Over Multatuli. Jaargang 34. Delen 68-69

[p. 50]

Carel Jan Schneider (1932-2011)

Foto: Querido

In de lezing ‘Ontmoetingen met Multatuli’ die Carel Jan Schneider in 1983 voor het Multatuli Genootschap hield, vertelt hij over zijn kennismaking met Multatuli. Hij neemt ons mee naar zijn jeugd in Malang, Oost-Java, 1937. Het waren crisistijden en zijn vader was gedwongen zijn bibliotheek te verkopen. De opkoper, met de naam Lezer, vond tussen de werken van Vondel, Heine en Lessing een mooi exemplaar van Max Havelaar en bood er een daalder voor. De jonge Carel Jan stond achter de deur te luisteren:

Een daalder voor Saïdjah en Adinda! Veel had mijn vader mij nog niet uit de Havelaar voorgelezen, maar dit verhaal wel tien keer, op mijn verzoek, en nu ging het weg voor een daalder!
Ik struikelde huilend de kamer binnen. Twee verschrikte heren keken mij verbaasd aan. ‘Niet doen, niet doen, mag niet!’ schijn ik geroepen te hebben. ‘Niet Saïdjah!, niet Adinda!’
Mijn vader keek mij met een bijna schuldige blik aan en de Havelaar bleef. ‘De jongste Multatuliaan ter wereld,’ zei de heer Lezer grinnikend en gaf mij de Havelaar, die ik stevig tegen mij aanklemde.

Carel Jan Schneider is zijn hele leven multatuliaan gebleven. Hij overleed vorig jaar op 7 november.

In zijn lezing voor het Multatuli Genootschap ging hij ook in op de plaatsen waar hij als diplomaat werkzaam was geweest. Daar ontmoette hij telkens weer

[p. 51]

mensen die op de een of manier iets met Multatuli of diens werk te maken hadden. Zelf had hij bijna aan de verleiding toegegeven om net als Multatuli literatuur voor een hoger doel in te zetten. Het ging over de literaire verwerking van zijn ervaringen in Nieuw-Guinea. Schneider zei in een interview uit 1993 met Anil Ramdas dat hij na terugkomst ‘bitter’ was ‘over wat Nederland had gedaan, het weggeven van dat gebied aan Indonesië, terwijl ik de plaatselijke bevolking valse hoop had gegeven.’ Hierover schreef hij de roman Met stille trom. Daarin, zegt hij, ‘heb ik die bitterheid fris van de lever van me afgeschreven. De uitgever vond het een mooi boek, maar toen ik na een maand of acht de drukproeven te zien kreeg, heb ik het boek teruggetrokken. [...] Het was te direct uit mijn woede geschreven. Mijn god, ik ben Multatuli niet, ik ben maar een krabbelaartje.’ Nog voor zijn overlijden, bijna veertig jaar na de gebeurtenissen, heeft Schneider het manuscript herzien. De roman zal dit jaar onder dezelfde titel verschijnen.

Carel Jan Schneider vertegenwoordigde Nederland gedurende zijn carrière onder meer in Nieuw-Guinea, New York, Bangkok, Bangladesh, Angola, Iran en de ddr. Zijn literaire werk publiceerde hij vanaf Bericht uit Hollandia (1962) onder het pseudoniem F. Springer. Doordat zijn standplaatsen dienst doen als setting in zijn literaire werk, bracht hij de grote, verre wereld binnen in de Nederlandstalige literatuur, een wereld die werd bevolkt door diplomaten, ambtenaren, avonturiers en prachtige maar onbereikbare vrouwen. Vanaf het begin had hij een trouwe groep lezers. Zijn doorbraak kwam later. Collega-schrijvers noemden hem in een enquête uit 1977 de meest onderschatte schrijver en met de publicatie van Bougainville (1981), waarin Multatuli en een pak aantekeningen een rol spelen, kreeg hij bekendheid bij het grote publiek. Nederland leerde hij pas kennen toen hij zich er na zijn afscheid uit de diplomatieke dienst had gevestigd en het Boekenweekgeschenk had geschreven (Sterremeer, 1990) en overal in het land lezingen ging geven.

F. Springer hechtte veel waarde aan de openingszinnen van zijn werk. Ze moeten de lezer nieuwsgierig maken, zei hij ooit, en hij beschouwde ze als het belangrijkste wat een werk te bieden had. Inspiratie daarvoor vond hij bij schrijvers als Heinrich von Kleist en Thomas Mann. Mocht er ooit een anthologie met de mooiste openingszinnen uit de literatuur verschijnen, dan zullen ongetwijfeld enkele uit F. Springers werk daarin terug te vinden zijn. Ik geef een voorbeeld (uit Happy Days):

Op een avond in juni '55 verliet onze jaargenoot Bert Kooistra, vierdejaars rechten, vroeger dan zijn gewoonte was de sociëteit, wandelde naar de Hooigracht, schreef in zijn kamer nog een briefje voor de hospita (‘mevrouw K, morgen geen melk), schoof dit onder zijn deur de gang op, kleedde zich uit, slikte ongeveer twintig slaappillen (die hij in de loop van de voorgaande maanden op recept

[p. 52]

verzameld bleek te hebben), kroop onder de dekens, deed het licht uit en stierf nog voor het aanbreken van een mooie vrijdag, want juni was mooi dat jaar.

In dit citaat zijn al enkele kenmerkende elementen uit F. Springers werk terug te vinden: de spanning tussen feit en fictie (of de onbetrouwbaarheid van herinneringen) en de melancholie. Wie zich trouwens in een gesprek met F. Springer aan de interpretatie van zijn werk waagde, kon op veel bewondering rekenen. Hij vond het knap maar deed er zelf niet aan mee. Ook de verwikkelingen in de literaire wereld, discussies en oordelen van en over collega-schrijvers bekeek hij van een afstand. In vrijwel al zijn romans komt overigens een schrijver voor, geen literair schrijver, maar eerder een overlevingskunstenaar.

In de jaren negentig, in de tijd dat er veel Nederlandstalige literatuur werd vertaald, brak F. Springer ook in Duitsland door. Bougainville was er succesvol en F. Springers Duitse uitgever zorgde ervoor dat hij met een beurs in Feldafing, een plaatsje vlakbij München waar Thomas Mann delen van Der Zauberberg heeft geschreven, aan een nieuw boek kon werken. Ik leerde hem kennen bij een van zijn lezingen in een kleine boekhandel, waarbij ik zijn werk inleidde. Het klikte. Hij bleek een zeer beminnelijke en ironische man te zijn. Zelden heb ik een schrijver zo goed - ook in het Duits - uit zijn eigen werk horen lezen, sterker nog: zijn werk horen lezen en interpreteren.

De diplomaat Scheider ontmoette ik in die periode tijdens een receptie die ter ere van de auteur F. Springer in het huis van de consul van het Koninkrijk der Nederlanden werd gegeven. Ik zal zijn blik niet vergeten toen een de aanwezigen veel te luid riep dat hij na zijn verblijf hier vermoedelijk ‘naar een of ander apenland’ zou worden overgeplaatst. We maakten in die weken nog een uitstapje naar de universiteit Passau waar ik college en hij een lezing gaf, en gingen terug naar München in een stokoude D-trein. De terugreis duurde meer dan de gebruikelijke twee uur en het was zo koud dat de wc's bevroren waren. Carel was in zijn element. De tijd vloog voorbij. Hij was heel belezen, sprak zijn talen en we deelden een voorkeur voor Duitstalige schrijvers die uit de mode zijn. We hebben beiden bijvoorbeeld de complete dagboeken van Arthur Schnitzler gelezen.

Hij verbleef begin 1998 met een beurs in het ‘Literarische Colloquium’ in Berlijn, een instituut met een roemrucht verleden, vlakbij de Wannsee en het graf van Heinrich von Kleist (waar hij in zijn tijd als ambassadeur van de ddr elk jaar een roos neerlegde). Carel was na zijn vertrek uit de hoofdstad van de ddr niet meer in de inmiddels herenigde stad geweest. We bezochten de plaatsen die tijdens zijn baan als diplomaat belangrijk waren geweest, zoals de Nederlandse ambassade - inmiddels afgebroken - in de Otto-Grotewohl-Straße (nu Wilhelmstraße), zijn ambtswoning in Pankow en de Gendarmenmarkt met het Concerthuis. Nu ging het om de herinneringen van de diplomaat Carel Jan Scheider die veel en heel goed

[p. 53]

vertelde. Hij maakte het mij gemakkelijk - in mijn reportage die in dat jaar in Vrij Nederland verscheen zijn grote delen van de tekst letterlijk zo door hem uitgesproken.

Een roman over de ddr ontbrak nog en Carel had al vrij vroeg laten weten dat hij die zou schrijven. Gelukkig heeft hij Quadriga nog kunnen voltooien. Het is tekenend voor zijn status als schrijver dat het boek - zonder dat de auteur op radio of televisie verscheen - een groot succes werd. De ondertitel van de roman luidt ‘Een eindspel’ - het was zijn laatste boek.

We waren elkaar uit het oog verloren en hernieuwden het contact in 2010. Carel had de gewoonte om uit elk hotel waar hij verbleef een envelop mee te nemen waarop de adresgegevens van het hotel vermeld stonden. Plotseling kreeg ik post uit Tokyo en uit ‘Hotel Merkur’, ‘Leipzig, ddr’ - nu kwam er niet alleen via F. Springer maar ook via Carel zelf een vreemde wereld binnen die ten dele al was verdwenen.

Ik had ernaar uitgekeken hem in het jaar waarin hij tachtig zou worden, weer terug te zien. Het is er niet meer van gekomen.

Jaap Grave