Over Multatuli. Jaargang 26. Delen 52-53

[p. 27]

Francisca van Vloten
Een studie-exemplaar bij uitstek - een merkwaardige casus
Frederik van Eeden en Multatuli

‘Wij zijn geen volgers van Douwes Dekker,’ schreef Frederik van Eeden in De Nieuwe Gids van juni 1887. ‘Een Multatuliaan is een onmogelijkheid, een onbestaanbare grootheid. Hoe kan men iemand volgen, wiens leer was dat men niemand volgen moet?’^1.

In zijn als herdenkingsartikel gedrukte beschouwing noemt Van Eeden Multatuli een ontdekkingsreiziger, dankzij wie er ‘een groote stroom frissche, vrije gedachte’ over ons land was gekomen. Er werd in de kring van De Nieuwe Gids weinig gezegd of gedacht waarop zijn zeggen en denken geen invloed had gehad. Dat het tijdschrift Multatuli's sympathie niet had, zoals was gebleken, lag vooral aan het feit dat Dekker een artiest was die zijn leven lang met de kunst had gekoketteerd en geëindigd was met haar te beschimpen en te bespotten.^2.

In Van Eedens toptien van Nederlandse letterkundigen stonden Douwes Dekker en Busken Huet op dat moment bovenaan, ook al wist Van Eeden niet zeker wie van hen nummer één moest staan. Huet leek hem de verstandigste, Dekker de artistiekste, en omdat hij liever iets mooi dan goed vond neigde hij ertoe de laatstgenoemde de eerste plaats te gunnen. Daartegen sprak weer dat Huet veel preciezer was dan Dekker, die om een sterk effect te bereiken vaak uitdrukkingen gebruikte ‘die artistiek misplaatst en naar hun letterlijke beteekenis nonsens waren.’^3. Dekker, aldus Van Eeden, was onnauwkeurig en slordig. Hij kwam met voorbeelden om dat oordeel te staven.

Dat hij probeerde duidelijk en (enigszins) genuanceerd in zijn beoordeling te zijn, blijkt uit een tweetal aan Willem Kloos gerichte brieven uit die periode. Op 22 april 1887 schreef Van Eeden hem onder meer: ‘Op sommige plaatsen vond ik D.D. niet minder mooi dan vroeger. Maar ik wist niet dat de ideeën zoo schrikkelijk taai zijn. Vroeger schijn ik ze amusant gevonden te hebben. Hoe is 't mogelijk! Hij kan zoo recht “kletsen” tot je er ongeduldig onder wordt. Dat doet Huët ten minste nooit. De minnebrieven zijn meen ik het best - en al wat in dien tijd geschreven is.’^4. Op 9 mei was hij nog aan het artikel bezig. Hij meldde Kloos:

Het valt mij verbazend moeielijk over Multatuli te schrijven. Toen ik begon hield ik van hem en schreef ik vrij goed - nu vind ik hem bekrompen en verwaand, hoe kan ik dan over hem schrijven? Het spijt mij dat ik hem zooveel minder vind, - maar ik kan toch niet zeggen dat hij mij

1. Frederik van Eeden, ‘Eduard Douwes Dekker (April 1887)’. In De Nieuwe Gids, 2 (juni 1887) 5, p. 269-285, p. 274. (vw xiv: 440-450)

2. Idem, p. 274, p. 276, p. 277.

3. Idem, p. 271, p. 280-282.

4. G.H. 's-Gravesande, ‘Multatuli, van Eeden en van Looy’. In Het Boek van Nu. Maandblad voor boekenvrienden, 8 (juli 1955) 11, p. 202-203, p. 202. (vw xiv: 392)

[p. 28]

ergert, - twee maanden na zijn dood. Ik heb nooit iets zoo moeilijk gevonden als dit werk. [...] Huët is veel meer normaal-mensch dan Dekker - en juist door het abnormale, het bijna ziekelijke, leeren wij het best het mechanisme van een mensch. Ik vind Dekker een studie-exemplaar bij uitstek - een merkwaardige casus, zooals de medici zeggen - en de gewichtigste kwesties komen bij hem te pas. Maar daarom juist moet het heel, heel goed zijn, wat er van hem gezegd wordt. Mijn luiheid wou dat ik eraf was - en verzen of komedietjes of wat anders kon maken, maar ik wil het nu niet opgeven.^5.

Een schrift met notities, gedeeltelijk een soort kladversie van Van Eedens beschouwing vormend, is bewaard gebleven. De aantekeningen werken soms verhelderend met betrekking tot het in De Nieuwe Gids en vervolgens in Studies (1890) gepubliceerde artikel.^6. Van Eeden werd bij het schrijven daarvan gestoord door een stukje over Multatuli en De Nieuwe Gids in het Algemeen Handelsblad, waarin onder meer op ‘geniepige, kwaadaardige toon’ melding werd gemaakt van het bezoek dat hij tijdens zijn huwelijksreis met zijn vrouw Martha van Vloten aan Nieder-Ingelheim had gebracht.^7. In De Nieuwe Gids gaat hij er nog vanuit dat dat stuk was geschreven door de met Multatuli bevriende arts Hendrik de Vries, van wiens hand een herdenkingsartikel in De Dageraad van 15 maart was verschenen; bij het persklaar maken van Studies weet hij beter: ‘Geheel ten onrechte richtte ik deze woorden tot Dr. Hk. de Vries. Het courantenstukje, waarvan ik spreek, was een verslag in 't Handelsblad en alle boosaardigheid daarin kwam voor rekening van den anoniemen journalist (1890).’^8. Deze moet wel flink uit het artikel van De Vries hebben geput, die over Van Eedens bezoek aan Multatuli het volgende schreef:

Op zekeren dag komt de Heer van Eeden met zijn vrouw hem bezoeken. Dat vond hij allerliefst; geen brief, geen briefkaart vooraf, en zij, de dochter van van Vloten kwam mede, zonder eenige kennisgeving, dus in 't volle vertrouwen wel te worden ontvangen bij hem. Hij vond de opvatting grootsch en de handeling roijaal. Daar tegenover gevoelde hij verplichting. Hij zou hen dan ook ontvangen, had hij het kunnen doen, vorstelijk. De moeilijkheid van de Gids bleef over, en hij wilde zijne toegedachte gastvrijheid in geenen deele schenden. De gasten verbleven ook te weinig uren bij hem, anders ware er misschien nog gelegenheid geweest, om over den Gids te spreken. ... En iets er over zeggen, moest hij toch. Hij redde zich uit die verlegenheid, door den heer van Eeden een kort woord toe te voegen, terwijl hij de hand hem vertrouwelijk op den schouder legde. ‘Mijn meening van de Gids is, dat ge op den verkeerden weg zijt; laat je dit voor 't oogenblik genoeg zijn, laat ons er nu niet meer over spreken!’^9.

5. Idem, p. 202-203. (vw xiv: 405-406)

6. Frederik van Eeden, ‘Over Multatuli’, Coll. Van Eeden uba, FvE 930; Frederik van Eeden, ‘Eduard Douwes Dekker’. In Studies. Amsterdam 1890, p. 7-27.

7. Frederik van Eeden, FvE 930, s.l.; zie ook Frederik van Eeden, De Nieuwe Gids, juni 1887, p. 274 en Studies. Amsterdam 1890, p. 14.

8. Frederik van Eeden, Studies. Amsterdam 1890, p. 14, vergelijk vw xiv: 445.

9. H. de Vries, ‘Aan de nagedachtenis van Eduard Douwes Dekker’. In De Dageraad. Orgaan der vereeniging van dien naam, 8 (15 maart 1887) 9, p. 46-59. (vw xiv: 298-310, 306-307)

[p. 29]

Van Eedens directe reactie op het stuk in het Handelsblad staat in zijn schriftje:

[...] waar twee goede menschen zien dat zij het beiden eerlijk en ernstig meenen daar zal zachtheid en vertrouwen tusschen hen zijn al verschillen zij hemelsbreed. Het is waar dat Douwes Dekker zijn hand op mijn schouder gelegd heeft en gezegd: ‘Ik vind dat je op den verkeerden weg bent.’ Want Douwes Dekker was een goed, gevoelig man, en hij voelde dat wij eerlijk waren en te goeder trouw. Het is ook waar dat ik lange brieven heb geschreven om hem te doen inzien wat hij naar mijn mening verkeerd beoordeelde, en het is waar dat ik daarbij van groote eerbied en liefde voor hem heb getuigd want goede menschen kunnen elkaar liefhebben en achten, al verschillen zij zeer veel. Maar even zeker is het dat Douwes Dekker verontwaardigd zou zijn opgestoven, als hij geweten had, dat iemand ons zou beschuldigen van leugenachtige, laffe knoeierij met zijn naam om in de gunst te komen van het publiek, - alleen omdat wij het kortste, eerbiedigste woord spraken na zijnen dood.^10.

Niet alleen Van Eedens bezoek aan Multatuli maar ook een kort, in een rouwrand geplaatst In Memoriam in het april-nummer van De Nieuwe Gids - dat overigens in het juni-nummer opnieuw werd afgedrukt - was de journalist van het Handelsblad kennelijk in het verkeerde keelgat geschoten.^11. Een deel van Van Eedens reactie op diens stuk is in iets andere bewoordingen in het artikel in De Nieuwe Gids terug te vinden, met de toevoeging:

Ik wist zeer goed hoe Dekker over ons dacht, - maar ook wist ik, dat hij mij hartelijk in zijn huis ontvangen zou. En hijzelve wist ook, dat ik veel dingen niet met hem eens was, maar dat ik toch grooten eerbied en liefde voor hem had. Ik had hem dat herhaalde malen geschreven. [...] In mijn bezoek aan hem lag niets bizonder royaals, zooals het stukje het voorstelde. Douwes Dekker had mijzelven uitgenoodigd, schrijvende ‘dat het hem wellicht zou gelukken mij van belletristische aanvechtingen te genezen.’^12.

Van Eeden had in 1884 een van zijn eerste toneelstukjes aan Multatuli toegestuurd, die hem daarop afraadde degelijke studie op te geven voor bellettrie. De periode van ‘hart smart, beloonde deugd, en dat Pietje met Mietje trouwt’ moest nu eens eindelijk afgesloten worden. De maatschappij had behoefte aan mannen, mensen! Van Eeden antwoordde met een parabel in de vorm van een sprookje, waarop hij geen antwoord kreeg - ook niet tijdens het bezoek dat hij Multatuli anderhalf jaar later bracht. Hij weet dat aan Multatuli's onnauwkeurigheid. Het stukje in het Handelsblad gaf hem de kans daar nader op in te gaan in zijn artikel, dat eindigde met de woorden:

10. Frederik van Eeden, FvE 930, s.l.

11. Naar het In Memoriam wordt in Van Eedens schrift verwezen, zie noot 10.

12. Frederik van Eeden, De Nieuwe Gids, juni 1887, p. 277.

[p. 30]

Wie mij recht verstaan heeft, zal weten, dat geen kleine, geniepige boosheidjes of bijgedachtetjes mij bewogen bij het schrijven. Hij zal voelen dat er veel liefde in mij was voor de man die gestorven is, - maar nog meer liefde voor die Eene, die niet sterven zal en die hij Fancy noemde.^13.

Hoeveel liefde had Van Eeden dan wel voor Multatuli en waarop was die liefde gebaseerd?

Frederik van Eeden (1860-1932) heeft vanaf zijn veertiende jaar vrijwel zijn leven lang een dagboek bijgehouden. Er zijn enkele hiaten, een daarvan valt helaas in 1884. In dat jaar noteerde hij maar driemaal iets in zijn cahier; zijn briefwisseling met Multatuli wordt niet genoemd. Multatuli zelf refereert zijdelings aan het contact tussen hen, in een brief van 11 maart van dat jaar aan zijn schoonfamilie: ‘Juist tegenwoordig heb ik weer 'n ander jongmensch onder handen (ook 'n student, godbeter't) maar 't is boter aan de gal gesmeerd (Galg zeggen ze, en dan zeggen ze verkeerd.) -’^14. Twee jaar later, in een brief van 7 februari 1886 aan een vriend, was hij wel te spreken over de afleveringen van Van Eedens De kleine Johannes in De Nieuwe Gids van 1885 en zijn parodiërende dichtbundel Grassprietjes.^15. Ook het bezoek aan Multatuli heeft Van Eeden niet in zijn dagboek vastgelegd. Anderhalve maand daarna stuurde hij Dekker een bedankbrief, waarin hij vooral diens uitspraak over De Nieuwe Gids ‘dat ge op den verkeerden weg zijt’ in een gloedvol betoog probeerde te weerleggen.^16.

Multatuli komt op 5 april 1879 voor het eerst, in de bijna achteloze opsomming ‘Leliën van dalen, viooltjes, verzen vertalen, ideeën van Multatuli, visites [...]’, in het dagboek voor.^17. Het zou tot 2 maart 1887 - na zijn dood dus - duren voor hij weer werd genoemd. Van Eeden schrijft dan de raadselachtige woorden: ‘Ja Multatuli, het is spookachtig, wel spookachtig. Groote doode man - is het nu uit? - Is er nu niets meer?’^18. Daarna volgen enkele aantekeningen tijdens het schrijven van het herdenkingsartikel voor De Nieuwe Gids. Zo noteerde Van Eeden dat hij Max Havelaar herlas en begonnen was erover te schrijven, vroeg hij zich af wat Huets woorden ‘als hollandsche werken in den vreemde gelezen werden, zou dan de man Multatuli zich wel tweemalen bedacht hebben voor hij een uitgever zocht’ betekenden en voegde hij aan die opmerking toe: ‘Dit is uit 64, slaat dat op de Havelaar? Rechtuit kan hij dit niet meenen, hij weet wel beter. Maar wat zit er achter? Altijd draaien, zou Dekker zeggen.’ Vervolgens meldde hij: ‘Drie bundels Ideeën gelezen. Ik ben nu aan den zevenden met Woutertje. Ik vind dat hij achteruit gaat. [...] Ik hou toch meer van Fielding dan van Thackeray. Een ander kringetje is: Byron - Heine - de Musset - Douwes Dekker - Hier komt ook de Hollander achteraan. Over Dekker geschreven.’^19.

Die voorlopig laatste dagboeknotities over Multatuli en zijn werk geven aan dat Van Eeden nog wikte en woog wat zijn oordeel betreft, in het (definitieve) arti-

13. Idem, p. 285.

14. Multatuli aan A. Merens en C.J.J. Merens-Hamminck Schepel, 11 maart 1884, vw xiii: 117-120, 118.

15. Multatuli aan J.W.C.A. Zürcher, 7 februari 1886, vw xiii: 565-568, 566-567. Multatuli's uitlating ‘Ook ik vind veel schoons in den kl. Joh. van Van Eeden’ lijkt blijk te geven van enige reserve, zie ook Dik van der Meulen, Multatuli. Leven en werk van Eduard Douwes Dekker. Nijmegen 2002, p. 741-742. Een vermoedelijk eerste aanzet tot De kleine Johannes, in de vorm van twee hoofdstukken waar als titel ‘Pietje’ en ‘Mietje’ aan werd toegevoegd, bevindt zich in de Coll. Van Eeden in de uba, FvE 800. Het lijkt erop dat Van Eeden deze versie terzijde heeft geschoven, omdat zij hem teveel aan Multatuli's opmerkingen naar aanleiding van het toneelstukje dat hij hem had toegestuurd deed denken, zie Jan Fontijn, Tweespalt. Het leven van Frederik van Eeden tot 1901. Amsterdam 1990, p. 174-175. Onder de naam Cornelis Paradijs publiceerde Van Eeden in 1885 Grassprietjes of Liederen op het gebied van Deugd, Godsvrucht en Vaderland, deze mystificatie werd direct als een satire op de heersende richtingen in de poëzie herkend.

16. F.W. van Eeden aan Multatuli, 23 juni 1886, vw xiii: 613-618. Van Eeden verstuurde de brief twee weken later, in de tussentijd promoveerde hij bij P.K. Pel aan de UvA op een proefschrift over kunstmatige voeding bij tuberculose.

17. Frederik van Eeden, Dagboek 1878-1923 [4 delen; toegelicht door H.W. van Tricht, register Hans van Eeden], Culemborg 1971, dl. 1, 5 april 1879; Frederik van Eeden, Mijn dagboek [negen delen; 1874-1927]. Amsterdam 1931-1946, dl. 2, idem.

18. Frederik van Eeden, Dagboek 1878-1923, dl. 1, 2 maart 1887 (Mijn Dagboek, dl. 2).

19. Frederik van Eeden, Dagboek 1878-1923, dl. 1, 8 april (verso), 19 april 1887. (Mijn dagboek, dl. 2, 23 maart, 18 april, 19 april 1887)

[p. 31]

kel in De Nieuwe Gids is hij uitgesprokener. Dat werd hem niet altijd in dank afgenomen, bijvoorbeeld in Recht voor Allen niet, maar vooral door Multatuli's vrouw Mimi niet. Op grond van het artikel natuurlijk in de veronderstelling verkerend dat Van Eeden bij het schrijven door Hendrik de Vries werd gestoord, schreef zij op 11 juni nog aan familie-vriendin Lien de Haas: ‘In de N Gids heeft van Eeden een stukje over dek. lang niet goed. nu schynt hy in zyn werk gestoord te zyn door d^r de Vries die in de Dageraad vertelt dat van Eeden D. heeft opgezocht enz. ik moet dan ook zeggen dat ik zulke dingen ook hatelyk vind en onkiesch! de toon al. En de goede de Vries was zelf ook zoo ingenomen met zyn werk [...].’^20. Een dag later, in een brief aan Marie Berdenis van Berlekom, heet het: ‘Van Eeden heeft een naar stukje in de Nieuwe Gids over Multat, heb je 't gezien? Hy hinkt daarby op allerlei gedachten wil D. wel in de hoogte steeken, maar tegelyk de N. Gids verdedigen, en van Vloten zelfs niet afvallen. Dat was al te gulzig zooveel op zyn vork te nemen, en er kwam niets van terecht.’^21. En ten slotte op 15 juni, weer aan Lien de Haas: ‘[...] Nu is 't geen daad van moed meer om vóór hem te schrijven. integendeel 't lykt wel of niemand flink tegen hem durft schryven. Die van Eeden ook. hy neemt nog de schyn aan van vóór Dek te zyn terwyl hy party trekt voor schoonpapa van Vloten en Nieuwe Gids - alles te gelyk. -’^22. Van Eedens artikel is niet het enige dat zij afwees, ook herdenkingsartikelen van nauwere vrienden, waarin persoonlijke zaken rechtstreeks aan de orde kwamen, achtte zij beneden de maat.

Frederik van Eeden op jonge leeftijd (Foto Particuliere collectie)

Op zijn beurt was Van Eeden ontstemd over de artikelen die Lodewijk van Deyssel een jaar later in De Amsterdammer over Multatuli publiceerde. ‘Wat heb je Multatuli aangepakt. Paap en mevrouw Dekker zullen razen boven Maison Stroucken. Je hebt het te bar gemaakt. Ik geloof dat je alleen spreekt over hetgeen je je nog herinnert van Multatuli van vóór een jaar of vijf, zes. Je hebt hem stellig voor deze gelegenheid niet overgelezen.’^23.

Van Deyssel antwoordde hem: ‘Het spijt me, maar met betrekking tot Multatuli vergis je je. Ik heb zijn kompleete werken hier en lees er wel deugdelijk eens in, daar ik aan een uitvoerig artikel over hem bezig ben. Maar ik kán ze niet

20. V.d. Brandt, ‘Multatuli!’. In: Recht voor Allen, 6 juli 1887, vw xiv: 465-466; Mimi Douwes Dekker-Hamminck Schepel aan G.C. de Haas-Hanau, 11 juni 1887, vw xiv: 451-452, 451. Lien de Haas reageerde op 13 juni met: ‘Het stuk van van Eeden heb ik gelezen. Het booze ventje had beter gedaan te zwijgen. Hy verdient 'n pak slaag. Als Dek geleefd had, zou hij die praatjes wel vóór zich gehouden hebben’, (vw xiv: 454-456, 456)

21. Mimi Douwes Dekker-Hamminck Schepel aan Marie Berdenis van Berlekom, 12 juni 1887, vw xiv: 453-454.

22. Mimi Douwes Dekker-Hamminck Schepel aan G.C. de Haas-Hanau, 15 juni 1887, vw xiv: 460-462, 461. Van Eeden noemt Van Vloten enkele keren in positieve zin in zijn artikel, hij zette hem op de vierde plaats van zijn toptien en omschreef zijn Onkruid onder de tarwe (1875) als ‘een zeer eerlijke daad’, maar voegde daar direct aan toe de voorkeur te geven aan Dekkers beginselloosheid boven Van Vlotens beginselvastheid.

23. Frederik van Eeden aan Lodewijk van Deyssel, 19 november 1888. In De briefwisseling tussen Frederik van Eeden en Lodewijk van Deyssel, [bezorgd en toegelicht door H.W. van Tricht en Harry G.M. Prick]. Den Haag 1981², 1964¹, p. 27-28, p. 28. Van Deyssel had in De Amsterdammer o.m. twee ‘Multatuli-studiën’ gepubliceerd, Van Eedens opmerkingen golden het tweede stuk, zie Harry G.M. Prick, ‘In de zekerheid van eigen heerlijkheid.’ Het leven van Lodewijk van Deyssel tot 1890. Amsterdam 1997, p. 835. Mimi was inmiddels verhuisd naar het woonadres van Willem Paap op de Leidsekade 86 in Amsterdam.

[p. 32]

geheel lezen. 't Is mij onmogelijk, veel te vervelend. [...] De twee hollandsche schrijvers, waar ik de grootste hekel aan heb, zijn Vosmaer en Multatuli. Huet en Emants acht ik. De rest is mij onverschillig.’^24.

Frederik van Eeden aan bureau, 1920. (Foto Van Eeden Collectie, UBA)

Een enkele keer wordt Multatuli na zijn overlijdensjaar nog vergelijkenderwijs in Van Eedens dagboek genoemd. Ik wandel er in vogelvlucht doorheen. Bij het lezen van J.J. Rousseau's Confessions noteerde Van Eeden: ‘Ik geloof dat hij zijn menschen niet kende, maar fantasieën van hen maakte, en zich daardoor telkens bedroog. Zoo deed Multatuli - zoo doet ook Kloos, (dl. 1, 17 dec. 1888)’; naar aanleiding van Byrons Don Juan: ‘Dit bevalt mij om het superieure sans-gêne, de verbazende moed van er op los schrijven - die toch nooit plat of banaal wordt - zooals Multatuli. De nonchalance van Multatuli is meestal aanstellerig en burgerlijk-Hollandsch, - die van Byron is recht aristocratisch. 't Heeft weinig van poëzie, maar 't is kranig (dl. 1, 13 juni 1889)’ en bij het lezen van de door Mimi verzorgde uitgave van Dekkers brieven: ‘De brieven van Multatuli 2^e reeks. Ach! wat een kind! - Het is treurig en vervelend. Het is toch maar een goedkoope volksuitgaaf van een genie. Geen geduld, geen menschenkennis, geen wereldwijsheid, geen hoge humiliteit. Alleen weekhartigheid, eloquentie, moed en oorspronkelijkheid. (dl. 1, 2 febr. 1891)’

Jaren later volgen dan nog naar aanleiding van Nietzsches Der Antichrist de opmerkingen: ‘Die opsomming: “In Petersburg, New York, enz. enz. leest men mij, in Duitschland niet” is dat niet klein? Telkens ziet men den Nietzsche van het portret uit zijn soldatentijd, met een bril en een getrokken sabel, een vulgair potsierlijken held. Mijn vergelijking: een grootere Multatuli is zeer juist (dl. 2, 20 aug. 1907)’ en: ‘Multatuli's en Nietzsche's publiek-verachting is het gevolg van hun zelfstandig voelen en de onzelfstandigheid der massa. Niets geeft mij een sterker gevoel van minachting dan het constateeren hoe al mijn beoordeelaars onbewust onder invloed staan hetzij van een sterk persoon of van een massale strooming.’ (dl. 2, 27 nov. 1907) Ook Napoleon komt aan bod: ‘Napoleon vervult dáárom zoozeer de gedachte van dichters als Goethe, Heine, Multatuli, en mij, omdat hij het sterkste toonbeeld is geweest van suggestieve macht in den laatsten tijd. Wij voelen in hem den man die de schoon-

24. Lodewijk van Deyssel aan Frederik van Eeden, 21 november 1888. In H.W. van Tricht en Harry G.M. Prick, Den Haag 1981², p. 29-32, p. 31, p. 32.

[p. 33]

heid had kunnen brengen, als hij een kunstenaar geweest was.’ (dl. 2, 2 aug. 1908) Ten slotte meldt hij, met betrekking tot Bilderdijk: ‘Hij was een sterke persoonlijkheid, maar hij heeft hoegenaamd geen cultuur-historische beteekenis. De menschheid zou er niets bij verliezen als hij er niet geweest was. Hij was geen profeet, geen wegwijzer, geen geniale geest. De in veel opzichten zwakkere Multatuli beteekent veel meer in den gang der menschheid.’ (dl. 2, 26 aug. 1910)^25.

Multatuli bleef dus voor Van Eeden belangrijk genoeg om als graadmeter te dienen; in de loop der jaren heeft er een accentverschuiving in Van Eedens oordeel plaatsgehad die parallel loopt met zijn eigen ontwikkeling en ervaringen.^26.

In zijn studententijd was Multatuli voor hem bijna de enige die op dat moment iets ‘literair-mooi's’ kon maken in Holland.^27. Mede door diens reactie (en niet-reactie) op zijn brieven, werd hem duidelijk dat de aanbeden schrijver niets van bellettrie moest hebben en werd Multatuli voor hem vooral een baanbreker, de man die de Nederlandse literatuur lucht en vrijheid had gegeven maar die twee verworvenheden niet uitstrekte tot de zuivere literaire kunst die nu juist voor de Tachtigers zo van belang was.

Schoonheidszoekers waren ze allemaal, de literaire Nieuwe Gidsers, hartstochtelijk op pad tegen de sentimentele en domineespoëzie en voor de kunst om de kunst. Hun ongeloof, hun verlangen de diepste eenzaamheid van de ziel te onderkennen, te herkennen bij een ander en te delen, heeft tot een veelvoud aan poëzie en beschouwingen geleid - al zou bij de meeste van hen de droom langzaam aan het veld ruimen voor de werkelijkheid. De Nieuwe Gids werd mede gevoed door maatschappelijke betrokkenheid. Zo was Frank van der Goes bijvoorbeeld een radicale liberaal, Willem Paap - rechtenstudent en de eerste penningmeester van De Nieuwe Gids - vooral een praktisch man en Van Eeden eerder een ethicus dan een estheticus. Hoewel hij Multatuli's ageren tegen de zuivere literaire kunst te lijf ging, was Van Eeden steeds meer doordrongen geraakt van het belang de literaire kunst in dienst van een hoger doel te stellen. Dat zou tot conflicten met zijn literaire vrienden leiden, die hem onder meer verweten een zedenmeester te zijn.

Van 1889 tot 1893 werkte Van Eeden met de arts A.W. van Renterghem samen in een door hen opgerichte kliniek in Amsterdam voor de behandeling van zieken door hypnotische suggestie. Dat werk zette hij daarna weliswaar in zijn woonplaats Bussum als zelfstandig psychiater voort, maar zijn hart trok naar andere zaken. Niet alleen de morele maar ook de sociale vooruitgang van de mens hield hem steeds meer bezig - en dat niet alleen in theoretisch maar ook in praktisch opzicht. In 1898 stichtte hij de landbouwkolonie Walden bij Bussum, die min of meer uitgroeide tot een antikapitalistische commune, hij was een tijdlang nauw betrokken bij de in 1901 opgerichte Vereeniging Gemeenschappelijk Grondbezit en bij de naar aanleiding van de mislukte spoorwegstakingen van 1903 tot stand gekomen verbruikscoöperatie De Eendracht.

25. Verwijzingen naar de vierdelige uitgave Dagboek 1878-1923. Culemborg 1971. Van Mijn Dagboek, Amsterdam 1931-1946, betreft het resp. dl. 2, 2, 2, 5, 5, 6.

26. Van Eeden droomde zelfs over hem, zie Frederik van Eeden, Dromenboek, [ingeleid door Dick Schlüter m.m.v. Reiny Jobse]. Amsterdam 1979, p. 460: ‘[...] Toen een lang vers gezien van Multatuli in den maat van: wij zaten laatst bij Saartje. Rijmloos. Groote, roode letters. Impressie dat het slecht was en dat Mult. wel van die maat hield. Toen een artikel van mezelven gedroomd waarin ik vergeleek de ideëen van Dr F. van Eeden. [gezien het woord: ideëen] Toen 't boek dicht was, gevoel van schrik dat er iets heel pedants stond dat ik niet meer veranderen kon. [Onlangs gesproken over een vergelijking van de pensées de Pascal en de ideëen van Mult.] (ongedateerd, vermoedelijk 12 en/of 13 mei 1889).’ Jaren later was Dekker ook bij seances van de partij, op 16 oktober 1917 schreef Van Eeden in zijn dagboek: ‘[...] Ook Douwes Dekker kwam nu en dan. Ik zei dat ik al van 't vooren kon zeggen wat hij had meedegedeeld. Ik was er zeeker van dat hij bekeerd was en nu vroom, en vol godsvertrouwen. En zoo was het ook. Hij had een “Gebed van een Weetende” geschreeven, dat een teegenhanger zou zijn van het gebed van een onweetende, en dat was werkelijk zeer diep en mooi (Dagboek 1878-1923, dl. 3).’ Zie ook Jan Fontijn, Amsterdam 1996, p. 452, die het bovenstaande parafraseert en daaraan toevoegt: ‘Het huwelijk tussen Mimi en hem was, zo bekende hij, een mislukking geweest en tijdens zijn leven had hij fout op fout gestapeld.’ De bron daarvan heb ik niet kunnen achterhalen. Zie o.m. ook Dagboek 1878-1923, dl. 3, 15 november 1917 en 13 juli 1918.

27. Frederik van Eeden, Studies. Amsterdam 1890, p. 10.

[p. 34]

Toen de laatstgenoemde instelling in 1907 failliet ging, werden de Vereeniging Gemeenschappelijk Grondbezit en Walden in de val daarvan meegetrokken en moest Van Eeden de tekorten uit de hem ter beschikking staande en gestelde financiële middelen aanzuiveren.^28. Niet lang daarna scheidde hij officieel van Martha van Vloten en hertrouwde hij met Truida Everts.

Ook op literair gebied liepen de zaken niet zoals hij wilde. Nu eens geloofd dan weer verguisd om zijn publicaties, besloot hij zich meer op het buitenland te gaan richten.^29. In dat rampjaar 1907 schreef hij op 18 mei in zijn dagboek:

Ik had nooit gedacht dat het gevoel van miskenning mij zoo zou neerdrukken. Vroeger voelde ik mij niet minder hoog, maar bekommerde mij juist daarom absoluut niet om erkenning. Maar nu ben ik zooveel neergedaald en heb mij moeite gegeven en ik voel het goed recht van eerzucht en van beroemdheid, als een natuurlijk rechtmatig instinkt, mits beheerscht en geleid, en ik heb de vreeselijke noodzaak om geld van een ander, door mijn schuld verloren, terug te winnen. En nu begint de bitterheid, die ik nooit kende, en in anderen - b.v. Multatuli - zoo minachtte, als ik menschen die 't minder verdienen meer geëerd en bekend zie dan ik.^30.

Dat gevoel van verwantschap met Multatuli tegen wil en dank werd versterkt, toen Van Eeden in het najaar van 1907 de Preussische Jahrbücher kreeg toegestuurd met daarin een artikel van A. Mayer over Multatuli. In het slot daarvan komt een vertaling voor van Van Eedens vers ‘Voor de Liefste’. Op 17 oktober van dat jaar staat in zijn dagboek vermeld:

De lezing van dit stuk maakte mij zeer neerslachtig. Het is een scherp onbillijk stuk, dat de overdreven ophemeling van Multatuli bestrijdt op een aanmatigende, bekrompen en onbarmhartige wijze. De kritiek is in veel opzichten gegrond, maar de zelfgenoegzame braafheid van den man is antipathiek. Juist een stuk voor de Preussische Jahrbücher met hun duffe titel. Neerslachtig maakte mij dat ik door dezen man als 't ware tegenover Multatuli werd geplaatst en juist dat vers van mij werd vertaald en geprezen. Zal mijn vijand en Multatuli's vriend niet honend zeggen, die man die dat vers maakte deed hetzelfde als wat je zoo leelijk en ongrootmoedig in Multatuli vindt, hij verliet zijn eerste vrouw, dezelfde ‘Ehefrau’ die hij zoo innig bezong, en trouwde een andere die meer in hem geloofde, hem meer bewonderde en hem teederder liefhad? Den ganschen dag moest ik om dat vers denken. Dat vers dat ik maakte op 't oogenblik dat ik als angstig voorvoelde dat er een onherstelbare scheuring ging komen, in 't najaar van 1888. En waarvan ik nog, als ik herlees, al de innige echtheid blijf voelen, - en als 't ware opziend in

28. Daartoe behoorde ook de erfenis van zijn schoonmoeder die het jaar ervoor gestorven was, hetgeen hem op verwijten van verschillende kanten kwam te staan.

29. In het bijzonder in Scandinavië, Engeland, Duitsland en later ook Amerika werd hij een auteur van naam, zie Jan Fontijn, Trots verbrijzeld. Het leven van Frederik van Eeden vanaf 1901. Amsterdam 1996, p. 122 e.v.

30. Frederik van Eeden, Dagboek 1878-1923, dl. 2, 1901-1910, 18 mei 1907. (Mijn dagboek, dl. 5)

[p. 35]

mijn leven, zooals 't nu is, verschrikt vraag wat er dan toch gebeurd is, dat ik mij nu bijna schamen moet voor dat vers. Dat vers waarvan ik nooit kan zeggen dat het onwaar was of is, en dat toch in hopelooze tegenspraak schijnt te staan met de werkelijkheden van mijn leven, een tegenspraak die ik in mijn hart niet begrijp, en niet begrijpen kan.^31.

Martha van Vloten en Frederik van Eeden. (Foto Particuliere collectie)

Van Eeden had het vers geschreven voor Martha van Vloten, kort voor het begin van zijn (platonische) relatie met Betsy van Hoogstraten. Het romantisch conflict tussen ideaal en werkelijkheid, tussen droom en daad, heeft ook zijn leven beheerst, maar meer dan Multatuli trachtte hij daarbij te streven naar een onpersoonlijk hoger doel.^32.

Hoe dacht hij aan het eind van zijn werkzame leven - na lange tijd over hem te hebben gezwegen - over deze grote voorganger?

In februari 1920 noteerde hij in zijn dagboek dat hij voor De Amsterdammer een stuk over de Minnebrieven aan het schrijven was. Daarvoor had hij de beschikking over het exemplaar uit 1861 van zijn schoonvader Johannes van Vloten, voor wie Multatuli in 1864, toen hij bij de Van Vlotens in Deventer logeerde, met blauw potlood verklarende aantekeningen in de kantlijn had gezet.^33. Van Eeden, die de Minnebrieven ‘een zeer karakteristiek geheel onder Multatuli's werken’ vond, vergelijkt in dat artikel de kanttekeningen met de gedrukte tekst.

Wat hij niet in zijn dagboek vermeldt, is dat hij in het daaraan voorafgaande nummer van De Amsterdammer opnieuw zijn bezoek aan Multatuli in 1886 te berde had gebracht. In die tijd voelde hij, zo schreef hij, evenals Multatuli de sterke afkeer om van kunst een handelswaar en een vak te maken, maar het leven had hem toch in die richting gedwongen. Als ‘letterkundige’ werd hij getolereerd en ingeschreven, en dat voelde alsof hij geen stap verder was gekomen dan Multatuli. Maar hij erkende - anders dan Multatuli, voor wie alle kunst, met name alle literaire kunst, uit den boze was en een degelijke wetenschap de moeite waard was om het leven aan te besteden - wel het goed recht van kunst. Waarom was het beter veel te weten dan veel moois te produceren

31. Adolf Mayer, ‘Ueber den holländischen Schriftsteller Multatuli’. In Preussische Jahrbücher. Berlijn 1907, p. 215-245, p. 244-245; Frederik van Eeden, Dagboek 1878-1923, dl. 2, 17 oktober 1907. (Mijn dagboek, dl. 5)

32. Van Eeden heeft zijn tweeslachtigheid - die ook blijkt uit zijn ambivalente houding ten opzichte van Multatuli - nooit overwonnen. Beiden wilden de wereld verbeteren, maar hoewel Van Eeden op 3 februari 1891 enigszins cryptisch in zijn dagboek schreef: ‘Een brief van Sietske Abrahams (de Fancy van Multatuli). Haar historie met D.D. Hij had het heimelijk plan Keizer van Indië te worden. Zij moest daarbij meehelpen, als zijn zusterskind. Op de nieuwe munten zou haar beeld komen. Een mooi plan, als hij zichzelf en de wereld wat beter gekend had (Dagboek 1878-1923, dl. 1)’, heeft hij zulke dromen niet voor zichzelf gekoesterd. Als sociaal hervormer was hij meer op de praktijk gericht dan Dekker; de verhevenheid zocht hij alleen op geestelijk gebied.

33. Frederik van Eeden, Dagboek 1878-1923, dl. 4, 25 februari 1920; Frederik van Eeden, ‘Een exemplaar van de “Minnebrieven”’, Coll. Van Eeden, uba, FvE 931, kopij voor De Amsterdammer, 28 februari 1920. (vw:170-179)

[p. 36]

en te bewonderen? Hij, Van Eeden, geloofde in kunst, als ‘in de bloem van 's menschen waereldlijk bestaan, nutteloos in groven zin, maar schoon, en dus van allerhoogste nuttigheid.’ Dat begreep Multatuli niet, omdat - zoals hij zelf schreef - alle mysticisme hem vreemd en antipathiek was. Dat was gemis aan zelfbezinning. In Multatuli leefde de mystieke kunstenaarsdrang misschien sterker dan in enig ander Nederlander van zijn tijd. Dat gemis aan zelfinzicht had hem belet zijn kunstwerken ‘behoorlijk te bouwen, met liefde te voltooyen en met groote nauwkeurigheid af te maken en te verzorgen.’ In zijn artikel uit 1887 was Van Eeden daar al volkomen duidelijk in geweest, hij hoefde daar nu niets aan toe te voegen.^34. Maar hij deed het toch:

Frederik van Eeden in Walden. (Foto Van Eeden Collectie, UBA)

Hooger vreugd dan het scheppen van iets groots en het biddend adoreeren van den oer-geest, heb ik nooit gekend. Dit nu voelde Multatuli zoo goed als ik, al meende hij afkeerig te zijn van mystiek. En dit voelden hij en ik beeter dan de andere heeren van tachtig (mogen ze allen tachtig worden!!) Daarom was hij blij toen ik kwam, want ik begreep hem. En dat ik de schoonzoon was van iemand die hem in de brochure ‘Onkruid onder de tarwe’ zoo fel te lijf was gegaan, dat vond hij aardig. Juist een eedelmoedigheid voor hem. Toen ik weg ging wou hij mij absoluut geld leenen, en het speet hem dat ik zeide het niet dringend noodig te hebben op dat moment.^35.

Hier spreekt al de oude Van Eeden, die op weg naar de avondschemering nog verzoening zocht.^36. Zou hij werkelijk niet beseft hebben dat Dekker hem waarschijnlijk geld wilde lenen als sublieme wraakoefening op Van Vloten, die niet alleen Dekker in 1864 geld had geleend voor zijn terugreis vanuit Deventer naar Amsterdam maar ook mee had gewerkt aan de financiële ondersteuning niet van hem maar van zijn eerste echtgenote? Toen Dekker hem vertelde dat Wouter met zoveel plezier De kleine Johannes had gelezen, zag Van Eeden dat als een staaltje van Dekkers goedhartigheid. ‘Ik was in dienzelfden winter bij den anderen grooten balling op bezoek geweest, bij Huët, in de rue de l'Université te

34. Frederik van Eeden, ‘Een bezoek bij Multatuli’, Coll. Van Eeden uba, FvE 895, kopij voor De Amsterdammer, 21 februari 1920.

35. Idem, s.l.

36. Zie o.m. Jan Fontijn, Amsterdam 1996, p. 557-559, over Van Eedens bezoek aan Herman Heijermans. Van Eeden was daar in tegenstelling tot Heijermans positief over. Verzoening met zichzelf zocht Van Eeden onder meer in het katholicisme, op 18 februari 1922 liet hij zich dopen in de St. Paulus Abdij in Oosterhout.

[p. 37]

Parijs. En deeze had mij met een zeekere ontevreeden meewarigheid gezegd dat het een klinkklare imitatie was van Woutertje Pieterse. Maar Multatuli dacht er anders oover. Zijn blijdschap oover het boekje was geheel onbevangen en oprecht - en dat zou niet kunnen, als hij er imitatie in gevoeld had.’^37. Het afscheid - ‘in het rozig licht van de Rijnstreek bij avond’ - was volgens Van Eeden weemoedig.

Ik moest den grooten kamp nog beginnen, ik begreep niet hoe iemand die nog zoo jong scheen, die zooveel kon, die zoo gezeegend was door kracht en bekwaamheid, zoo moe en moedeloos kon zijn. Want hij herhaalde het ‘ik ben moe!’ en dan was het of hij naar adem snakte. Ik begrijp nu beeter wat hij voelde. Wat hij werkelijk bereikt heeft, dat zag hij niet. De duurzame en heilzame invloed van zijn moedig woord, van zijn dichterlijk en hoog-gericht streeven - die acht(t)e hij niet. Hij dacht met bitterheid aan de dingen die hij had willen bereiken en naar zijn meening had moeten bereiken - maar die toch niet zijn ware bestemming uitmaakten.^38.

Wat volgens Van Eeden Dekkers ware bestemming uitmaakte, had hij al in 1887 neergeschreven. De man die hartstochtelijk proza schreef alsof het poëzie was, had ons land ondanks zichzelf zijn dichterlijke vrijheid weergegeven.

37. Frederik van Eeden, FvE 931, s.l.

38. Idem, s.l.

[p. 39]

Overige literatuur

Gilles Borrie, ‘Frederik van Eeden als hervormer van de maatschappij’. In Speciale Walden-uitgave. Mededelingen xliii van het Frederik van Eeden-Genootschap, april 1999, p. 11-20.

Jos S. De Ley en Bernt Luger [inleiding en commentaar], Walden in droom en daad. Walden-dagboek en notulen van Frederik van Eeden e.a. 1898-1903. Amsterdam 1980.

Charles van Deventer, Frank van der Goes en Albert Verwey, ‘De Koffie-fuif, een drama [in wording]’. In Mededelingen van het Frederik van Eeden-Genootschap xlii, [be-

[p. 40]

zorgd, ingeleid en van aantekeningen voorzien door Francisca van Vloten], december 1998, p. 9-27.

Mimi Douwes Dekker-Hamminck Schepel, Brieven van Multatuli. Bijdragen tot de kennis van zijn leven [10 delen; ca. 1838-1887], Amsterdam 1890-1896.

Frederik van Eeden, ‘Nieuwe Nederlandsche Dichtkunst’. In Studies. Zesde reeks. Amsterdam 1918, p. 79-117. (Als: ‘Oover Nederlandsche Dichtkunst’, Coll. Van Eeden, uba, FvE 864)

Wim J. Simons, Frederik van Eeden. Brugge 1960.

Met dank aan Jos Biemans en Lucas Laceulle, ub Amsterdam