Onderweg naar deze stad wordt er op een gegeven moment gebruik gemaakt van een gecharterde truck. Vervolgens vindt er een ‘razzia’ plaats: de truck wordt aangehouden door een politieagent die in dit ongewone vervoer aanleiding ziet om geld te vragen. Mogelijk aangevuurd door de geest van Multatuli, weigert Kang Ubai. De chauffeur stapt uit en laat zijn autopapieren zien. Daurie Bintang maakt een foto van de politieagent, die kwaad reageert, maar hij bindt in als hij hoort dat de leerlingen - allen immers journalisten in spe - verslagen zullen schrijven over wat ze meemaken. Sigit Susanto vraagt de politieagent hoe hij heet. Hij geeft zijn naam, maar waarschuwt geen gekkigheid uit te halen. Daurie biedt zijn excuses aan, de politieagent op zijn beurt ook. De groep kan verder, zonder betaling.

In Rangkasbitung worden allerlei plaatsen bezocht die in hun naamgeving aan Multatuli herinneren. Vanuit de aloon-aloon, het grote centrale plein van de stad,

[p. 64]

leidt de één kilometer lange Jalan Multatuli (Multatuliweg) naar een autobrug en een spoorbrug over de rivier de Ciujung (Tjioedjoeng), die net zo huiveringwekkend geel is als in de tijd van Multatuli. Onder een van de bruggen zit een krankzinnige die de Multatulipelgrims zo woest aankijkt dat ze ijlings de benen nemen. Daarna komen ze bij een school die naar Multatuli was genoemd, maar die onlangs een andere naam heeft gekregen: SDN Muara Ciujung (Basisschool Monding van de Tjioedjoeng). Niettemin voert een computerzaal in het gebouw nog wel de naam Multatuli. Hierna gaat de wandelroute langs een bank die naar Multatuli is genoemd: BRI Multatuli, en in de Jalan Tirtayasa bevindt zich op nummer 30 de Apotheek Multatuli. Deze apotheek is in de jaren negentig begonnen door de heer Suandi, die met deze naam eer wilde bewijzen aan de geschiedenis. Vervolgens gaat het gezelschap via de Jalan Hardiwinangun naar de Perpustakaan Saijah dan Adinda (Bibliotheek Saïdjah en Adinda), midden in Rangkasbitung gelegen aan de rand van een meertje. De bibliotheek is opgericht op 20 november 1992 en geopend van 8 uur 's ochtends tot 3 uur in de middag. Er komen gemiddeld tien bezoekers per dag en elk jaar zijn er in oktober poëziewedstrijden.

Maar voor deze literaire wandeling begon, was het gezelschap gearriveerd op de aloon-aloon van Rangkasbitung, waar de regeringsgebouwen staan en ook een Aula Multatuli, die slechts enkele jaren oud is. Het regeringsgebouw, de vroegere woning van de Regent van Lebak, telt 21 kamers. Niet ver daarvandaan staat het regionale ziekenhuis Adji Darmo. Voor het ziekenhuis staat een Kliniek Multatuli en erachter bevond zich het huis waar Douwes Dekker woonde. Dat huis is al lang geleden helemaal verbouwd en het enige wat er nog oorspronkelijk aan is, is een muur aan de linkerkant, vijf meter hoog en zes meter breed. Het huis is vroeger gebruikt om er cement in op te slaan voor de bouw van het ziekenhuis. De voordeur staat open. Het is niet onderhouden. Overal verspreid liggen er documenten en boeken op de grond, met modder en water.

Een van de gasten, Niduparas Erlang, schrijver van korte verhalen en student Indonesisch aan de Universitas Ageng Tirtayasa in de Bantamse hoofdstad Serang (waar Resident Brest van Kempen woonde), schrijft:

Niet alle bewoners van Lebak kennen Multatuli, ook al is deze naam vereeuwigd als naam van een weg, een apotheek, een bank, de aula van het bestuur van het regentschap, een basisschool - die nu helaas zijn naam gewijzigd heeft in SDN Muara Ciujung - enz. enz. Ook kennen ze niet Saïdjah en Adinda, figuren in de roman Max Havelaar die een grote invloed had op het wekken van het bewustzijn van het volk en het verlangen van het Indonesische volk naar de onafhankelijkheid.

[p. 65]

Op 15 mei, de laatste dag van het programma, maken de pupillen van Kang Ubai en zijn gasten een expeditie naar de Badoeï, een geïsoleerd wonende bevolkingsgroep die nog geheel volgens een traditioneel patroon leeft en moderne verworvenheden afwijst. Douwes Dekker heeft te kort in Lebak gewoond om dit volk op te merken; in zijn geschriften is er althans niets over te vinden. Om zeven uur 's avonds komen de deelnemers terug in Ciseel, waar het programma in de leeszaal Multatuli officieel wordt afgesloten. Daarna wordt de video vertoond die gemaakt is van het drama ‘Saïdjah en Adinda’, gevolgd door de film Max Havelaar van Fons Rademakers en ten slotte nog een griezelfilm. Maar sommige deelnemers zijn dan allang in bed getuimeld.

Verspreid over het programma zijn er ook drie lezingen gehouden. Hoewel deze het kleinste deel van de publicatie in beslag nemen, zijn ze voor Multatulivorsers het meest interessant. Sigit Susanto legt een link tussen Multatuli en Anne Frank. Hij werd in Amsterdam getroffen door het feit dat het beeld van Multatuli en diens geboortehuis niet zo ver liggen van het achterhuis van Anne Frank. Maar de overeenkomst gaat verder: beiden hebben een literair credo dat inhoudt: ‘Ik zal gelezen worden.’ Anne Frank werd tot het schrijven van haar dagboek gebracht, omdat ze een getuigenis wilde geven. Zowel de getuigenissen van Multatuli als Anne Frank zijn bedoeld om reacties uit te lokken. Susanto citeert in dit verband de Duitse criticus Marcel Reich-Ranicki, die in 1993 een boek publiceerde onder de titel: Wer schreibt provoziert.

Als derde spreker trad F. Rahardi op. Zelf afkomstig uit Bantam, legt hij in zijn bijdrage een verband russen de koloniale tijd en de huidige tijd: in beide tijdperken werden de eigenaren van de grote plantages bevoordeeld en de kleine boeren onderdrukt. Destijds gebeurde dat met het cultuurstelsel, nu door middel van allerlei gigantische projecten waaraan de belangen van de kleine boer ondergeschikt worden gemaakt.

De interessantste lezing is die van de tweede spreker, Ragil Nugroho uit Yogyakarta. De titel van zijn bijdrage luidt: ‘Flitsen van Max Havelaar in Aarde der Mensen (Een verkenning van twee figuren: Multatuli en Pramoedya)’. Aarde der Mensen is de bekende Boeroe-tetralogie van Pramoedya Ananta Toer (1925-2006), die verscheen tussen 1980 en 1988. Maar voordat Nugroho toekomt aan Pramoedya, schetst hij eerst de invloed die Multatuli met zijn Max Havelaar had op een aantal andere Indonesische schrijvers. Allereerst is dat Kartini (1879-1904), het jonggestorven boegbeeld van de emancipatie van de vrouw die werd uitgeroepen tot nationale heldin van Indonesië. Kartini zet in haar brieven voort waar Multatuli voor heeft gestreden. Nugroho meent dat zij niet alleen een strijdster is voor emancipatie, zoals de Nieuwe Orde van Soeharto haar heeft geconsacreerd, maar

[p. 66]

ook een vastberaden strijdster die zich ervan bewust was dat de ellende van haar volk voortkwam uit het kolonialisme in zijn vervlochrenheid met het feodalisme.

Verder is daar de journalist en schrijver Tirto Adhi Soerjo (1880-1918), oprichter van het (dag)blad Medan Prijaji (1907-1912), dat hij gebruikte als instrument om stem te geven aan aanklachten tegen de koloniale regering. Tirto was een Multatuliaan die zag dat vijftig jaar na de verschijning van Max Havelaar de omstandigheden in het overheerste land nog niet veranderd waren: het volk werd nog steeds onderdrukt. Max Havelaar was een wegbereider in het verzet tegen die onderdrukking. De roman Hikajat Siti Marijah- van een verder onbekende Indo die schreef onder de schuilnaam Hadji Moekti - geeft een beeld van het lijden van de bevolking onder het cultuurstelsel. Deze roman werd in 1910-1911 als feuilleton gepubliceerd in Medan Prijaji en in 1987 opnieuw gepubliceerd door Pramoedya, die bovendien boeken heeft geschreven over Kartini en Tirto Adhi Soerjo, terwijl de laatste onder de naam Minke een grote rol speelt in de Boeroe-tetralogie. Tirto Adhi Soerjo zelf was een proto-nationalist, die in zijn roman Njai Permana de aanval lanceerde op corrupte ambtenaren en de verdorvenheid van de feodale moraal.

Nugroho ziet overeenkomsten in het leven van Multatuli (ik die geleden heb) en dat van Pramoedya Ananta Toer. Beiden zijn slachtoffer geworden van censuur, verboden en doodzwijgen. Maar de overeenkomst geldt vooral de hoofdfiguren van Max Havelaar en van de Boeroe-tetralogie:

De strijd van Minke en Havelaar is een strijd om het humanisme te handhaven. Beiden klagen het feodalisme en kolonialisme aan. Beiden verzetten zich. Ieder op zijn eigen manier, zetten zij de mensheid aan om de menselijkheid in ere te houden, waar dan ook. Elke poging om de menselijkheid ten val te brengen moet op verschillende manieren worden weerstaan, inclusief door te schrijven. En ten slotte worden zij beiden: Ik die Geleden heb - Havelaar die wordt uitgestoten en Minke die kort voor zijn dood een mentale schok krijgt [...]

Het is de vraag wat de pupillen van Kang Ubai van deze lezingen hebben meegekregen. Ze zijn nog erg jong. Maar het is een goed teken dat er in een land als Indonesië, waarvan altijd werd gezegd dat het geen leescultuur bezit, zoveel leeskringen zijn opgekomen. En het stemt hoopvol dat de leiders van die leeskringen zich laten inspireren door Multatuli en Max Havelaar. Zelfs in een desa die nog niet is aangesloten op het elektriciteitsnet.

N.B: Alle citaten zijn door mij uit het Indonesisch vertaald.