Over Multatuli. Jaargang 27. Delen 54-55

[p. 49]

Multatuli op de sofa

Wat de anwb-Stratenatlas is voor de ouderwetse automobilist die naar onbekende oorden trekt, kan de ‘phobia list’ voor de hedendaagse hypochonder worden. Met behulp van deze lijst kunnen talloze angsten worden benoemd. De Amerikaan Fredd Culbertson vermeldt daarop talrijke klinisch vastgestelde fobieën die hij in een periode van tien jaar heeft verzameld. Sinds enkele jaren staan ze op zijn website (www.phobialist.com). Het biografisch onderzoek naar Multatuli kan daarvan profiteren: meer dan eens is Multatuli raadselachtig genoemd (W.F. Hermans), dacht men neurosen bij hem te vinden (Theodoor Swart Abrahamsz) en verbaasde men zich over de tegenstrijdigheden die hij in zich wist te verenigen. De fobieën op Culbertsons lijst vormen weliswaar een afspiegeling van de problemen uit de huidige tijd (waardoor telefonofobie, motorfobie en cyberfobie voor Multatuli niet in aanmerking komen), maar dat neemt niet weg dat met de ‘phobia list’ Multatuli's geestesleven nader beschouwd en benoemd kan worden. Een waarschuwing voor het gebruik van deze lijst is op zijn plaats: het aanbod schept ook hier de vraag.

Een eerste aanzet voor dit onderzoek gaf Ira Wilhelm in het ‘Verlichtingsnummer’ van Over Multatuli (nr. 51, jg. 25, p. 81-88) waarin zij Multatuli's ‘Watervalfobie’ beschreef. Uiteindelijk gaat het volgens haar in het elfde hoofdstuk van Max Havelaar om kritiek op een esthetisch stereotype dat door de waterval wordt uitgedrukt. Culbertsons lijst leidt tot een heel ander resultaat en schuift de moeizaam verworven literatuurwetenschappelijke bevindingen onverbiddelijk opzij. Nu zien we angst voor vallen (basifobie), duizeligheid (illyngofobie), afgronden (cremnofobie) en stromend water (potamofobie).

Onderstaand overzicht van Multatuli's fobieën moet gezien de hoeveelheid materiaal en de gecompliceerde toepassing ervan als een voorlopige inventarisatie worden beschouwd. Hedonofobie is voor Multatuli niet uitgesloten: de uitspraak ‘En tevreden was hy niet’ uit de ‘Japanse Steenhouwer’ is hem op het lijf geschreven. Zijn anginofobie leidde tot een pnigofobie (hij dacht bijvoorbeeld in 1872 dat hij aan het hoesten zou overlijden). Uitspraken over de iatrofobie zijn niet eenvoudig omdat Multatuli weinig ervaring had met artsen, en hen wantrouwde: ‘Zo overdryven kwakzalvers 't gevaar van 'n lichte ongesteldheid, om hun poeiertjes aanden-man te brengen.’ Herpetofobie komt voor in zijn tijd in Nederlands-Indië: Havelaar, de papieren versie

[p. 50]

van Douwes Dekker, loofde ‘aan de bedienden een prys uit voor elke slang die ze vangen zouden, doch reeds de eerste dagen betaalde hy zóveel aan premiën, dat hy zyn belofte moest intrekken [...]’. Multatuli's nieuw verworven inzichten op het gebied van de biologie onthullen zijn bacillofobie, het streven naar onzichtbare zuiverheid. In een brief aan M.C. Funke-de Koning uit 1886 schrijft hij: ‘Ons huis is zeer gezond gelegen. Niet omdat het aan den Ryn ligt. Dit is juist niet het geval, [...] maar omdat we hoog liggen zonder moeras in de buurt waaruit dampen opstygen, en zonder bosch waarin ze blyven hangen. Men schryft tegenwoordig (byna?) alle ziekten aan bactérien toe. Welnu, die kunnen hier niet zyn. Het luchtgestelsel wordt voortdurend schoon geveegd.’

Waar hij niet onder heeft geleden is onder meer japanofobie (de Japanse gesprekken zijn het bewijs) en germanofobie (hier past een kanttekening: bijzondere belangstelling voor de Duitse cultuur - wel voor de politieke gebeurtenissen - blijkt niet uit zijn werk. Opvallend is ook dat hij geen contact met Duitse intellectuelen heeft gehad). Grafofobie, zijn schrijffobie na 1877, is in het onderzoek naar Multatuli lange tijd verwaarloosd tot Dik van der Meulen in zijn biografie over Multatuli enkele verklaringen gaf. Dat een schrijver geen logofobie heeft, ligt op het eerste gezicht voor de hand; hij heeft woorden nodig om te schrijven. Toch is deze diagnose minder eenvoudig en kan bij Multatuli een filosofobie worden vastgesteld. Hij bekritiseerde - net als bijna alle andere Nederlandse schrijvers van, voor en na zijn tijd - in het bijzonder de ‘stelselbouwers’: ‘akademisch-onverteerbare bespiegelingen over “Kritik der reinen Vernunft” en dergelyke vals-wysgerige schoolpraat’; ‘kwakzalvery’. De opvattingen van uiteenlopende filosofen zelf zijn in gewijzigde vorm - vanzelfsprekend niet systematisch - wel in zijn werk terug te vinden. Daaruit volgt dat hij gebukt ging onder een partiële bibliofobie, namelijk die werken van de genoemde filosofen en van de literaire vernieuwers van zijn tijd voor wie hij - Zola is een uitzondering - geen belangstelling heeft gehad.

Sommige vragen zijn simpeler dan de antwoorden: ‘Had Multatuli een psychofobie?’, vreesde hij de uitingen van het verstand? Nee, mits in simpele bewoordingen meegedeeld of opgeschreven (zie: filosofobie) en het om dat van hemzelf ging. Ook allodoxafobie was hem vreemd (angst voor meningen), al moesten ze niet te sterk afwijken van zijn eigen. Dan noemde hij ze frasen.

Hij had ook geen agrizoofobie (tijgers kende hij bijvoorbeeld uit Nederlands-Indië. Hij was voorzichtig, maar niet bang), androfobie (denk aan het bezoek dat hij ontving of zijn vele lezingen), siderodromofobie (treinreizen was de gebruikelijke manier om zich voort te bewegen, mits hij voldoende geld had. Onderzoek naar Multatuli's metaforisch gebruik van de begrippen ‘trein’ en ‘spoorwegen’ - technische vooruitgang - lijkt veelbelovend). Zijn geldzorgen, beter: slordige omgang met geld en zijn grote behoefte eraan, zijn legendarisch: aurofobie en plutofobie vallen daarom

[p. 51]

af. Door Multatuli's belangstelling voor wiskunde staan aritmofobie en numerofobie niet ter discussie (2 × 2 = 4!; maar ook ‘Als a niet meer a genoemd wordt en 2 × 2 niet 4, dan blyft er niets bestaan.’). Dat geldt eveneens voor zijn belangstelling voor vrouwen: gamofobie (twee huwelijken) en gynefobie (vrouwen vormden juist een bron van inspiratie). Of Multatuli bevreesd was voor knappe vrouwen (denk aan die uit Arles en Nîmes) blijft onduidelijk, ook zijn intiemere angsten - coïtofobie, erotofobie of seksofobie - blijven gelukkig verborgen, al heeft Marleen de Vries in haar ‘Nacht met Multatuli’ (Over Multatuli, nr. 52, jg. 26, p. 36-46) geprobeerd deze onbekende kant van hem te verhelderen.

Over zijn voorkeur voor eten is weinig bekend. Hij at in zijn Brusselse tijd graag uien, uit Nederland liet hij zich later vaak vis sturen. Nader onderzoek verdienen de fobieën die met voeding te maken hebben: arachibutyrofobie (angst dat pindakaas aan het gehemelte blijft plakken. Bestond pindakaas al in die tijd?). Ook ostraconofobie (schelvisfobie) is een twijfelgeval: met de voor de negentiende eeuw geenszins opmerkelijke woorden ‘Van alle kanten verval!’ besluit Roorda van Eysinga in 1872 zijn brief aan Multatuli. De dag erop is Mimi teleurgesteld over de kwaliteit van de gekochte schelvis en legt getrouw het motto van Multatuli - ‘alles is in alles’ - een verband met de toekomst. In haar dagboek schrijft ze: ‘Ik had schelvisch, ze was lang niet zoo goed als anders... wat zal ons nu nog tegenvallen?’

Multatuli liet zich cremeren. Zijn uitspraak ‘Dat er uit de kerkhoven verpestende dampen opstygen, is ook als beeldspraak de volle waarheid’ blijkt een prachtige combinatie van bromidrofobie, spectrofobie en seplofobie, de angst voor stank, geesten en rottende materie. Misschien ligt de reden voor zijn voorkeur voor het cremeren ook in zijn placofobie (angst voor grafzerken; hier misschien voor postume grafschriften; denk aan zijn eigen luimige grafschriften zoals - in dit geval met eigen tekening van een grafsteen - ‘Onder dit steentje ligt 'n phenomeentje’) en tafefobie (angst levend begraven te worden). De dood is onverbiddelijk, maar een terugkeer niet uitgesloten. Met de uitspraak ‘Wind zyt ge, o praatspecialist, tot wind zult ge wederkeren’ slaagt Multatuli erin drie mogelijke fobieën in een zin op te nemen: angst voor wind (ancraofobie), voor het hiernamaals (ouranofobie) en voor het praten (laliofobie). Drie fobieën in slechts een zin. Dat getuigt van weinig moed. Zou Multatuli misschien bevreesd zijn geweest voor het opnemen van vier fobieën in een zin? Een dergelijke fobie ontbreekt tot nu toe op Culbertsons ‘phobia list’.

Jaap Grave