Over Multatuli. Jaargang 35. Delen 70-71

[p. 33]

Een en ander over...

Alfred Birney, samensteller van de bloemlezing Oost-Indische inkt. 400 jaar Indië in de Nederlandse letteren (1998), brengt in De dubieuzen enkele vergeten Nederlands-Indische schrijvers onder de aandacht van een breder publiek. Zij schetsten het multiculturele leven in het toenmalige Nederlands-Indië heel anders dan de grote schrijvers Multatuli, Louis Couperus en P.A. Daum in hun klassieke werken. Directer, onverbloemder en platter, wat het in Birneys literatuuropvatting realistischer maakt. Een werk als Oost-Indische dames en heeren (1863) van Jan ten Brink, ook vergeten maar uit de canon van destijds, laat al zien wat Birney bedoelt. Het geeft een duidelijk beeld van het kleurrijke, maar rauwe, plantersleven van die tijd waarbij de negatieve tinten de boventoon voeren. Birney stelt dit boek duidelijk boven Max Havelaar, dat de verhaallijnen in een te romantische enkadrering zet. Daarnaast moet Birney niet zoveel hebben van de literaire preek die Multatuli van zijn beroemdste werk maakt.

De romantische soft focus onrbreekt geheel bij de schrijvers die Birney uit het vergeetboek tilt. Dat zijn Victor Ido (1869-1948), J.E. Jasper (1874-1945), G. Valette (1853-1922), L.C. Westenenk (1872-1930) en Dé-lilah (pseudoniem van Lucy van Renesse; ca. 1850-?). Dé-lilah is de meest mysterieuze van alle: ze publiceerde in korte tijd - tussen 1897 en 1901 - zes boeken en zweeg daarna voorgoed. Van haar is relatief nog het meest bekend: Birney noemt het essay van Joop van den Berg in Indische letteren uit 1997. Een van Dé-lilahs bekendste werken is Hans Tongka's carrière (1898), dat een Indische soap supérieur wordt genoemd en dat over planterskringen en parvenu's gaat. Er treden maar liefst twee njais in op, die zich ook nog brutaal genoeg op de voorgrond van de handeling dringen. Het kan niet anders of Si Oepi Keteh steekt daar bleekjes bij af.

[p. 34]

Birney vertelt in zijn essays het nodige na uit de titels die hij aan de orde stelt, onder andere een verhaal van Victor Ido en van Dé-lilah, zodat de lezer een idee krijgr van het lectuurgehalte. Het realisme wordt in alle gevallen bereikt door flat characters, rammelende verhaallijnen en gebrek aan diepte. Birney schrijft op vlotte wijze over hoge versus lage literatuur, een belangrijk probleem in de literatuurwetenschap - trouwens: zou het gooien van een soaproman én Max Havelaar in de interpretatiemachine van het NWO-project ‘The Riddle of Literary Quality’ geen aardig experiment opleveren? Als hij op de ingeslagen weg verder gaat hebben de Nederlands-Indische letteren misschien hun Herman Pleij gevonden.

Alfred Birney, De dubieuzen. Wat Multatuli, Daum en Couperus ons niet vertelden (en wij niet konden lezen...). Haarlem, In de Knipscheer, 2012.

Marita Mathijsen zorgde voor de nieuwste toevoeging aan de toch al rijke Max Havelaar-herdrukkenreeks: sinds het jubileumjaar waren daar de nodige van bijgekomen, zoals in 2011 de Salamander Klassiek met nawoord van J.J. Oversteegen, de Dwarsligger Klassiek, die een herdruk is van de Veen/‘Stapert-Eggen’-editie uit 2007 en de herdruk van de leeseditie van Annemarie Kets-Vree, oorspronkelijk uit 1998. Nu pronkt dan de vijfde druk van Max Havelaar op stijlvolle wijze in de Perpetua-reeks van Athenaeum, Polak & Van Gennep. In het beknopte maar informatieve nawoord gaat de tekstbezorgster in op het geraffineerde samenspel van narratologische, literatuurhistorische, -sociologische en ideologische factoren die Max Havelaar als tekst en als neerslag van Multatuli's ideeën over de maatschappij van zijn tijd een absolute overleverstatus hebben bezorgd - mooi voorbeeld van Darwin in de letteren.

Ten opzichte van de ‘Ausgabe letzter Hand’ (1881) zijn de spatiëringen in de namen weggelaten en ook zijn de naamvalsuitgangen verdwenen. Wel is de Multatuliaanse y gehandhaafd. De Aantekeningen en ophelderingen achterin het boek zijn voor mij na Atte Jongstra's Kristalman herijkt tot glanzende interjecties, glimmende terzijdes en veelkantige uitweidingen.

Multatuli, Max Havelaar. Met een nawoord van Marita Mathijsen. Amsterdam, Athenaeum, Polak & Van Gennep, 2012.

[p. 35]

De onlangs verschenen nieuwe biografie van Ferdinand Domela Nieuwenhuis (1846-1919) van Jan Willem Stutje biedt aan de ene kant een Umerzählung van het grotendeels bekende verhaal over deze ex-dominee en anarchist, anderzijds een verfijning en uitbreiding door nieuw archiefonderzoek, met name in briefwisselingen met familieleden en geestverwanten en in een uitgebreide, ongepubliceerde internationale correspondentie. Door dat laatste krijgt Domeia's rol in de Tweede Internationale en zijn verhouding tot Marx, Engels, Kropotkin en vele anderen de nodige nieuwe contouren.

Over de relatie Domela-Multatuli is al heel wat gepubliceerd. Stutje weeft de feiten, die voor het overgrote deel bekend zijn, met als voornaamste bron Domeia's verzamelde gedenkschriften Van christen tot anarchist uit 1910, op soepele wijze in zijn verhaal. Multatuli komt voor het eerst aan de orde in het hoofdstuk ‘Afscheid van domineesland’, waarin de prediker Domela langzaamaan plaats gaat maken voor de tevolutionair. Multatuli speelde een grote rol in het proces van toenemende ontvankelijkheid voor andersoortige denkers. In 1875 roemde Domela Vorstenschool, waarvan hij zei dat het veel ‘schoons en waars’ bevatte. Ook Idee 451, met de sociaal bewogen diagnose van de toestand van de Nederlandse werkman, maakte grote indruk. In 1877 hield Domela een preek die geïnspireerd was door de zaaier die uitging om te zaaien: ‘Nog godsdienst? Reeds godsdienst?’, waar Multatuli in zijn lezingen met instemming naar verwees.

Na de dood van Domeia's derde vrouw bood Multatuli aan één van de kinderen in huis te nemen: ‘Onze Wouter - sedert 6 jaar ons pleegkind - is 'n allerliefste jongen van 8 jaar die ons veel geluk aanbrengt en zeker 'n vriendelijk prettig kameraadje zou wezen voor 'n nieuw broertje of zusje.’ In het hoofdstuk ‘Man zonder baard’ wordt de ontmoeting uit 1886 tussen de Domeia's en de familie Dekker beschreven: de vrouwen kunnen het goed met elkaar vinden en de geestverwanten zijn het weliswaar niet in alles met elkaar eens (later zou Domela schrijven af en toe behoorlijk in Mulratuli's oordeel teleurgesteld te zijn geweest), maar er is wel grote wederzijdse waardering. Zelfs de ingezonden mededeling in het Rotterdamsch Nieuwsblad waarin Multatuli afstand neemt van het socialisme doet niets af aan de goede verstandhouding. Domela Nieuwenhuis zal op 7 januari 1909 een roerend herinneringsportret schetsen in een speciale ‘Zondagmorgenlezing’ van de Amsterdamse afdeling van De Dageraad - nog onlangs, in 2010, in facsimile heruitgegeven in de bundel ‘Misschien is niets geheel waar...’ De op Multatuli slaande zin uit Van christen tot anarchist ‘Ja, wel is zijn leven één strijd, één voortdurende strijd geweest’ kan met recht en reden ook voor Domela gelden, vanwege de

[p. 36]

tragedies in zijn persoonlijk leven alleen al: hij verloor drie vrouwen en vijf kinderen.

Jan Willem Stutje, Ferdinand Domela Nieuwenhuis. Een romantische revolutionair. Antwerpen/Gent Houtekiet/Amsab, Amsterdam Atlas Contact, 2012.

Guido Leerdam