Over Multatuli. Jaargang 27. Delen 54-55

[p. 46]

Muusses, uitgever van Multatali

‘Vier uitgevers dus’ staat te lezen in de veelgeprezen biografie van Dik van der Meulen over Multatali.^1. Vier uitgevers die rond 1870 werk van Multatuli in hun fonds hadden, te weten J. Waltman, C. van Helden, K.H. Schadd en G.L. Funke. Een vijfde uitgever bleef ongenoemd, hoewel daar wel degelijk sprake van is. In 1882 verscheen bij de uitgeverij Muusses & Co de 2^de druk van Nog-eens vrye-arbeid in Nederlandsch-Indië.

Multatuli's kritiek op het Cultuurstelsel had al in 1862 vorm gekregen in zijn brochure Vrye arbeid in Nederlandsch-Indië. In 1870 verscheen bij uitgever J. Waltman jr. een vervolg met de titel Nog-eens vrye arbeid in Nederlandsch-Indië, waarna twaalf jaar later een herziene 2^de druk verscheen bij Muusses & Co.

Multatuli leek lichtelijk ontstemd toen hij bemerkte dat Waltman zijn Multatuli-fonds aan uitgeverij Muusses & Co had overgedaan. Althans, zo valt de opmerking van Multatuli te interpreteren in een brief aan Waltman, gedateerd 20 oktober 1881. Letterlijk schrijft hij: ‘En nu zie ik uit Uw brief van 18 dezer dat myn by U uitgekomen schryvery aan de firma Muusses & Co is overgegaan. Ik heb niets tegen die firma, maar 't spyt my U te verliezen. En ook dat het boeltje niet in één hand (by My Elsevier dan) gekomen is.’^2.

Kennelijk had Multatuli een eerdere brief van Waltman ongelezen gelaten, want in een op 10 oktober gedateerde brief had de uitgever uitleg gegeven over de overdracht van zijn fonds.^3. Een andere mogelijkheid is dat deze brief nooit is verstuurd: hoe is anders te verklaren dat deze zich in de nalatenschap van J. Muusses bevond?

In transcriptie hier de volledige inhoud:

1. Dik van der Meulen, Multatuli: leven en werk van Eduard Douwes Dekker. Nijmegen 2002, p. 593.

2. Eduard Douwes Dekker, Brieven aan Waltman met een inl. en aant. door Henri A. Ett. Amsterdam 1947, p. 109.

3. Het origineel van deze brief is in het bezit van mevr. L. Springer te Purmerend.

Delft 10 Oct. 1881

Weledele heer,

In het laatst van september j.l. heb ik meenende naar uw verlangen te handelen en Mill. Studiën enz. in veiling gebracht ten einde de Maatschappij Elzevier gelegenheid te geven ze te koopen. De Maatschappij Elzevier schijnt echter, wetende dat niemand buiten haar ze nu zal koopen die werken voor een bagatel te willen hebben en hieraan nu kan ik niet voldoen. Ze zijn nu overgegaan aan de firma Muusses & Co. Mijn contract met mijn vriend Muusses luidt dat ik op 30 september 1881 al

[p. 47]

wat ik nog aan fondsgoed had tegen taxatie aan onze firma moest overdragen. Alleen de uitgave van den Delfschen Studiën aan mij gehouden als zijnde die uitgave van te locale aard dan dat de uitgave in Purmerend kon plaats hebben.

Ik beveel de firma J. Muusses & Co ten zeerste bij u aan.

Na groete noem ik mij hoogachtend

J. Waltman Jr.

Uit de bronnen is komen vast te staan dat al per 1 januari 1878 J. Muusses en J. Waltman jr. een vennootschap waren aangegaan onder de firmanaam Muusses & Co. Het Multatuli-fonds - bestaande uit de eerste druk van Nog-eens vrye arbeid en de uitgaven Over Specialiteiten en Millioenen-studiën - bleef dus buiten deze vennootschap, waarin verandering kwam bij contract op 30 september 1881. In antwoord op de boven geciteerde brief schrijft Multatuli dat hij nota heeft genomen van Waltmans aanbeveling ten aanzien van Muusses maar tevens uit hij zijn tevredenheid over het feit dat Waltman betrokken blijft bij de firma.^4.

Met Waltman onderhield Multatuli een innige relatie. De uitgever correspondeerde uitgebreid met hem, bezocht hem in Wiesbaden en kwam in de zomer van 1878 zelfs bij hem logeren. Een bewijs voor een dergelijke relatie tussen Multatuli en Muusses heb ik niet kunnen vinden. Het is überhaupt de vraag of beide heren elkaar ooit hebben ontmoet. Het lijkt aannemelijk dat de zakelijke contacten tussen de uitgeverij en Multatuli verliepen via Waltman. Dit wordt nog eens bevestigd in Multatuli's brief van 23 maart 1882, waarin hij Waltman vraagt om er bij Muusses op aan te dringen een advertentie te plaatsen voor de heruitgave van Nog-eens vrye arbeid in Nederlandsch-Indië.^5.

De relatie Waltman-Muusses is makkelijker aan te tonen. Voordat Jan Muusses in 1873 te Purmerend een boekwinkel begon, was hij in dienst geweest bij de boekhandel van Waltman in Delft. Na zijn huwelijk met een meisje uit het naburige Maassluis opende hij in Purmerend een kantoorboekhandel met een leesinrichting waar een abonnement kon worden genomen op vele tijdschriften, waaronder De Gids, Elzeviers Geïllustreerd Maandschrift en Eigen Haard. Onder zijn opvolger - zoon Jacob Muusses - werd deze winkel uitgebreid met een boekbinderij en drukkerij. Muusses kreeg landelijke bekendheid als uitgever van schoolboeken. Ook was Jacob Muusses betrokken bij de ontwikkeling van leerboeken en zeer geïnteresseerd in de vernieuwing van het onderwijs die gestalte kreeg in de Werkgemeenschap van Kees Boeke. De derde generatie Muusses - zoon Jan Muusses - trad in de voetsporen van zijn voorouders: als idealistische uitgever die ervan overtuigd was dat via het onderwijs de wereld verbeterd kon worden.

Na ruim honderd jaar ging de firma in 1988 failliet zonder een bedrijfsar-

4. Eduard Douwes Dekker, a.w., p. 112.

5. Eduard Douwes Dekker, a.w., p. 126.

[p. 48]

chief achter te laten. Ook bij de nog bestaande boekhandel Waltman in Delft ving ik bot bij mijn poging het archief van Muusses & Co te raadplegen teneinde iets over de uitgave van Nog-eens vrye arbeid in Nederlandsch-Indië te achterhalen. In het fonds van uitgeverij Muusses lijkt deze brochure een buitenbeentje. Met even veel recht zou je kunnen beweren dat deze uitgave paste binnen de humanistisch-idealistische traditie van dit bedrijf. Via internet kwam ik erachter dat Muusses & Co ook uitgever is geweest van het boek In de vacantie - Vertellingen door Melati van Java e.a. Deze uitgave verscheen in 1889, het laatste jaar van de samenwerking tussen beide uitgevers. Als er lezers zijn die weet hebben van meer uitgaven: laat mij het ook weten!

Jack Otsen