Over Multatuli. Jaargang 25. Delen 50-51

Slavernij -

Dat Multatuli tegen was is een platitude, zijn werk is één litanie tegen knechting. Er zijn talloze bewijsplaatsen. Allereerst natuurlijk in Max Havelaar: in het pak van Sjaalman, al is het alleen maar via de titel van een verhandeling ‘Over de slaverny in Europa.’ (maar Droogstoppel veinst ‘Wat hy daar mede bedoelt, begryp ik niet.’ - het mocht niet te dichtbij komen) en aan het einde, de gloedvolle aanspraak tot de keizerlijk-koninklijke wil van Willem iii. Maar ook in - bijvoorbeeld - Een en ander over Pruisen en Nederland, in Millioenenstudiën, en - vooral - in de Ideeën houdt Multatuli zich uitgebreid met de slavenkwestie bezig. Niet zelden zetten in de minitraktaten (→ Verhandeling) die het laatstgenoemde werk feitelijk zijn, de stand van zaken in politiek, moraal en zeden (of een mengeling daarvan) - soms in personificatie - Multatuli's kritische geest in beweging in een poging het individu te verheffen uit zijn ellendige, zwarte, witte of vrouwelijke staat:

[p. 54]

Nergens lees ik: ‘laat uw vrouw dom blyven’ of: ‘zorg dat uw dochters geen begeerte scheppen uit wetenschap.’ Maar er staat toch: ‘gy vrouwen, weest uw mannen onderdanig.’ En eenmaal die onderdanigheid aannemende, volgt de rest vanzelf, Zolang in Z. Amerika de slaverny bestaat, zólang zullen ook natuurlykerwyze de slavenhouders hun slaven 't lezen verbieden. 't Voorschrift van onderdanigheid wettigt tevens de alleen mogelyke middelen waardoor ze kan gehandhaafd worden. (vw ii: 396)
Die vlag, o Koning van Nederland, o staatslieden van Nederland, o volk van Nederland, die vlag behoort te wapperen in den Archipel van Insulinde, waar onze broeders worden meegevoerd, tot slaaf gemaakt of geslacht, door zeerovers! Dáár behoort die vlag! Dáár, Volk, Regering en Koning van Nederland! Dáár hoort zy, zeg ik u! (vw ii: 426)

Hierin hoort men (soms wat luide) echo's van talloze pleidooien tegen de slavernij die op gezag van verlichtingsfilosofen als Montesquieu en Rousseau in de achttiende eeuw hebben geklonken, en die tot in de tijd van de Bataafse Republiek, toch een van de apotheosen van de Europese vrijheidsbeweging in de achttiende eeuw, weliswaar niet tot een grote doorbraak hebben geleid maar wel tot grote twijfel. Uiteindelijk - maar dat was pas veel later - groeide het besef dat het niet slechts moest blijven bij louter het aanbrengen van verbeteringen binnen een op zich verwerpelijk systeem. Dat werd bovendien nog door het hoogste gezag gelegitimeerd: Multatuli wist als oud-lidmaat van de Doopsgezinde Kerk ongetwijfeld dat in talloze bijbelteksten slavernij en christendom heel goed konden samengaan, omdat de slavernij zich volgens de gangbare argumentatie slechts tot het lichamelijke beperkte en dus niet in tegenspraak kon zijn met de bijbel, zie bijvoorbeeld 2 Kor. 3, 17: ‘... en waar de geest des Heren is, is Vrijheid’. Dat hier een bron van drogreden in zit, zag Multatuli goed:

In gods naam stuurt men z'n kinderen naar katechisatie of biechtstoel. In gods naam laat men ze biologeren door 'n geestelyke. In gods naam verwaarloost men verstand, hart, karakter, wilskracht, eergevoel... In gods naam maakt men den Javaan tot slaaf, en idioten van de Hollanders... (vw ii: 93)
De christelyke beschaving is fyn en slim in haar berekeningen. Zy zegt: gy moogt niet verkocht worden...ze meent: ik wil u niet kopen. Zy zegt: ik wil niet dat gy slaaf zyt...ze meent: ik wil uw eigenaar niet wezen. Zy zegt: behoud uw waarde als mens...ze meent: ik wil myn kapitaalswaarde niet verliezen. Zy zegt: geen vernedering voor u...ze meent: geen schade voor my. Want, de werkman in onze maatschappy is slaaf. Z'n maag levert hem gebonden over, aan ieder die hem 'n maal aardappelen

[p. 55]

met azyn betaalt. Hy is slaaf, minus 't recht op onderstand, minus registratiekosten, minus gezegelden koopbrief, minus rente en risico. (vw ii: 119)

Nu we via de maatschappijkritiek en de godsdienst aanbeland zijn bij de sector economie/boekhouden (want Multatuli trok, zoals altijd, de cirkel breed), is de volgende bewijsplaats te mooi om - bij wijze van slot - onvermeld te laten. Er zou echter nogal wat druktechnisch vernuft aan te pas moeten komen om de model-rekening op deze plaats te produceren die Multatuli aan de mensheid voorlegt ‘debent aan het menselyk geslacht’ (boekhouders, let op: deed hij dat goed?) voor per abuis geleverd: ‘Loon, ontzag, gehoorzaamheid, slaverny, gedurende achttienhonderd één en zestig jaren....’ en een oproep aan zijn lezers doet de ontbrekende som in te vullen. Ik verwijs dus voor het exacte tekstbeeld van de volledige factuur naar de vw ii: 469.

Guido Leerdam

Literatuur

Paasman, A.N. - (1984) Reinhart: Nederlandse literatuur en slavernij ten tijde van de Verlichting. [Barneveld] Diss. UvA.

Multatuli, zijn oeuvre, passim.