Over Multatuli. Jaargang 35. Delen 70-71

[p. 26]

Multatuli en Jan Goeverneur¹
Gaia van Bruggen

In het laatste nummer van Over Multatuli rekent Anton Korteweg zo tussen neus en lippen door de Multatuli-bewonderaar Jan Goeverneur, alias Jan de Rijmer, tot de verzensmeders waar de schrijver zo de pest aan had. We lezen ook dat Goeverneur een schilderij van Multatuli's huis in Nieder-Ingelheim had hangen. Is dit een vroege persoonsverheerlijking: zelfs een schilderij van het huis waarin de vereerde woont boven de schoorsteen te hebben, en dat nog wel terwijl Goeverneur, evenals de ‘hobbelpaardberijdende lettergrepentellers van Braga’ had moeten weten van Multatuli's afkeer van zijn rijmers-métier?² Of wist Goeverneur misschien niet dat de vereerde schrijver zo'n afkeer had van zijn rijmelarij?

Hoe kwam die Jan de Rijmer eigenlijk aan zo'n schilderij? Die waren in Groningen, waar hij woonde, in die tijd niet zomaar te koop. Dat kan hij bijna alleen hebben gekregen van Douwes Dekker zelf. Maar Multatuli en Goeverneur, tot 1987 was et niets bekend van enige relatie tussen die twee. Noch in het archief, noch in de Multatuli-literatuur tot die tijd komt de naam Goeverneur voor. Toch hebben ze elkaar wel degelijk gekend, ontmoet en tot op zekere hoogte gewaardeerd, zoals blijkt uit later gevonden archiefstukken.

In 1905 werd in Nieder-Ingelheim, de laatste woonplaats van Multatuli, de ‘Historische Verein Ingelheim’ opgericht door Andreas Saalwächter. Deze in 1876 geboren Ingelheimer was een jeugdvriendje van Multatuli's even oude pleegzoon Eduard (Wouter) Bernhold. Ze speelden regelmarig samen op zondagen, als Wouter kinderen thuis mocht uitnodigen. Al jong was Andteas geïntetesseerd in geschiedenis en als volwassene heeft hij zich vol overgave gestort op de plaatselijke grootheden, waartoe hij zeker ook de vader van zijn jeugdvriendje tekende.

1 Jan Jacob Anthonie Goeverneur werd op 14 februari 1809 te Hoevelaken geboren als zoon van Mattheus Goeverneur en Cornelia Reinbrandina Graswinckel (bevolkingsregister Groningen 1830). Hij studeerde aanvankelijk theologie in Groningen en was daar lid van de studentenvereniging ‘Vindicat atque Polit’. Het beroemde ‘Zwaardlied’, het corpslied dat nog steeds wordt gezongen, is van zijn hand. Met de Studentenweerbaarheid nam hij deel aan de Belgische opstand, maar ging daarna niet opnieuw verder met theologie. Van 1832 tot 1836 studeerde hij letteren in Leiden, en na zijn doctoraalexamen keerde hij terug naar Groningen, waar hij verder van zijn pen leefde. Al in zijn eerste studentenjaren had hij gedichtjes, de Jan de Rijmeriaden geschreven. Hij bleef zijn pseudoniem, Jan de Rijmer, trouw en verdiende de kost met vertalingen, zijn kindergedichtjes en het redacteurschap van zijn eigen tijdschrift De Huisvriend. Hij stierf in Groningen op 19 maart 1889. Hij was ongehuwd gebleven. (Noord en Zuid, Tijdschrift ten dienste van onderwijzers bij de studie der Nederlandsche Taal- en Letterkunde. Red. Taco H. de Beer. 22e jaargang, 1899).

2 Anton Korteweg, ‘Onkuische piëtisterij’. In: Over Multatuli, jaargang 34, nr. 69, ii.

[p. 27]

De jonge vereniging is in 1913 zover, dat er een Museum van Ingelheims geschiedenis zal komen. Saalwächter schrijft nu aan de weduwe van Multatuli, Mimi Hamminck Schepel met het verzoek een handschrift, een foto of een manuscript voor het nieuwe museum beschikbaar te stellen.³ Mimi is hem ter wille en stuurt op 1 april 1913 een foto uit ‘latere jaren uit Amsterdam’ en bovendien een handschrift: een briefkaart die Dekker op 21 October 1882 schreef aan J.J.A. Goeverneur te Groningen.⁴ Er is iets merkwaardigs aan de hand met deze briefkaart; er is namelijk sprake van een uitgebreide correspondentie:

uwen brief van eergister die den mynen gekruist heeft (...). Als ge op 20 brieven van my, eenmaal antwoordt- en dan nog slechts één woordjen om my te berichten dat ge wel zyt- ben ik tevreden.

maar van die correspondentie is behalve deze ene kaart niets bewaard gebleven.⁵ Er is trouwens ook niets merkbaar van minachting voor rijmelarij, integendeel, de briefkaart eindigt met ‘hart. gegr. Uw vriend Dek’.

We weten zeker dat Dekker en Goeverneur elkaar in ieder geval één keer persoonlijk hebben ontmoet. In april 1882 neemt het Rotterdamsch Nieuwsblad het verslag op van een bezoek van Multatuli aan Groningen, waarbij deze zich onbeschoft gedragen zou hebben. Het weekblad De Amsterdammer neemt dit stuk op 16 april maar al te graag over. J.J.A. Goeverneur leest het eerste stuk en laat het niet over zijn kant gaan. Hij schrijft een ingezonden brief op 7 april, waarin hij vertelt over zijn ontmoeting met Multatuli. Op 28 februari 1881 had deze in de Harmonie in Groningen een voordracht gehouden met als titel: ‘De studie van de wording der dingen als hulpmiddel tot weldenken’. Goeverneur zou er graag heen gegaan zijn, maar hij was door ziekte verhinderd. Bovendien ‘was hij 't in vele opzichten niet met M. eens’. Maar de volgende morgen kwam een knecht uit Dekkers hotel De Doelen vragen of de heer Douwes Dekker die avond tegen zes uur een kwartiertje kon komen. Zo geschiedde. Het was dus Multatuli die contact had gezocht met Jan de Rijmer en niet omgekeerd. Goeverneur stak Dekker zijn hand toe, ‘daar diens open, eerlijk oog (hem) beviel’, maar zei erbij niet op dezelfde wijze als hij te denken, ‘hoewel ons denken in den grond toch op hetzelfde neerkwam’. Onder het genot van een glas water werd het kwartiertje zelfs twee en een half uur!⁶

Nadat Multatuli verhuisd was naar Nieder-Ingelheim, werd ook Goeverneur uitgenodigd te komen logeren. De laatste maanden had hij geen brieven meer van Multatuli gehad, schreef hij in zijn (hetzelfde?) ingezonden stukje in.... Deze had hem geschreven druk aan de arbeid re willen gaan. Het was de tijd van het zoge-

3 Brief van Andreas Saalwächter aan Mimi, 23 januari 1913. MM jaarmap 1913 1-3. De brief van Mimi aan Saalwächter is eigendom van de Historische Verein Ingelheim en berust bij Dr. Ernst Emmerling.

4 In 1948, op verzoek van medelid en kunsthistoricus Emmerling, heeft Saalwächter zijn herinneringen aan de familie Dekker op schrift gesteld. In December 1970 gaf de heer Emmerling mij een fotokopie van de briefkaart aan Goeverneur, evenals van Saalwächters herinneringen. Ik beschreef die documenten in mijn afstudeerscriptie van 1987-1989, aanwezig in het Multatuli Huis. De tien met gotische letters gevulde blaadjes herinneringen zijn beschreven in vw xxi (1990), 298 ev.
De biefkaart is overgenomen in vw xxn (1991), 422. De originele documenten waren in 1970 nog in het bezit van Emmerling zelf, evenals Mimi's brief aan Saalwächter.

5 Ik heb er destijds bij de erfgenamen van Goeverneur uitgebreid naar geïnformeerd en er is in opdracht van Mr. J.J.P. Valeton uit Driebergen in de jaren tachtig in familiepapieren tevergeefs naar gezocht. Ook onder Multatuli's correspondentie zoals die bewaard is gebleven door Mimi, komt geen enkele brief of kaart van Goeverneur voor.

6 Het door Goeverneur ingezonden bericht is opgenomen in vw xxii, 192, 193.

[p. 28]

naamde Huldeblijk, een nationale inschrijving om ‘Max Havelaar te pensioneren’ en Goeverneur gaat verder: ‘Zoo bij u eene lijst ter inteekening ligt, noteer mij dan voor vijf gulden. 'k zou vijftig geven, maar ben zelf niet rijk.’ Opmerkelijk is het naschrift van de Rotterdammer redactie, door de Amsterdammers weggelaten: ‘Wij plaatsen het stuk van den vriendelijken schrijver gaarne, 't bewijst alweet dat M. slechts zonderling handelt, tegenover menschen die zelven zonderling zijn, maar dat hij voorkomend en innemend is tegenover menschen die hij om hunnen verdiensten en rondborstigheid achten kan.’ In het album, Multatuli aangeboden met de namen der Huldeblijkdeelnemers, komt inderdaad de naam Goeverneur voor.⁷

In de jaren 1882 en '83 moet er een aantal brieven gewisseld zijn. Op 18 september 1884 schrijft Goeverneur aan Alexander VerHuell in Arnhem: ‘(...) van Multatuli heb ik in geen jaar iets gehoord en ik dacht half dat hij verhuisd was, doch daar zendt een jong schilder uit Brussel mij voor eenige dagen een door Multatuli bij hem besteld stukje in olieverf, voorstellende het huis, dat hij te Nieder Ingelheim bewoont.(...)En ik heb den man toch maar eens gesproken en hem toen ronduir gezegd, dat ik in de meeste dingen volstrekt niet als hij dacht (...).’⁸

In de Groninger Provinciale Courant van 26 februari 1885 staat een opvallende ‘open brief’ van Goeverneur, geheten

‘Knipbriefje aan Multatuli’

Heeft mijn beste Multatuli
Al geen tijd om mij te schtijven,
Hij weet toch dat Jan de Rijmer
Steeds erkentlijk hem zal blijven.

Op twee Maart van vijfentachtig
Kom ik u dus gratulieren
Om op uwe stille villa *)
Uw verjaardag meê te vieren.

Over buitenissigheden
Zullen wij dan maar niet strijden
Maar in 't is en 't ons verleende
Willen hartlijk we ons verblijden.

7 Het album wordt bewaard in het Multatuli Huis. De bladzijden zijn ongenummerd. Op 2/3 komt de naam voor.

8 Doctoraalscriptie mevrouw M. van Duin, Sittard. Rijksuniversiteit Nijmegen. De correspondentie tussen Alexander VerHuell en Jan Goeverneur wordt hierin beschreven.

[p. 29]

 

Dus tot maandag, Douwes Dekker!

 

Ik neem meê 't otkest van Bekker

 

En dat speelt als nooit te voren

 

Nieder Ingelheim mocht hooren.

* Op mijn laatsten jaardag zond Multatuli mij een in Brussel voor mij geschilderd stuk in olieverf, zijne eenzame villa bij Nieder Ingelheim, aan den Rijn voorstellende. Het prijkt nu voor mijn schoorsteen, en ik ben er niet minder meê ingenomen dan met de fraaie teekening uit mijn Reinier en Adelheid, mij op dien zelfden 14 Februari door Mr. A. Ver-Huell te Arnhem vereerd.
 
Groningen, 25 Febr. 1885
J.J.A. Goeverneur.⁹

Goeverneur veroorloofde zich hier wel wat dichterlijke vrijheid: de brief aan Ver-Huell waarin hij over het schilderij vertelde was al van 18 september 1884, het Knipbriefje is van bijna een half jaar later. Dichterlijke vrijheid is natuurlijk ook het reisje naar Ingelheim. Hij was een oude, reumatische man op het moment van het gedicht, die nauwelijks zijn huis uitkwam. Bovendien is het meenemen van een heel symfonieorkest zeker symbolisch.¹⁰ Op 10 maart 1885 deelt Goeverneur dan nog per brief aan VerHuell mee: (...) ‘dat mijn reisje naar Multatuli goed is afgelopen, weet gij. Evenwel schrijft hij mij geen enkel woord (...)’. Hieruit zou je misschien kunnen opmaken dat hij wel degelijk naar Ingelheim is geweest, maar ik ben er vrijwel zeker van dat hij ook hier doelt op het in het Knipbriefje beschreven reisje.

Het schilderij hangt nu in het Multatuli Huis boven Dekkers bureau. Het geeft een ander beeld van het huis dan hetgeen we meestal op een foto zien afgebeeld, met torentje en serre. Die waren er zeker in Dekkers tijd niet, zoals we ook weten uit een tekening van Vosmaer, ook aanwezig in het Multatuli Huis. Op de achterkant van de olieverf staat dat het geschilderd is door Johannes Bremer. Deze woonde inderdaad in Etterbeek bij Brussel. Hij en zijn vrouw Christine Snelleman waren korte tijd vrienden van de Dekkers en logeerden in de zomer van 1884 bij hen, totdat ze in een ruzie over het duel schreiend het pand in Nieder-Ingelheim hebben verlaten. Hij is de schilderende musicus die naar aanleiding van de Mosellaidylle in Millioenen-Studiën een ‘zacht dweepachtig gezicht op de Moezel’ vervaardigde en dat als geschenk naar Nieder-Ingelheim zond. Dekker wist niet goed wat hij ermee moest. De huiskamer? Zijn werkkamer? Uiteindelijk belandde het bij Mimi.¹¹ De ruzie vond rond 10 juli 1884 plaats. vóór 18 september heeft Goever-

9 Het knipbriefje is opgenomen in vw xxiii, p. 311. We kunnen uit een dergelijke dichterlijke symboliek volgens mij niet zondet meer opmaken, dat Goeverneur op Multatuli's 65^e verjaardag aanwezig is geweest, zoals Hans van den Bergh in zijn inleiding tot dit deel doet. Zie vw xxiii, 276.

10 Johannes Hendrikus Bekker (1826-1907) was sinds 1867 ‘directeur’ dwz. dirigent, van de vereniging ‘De Harmonie’ in Groningen. Bij zijn afscheid in 1897 liet hij een goed gettaind orkest achter. Gedenkboek Toonkunstkoor Bekker, Groningen 1977, 44.

11 Atte Jongstra, Kristalman. Utrecht/Amsterdam/Antwerpen 2012, 235 ev.

[p. 30]

neur het schilderij van het huis ontvangen. Het is niet moeilijk je voor te stellen dat Dekker al spoedig na de brouille geen behoefte meer had aan een door Bremer vervaardigd schilderij. Maar waarom het aan Goeverneur laten sturen? Als verjaarscadeautje, schrijft deze. Zijn verjaardag viel echter op 14 februari, dus dat was dan wel wat vroeg. Er wordt in het Knipbriefje van 25 februari 1885 openlijk voor bedankt, zodat het lijkt dat het schildetij echt een verjaarsgeschenk was. Volgens Goeverneur was het in opdracht van Multatuli door een jong schilder uit Brussel aan hem gestuutd. Misschien eigen initiatief van Bremer, die niet meer wilde dat Dekker het kreeg? We zullen het waarschijnlijk nooit weten, want er zijn geen brieven meer. De briefwisseling moet zich hebben afgespeeld tussen april 1881, nadat Multatuli terug was van zijn lezingentournee, en 1886, hoewel de correspondentie steeds schaarser werd. Op 6 juli 1886 schrijft Goeverneur aan VerHuell: ‘Van dien armen Multatuli verneem ik hoegenaamd niets meer.’ Een half jaar later stierf zijn vriend.

Goeverneur heeft zich over het gekregene verbaasd: hij had zoals we zagen aan Ver-Huell geschreven ‘en ik heb den man toch maar eens gesproken en hem toen ronduit gezegd, dat ik in de meeste dingen volstrekt niet als hij dacht’. Maar in zijn ingezonden stuk aan de Rotterdamsche Courant schreef hij: ‘hoewel ons denken in den grond toch op hetzelfde neerkwam.’ Multatuli moet dezelfde tegenstrijdige gevoelens hebben gehad. Jan de Rijmer schreef kindergedichtjes en -verhalen, en Dekker vond die in een noot bij Idee 451 ‘allemaal onzin. Die dingen hebben wortels nodig, waatuit zy groeien. Ze moeten ontstaan en kunnen niet op kommando vervaardigd worden’. In Idee 875 gaat hij nog verder: ‘Wetenschap à la portée van de luiermand is géén wetenschap. Kinderboeken werken schadelijk.’¹²

Goeverneur had op zijn beurt in zijn tijdschrift De Huisvriend in 1872 geschteven: ‘Men kan er niet vaak genoeg aan herinneren, dat niet zogenaamde genieën het meest tot den vooruitgang in de wereld hebben bijgedragen, maar degelijke menschen van gewoon kaliber, die karakter, een vasten, hun door het leven bijblijvenden wil en onvermoeiden ijver en vlijt bezaten.’¹³ Een voorzichtig en behoudend man, die Jan de Rijmer. Maar hij kon ook geestig zijn, zoals generatie na generatie kan getuigen die zijn meneer Prikkebeen heeft gelezen.¹⁴ Volgens ene mevrouw Wirth had hij bovendien een open oog voor vele maatschappelijke misstanden en dat verbond hem dan toch ook weêr met Multatuli. Die wilde daarenboven gevoelens van anderen, mits oprecht, graag eerbiedigen.¹⁵ Bovendien, en dat was misschien het belangrijkste, beiden moesten leven van hun pen in een tijd dat dat bepaald niet meeviel en hadden waardering voor elkaars schrijverschap. En dat kan ertoe hebben geleid, dat Multatuli op die gedenkwaardige ochtend na zijn lezing in februari 1881 een knecht naar Goeverneur stuurde met het

12 vw iii, p. 387 en vw iv, 596.

13 De Huisvriend. Gemengde lectuur voor Burgers in stad en land. Verzameld door J.J.A. Goeverneur. Leiden, 1857-1882 (1872), 191.

14 Reizen en Avonturen van meneer Prikkebeen. Vertaling door J.J.A. Goeverneur. Erven C.M. van Bolhuis Hoitsema, Groningen z.j. [1858]. Met plaatjes van Rudolf Töpfner bij diens ‘Mr. Crytogame’, in: L'Illustration, 1845. Goeverneur gebruikte de plaatjes, maar vertaalde de versjes die een Duitser daarbij gemaakt had. Fahrten und Abenteuer des Herrn Steckelbein. Eine wunderbare und ergötzliche Historie. Nach Zeichnungen von Rudolf Töpffer in lustigen Reimen von Julius Kell. Derde druk. Leipzig: F.A. Brockhaus, 1865.

15 Louise Jeanne Thérèse Wirth, Een eeuw kinderpoëzie. 1778-1878, Groningen, 1925.

[p. 31]

verzoek hem te ontvangen. Beide schrijvers hebben elkaar gekend en gewaardeerd.