Over Multatuli. Jaargang 24. Delen 48-49

[p. 62]

Multatuli en de lakmoesproef

Gerard Termorshuizen (^o1935), verbonden aan het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde te Leiden, beschrijft in Journalisten en heethoofden de Indisch- Nederlandse dagbladpers in de jaren 1744 tot 1905. In 1744 verscheen het eerste weekblaadje in Nederlands-Indië, de Bataviase Nouvelles. In 1905 begon er, volgens Termorshuizen, na een lange periode van economische en politieke malaise, een nieuw tijdperk in de koloniale geschiedenis.

Hij schetst het begin van de pers: de eerste krant, de regeringskranten en het handgeschreven Borneo's Nieuwsblad. Daarna volgt een algemeen overzicht van de commerciële dagbladpers, inclusief het politieke, sociale en culturele kader. Vervolgens wordt de geschiedenis van ruim zeventig grotere en kleinere dag-, nieuws- en weekbladen beschreven, in chronologische volgorde, per streek. Eerst die op Oost-Java, dan die op Midden-Java, West-Java en de Buitengewesten.

Termorshuizen neemt de diverse kranten als uitgangspunt, niet de uitgevers of de medewerkers. Lezers die geïnteresseerd zijn in het werk van een specifieke journalist, redacteur of uitgever moeten vaak door het hele boek bladeren, omdat allerlei personen in uiteenlopende periodes aan diverse bladen en blaadjes meegewerkt hebben. Dat is een goede keuze, omdat Journalisten en heethoofden vooral tot doel heeft inzicht te geven in de ontwikkeling van de media en daarbij de nadruk op de inhoud van de kranten legt. Dat hij zich vooral baseert op dat laatste is een pluspunt. Het gaat hem niet om louter institutionele geschiedenissen. Er worden vanzelfsprekend accenten gezet: politieke en economische ontwikkelingen krijgen de meeste aandacht, terwijl cultureel nieuws, literatuur, recensies, advertenties etc. alleen terloops ter sprake komen.

Termorshuizen helpt de lezers die wel voornamelijk biografisch geïnteresseerd zijn, door middel van verwijzingen in de tekst en via een personen- en firmaregister, plus een ‘Chronologisch carrièreoverzicht van journalisten werkzaam bij meer dan één Indische krant’ achter in het boek. De bijlage met bibliografische informatie, getiteld ‘Bibliografische profielen’, bevat gegevens over onder meer vindplaats, redacteuren, uitgevers, drukkers, verschijningsfrequenties, formaat, abonnements- en advertentietarieven.

Aan de opzet van de ‘Bibliografische profielen’ kleeft wel een nadeel. De bijlage kan het misverstand wekken dat hier sprake is van een com-

[p. 63]

plete bibliografie van de Indisch-Nederlandse pers. De gebruiker ziet daar bijvoorbeeld als laatste jaar van verschijning van de Javasche Courant het jaar 1830 genoemd. Uit de tekst van het ‘Voorspel’ maakt de goede lezer op dat de Javasche Courant tot 1942 is verschenen, maar dat Termorshuizen vindt dat de krant na 1830 geen noemenswaardige informatie over Indië biedt. Er wordt in het begin van de bijlage niet uitgelegd dat alleen de jaren van de krant voorzover ze onderzocht zijn zijn opgenomen.

Bovendien zou ik er zeker voor gekozen hebben om in de ‘Bibliografische profielen’ de krant tot 1905 voor alle bestaansjaren bibliografisch te beschrijven. Nu wekt de bijlage de indruk dat de krant in 1830 ophield te bestaan, en daardoor wordt de bibliografische waarde van Journalisten en heethoofden flink beperkt. Overigens zijn deze profielen hoofdzakelijk gebaseerd op de krantenleggers in het Krantendepot in de Koninklijke Bibliotheek. Daarnaast is archiefmateriaal van o.a. kitlv en kit gebruikt. Of en wat sommige andere collecties, zoals de collectie Cahais of bepaalde collecties in het Nederlands Persmuseum (zoals die van de A.J. Lievegoed) aan het onderzoek hebben bijgedragen, vermeldt Termorshuizen niet.

Een ander tekort van deze studie is dat er naar verhouding te weinig aandacht wordt geschonken aan de Nederlandse pers van destijds, terwijl de vergelijking met het moederland wel een cruciale rol speelt. Centraal in het boek staat namelijk de opvatting dat de Indisch-Nederlandse pers zich sterk onderscheidde van de pers in het moederland door haar ‘tropenstijl’, die zich kenmerkte door minder afstandelijk en geëngageerder taalgebruik. Het gaat er mij niet zozeer om dat dit boek de Indisch-Nederlandse pers in een breed internationaal perspectief had moeten zetten. Maar in het kader van dit boek is het voor de lezer van direct belang ook een beeld te krijgen van de verhouding tot de pers in het moederland. Want: hoezo ‘tropenstijl’? Nederland kende wel degelijk bladen en tijdschriften met een pikante toon, zoals in de utopische journalistiek en de zogeheten lilliputterpers. Bovendien veroorzaakte de lectuur van de Dordrechtse Courant destijds bij de Nederlandse lezer geen grote opwinding, maar de Javasche Courant was na 1830 ook de moeite van het lezen niet waard. Daarnaast lijkt Termorshuizen, als ik het goed zie, het alleenrecht op de histoire intime aan Indische kranten toe te schrijven, maar de kranten in het moederland bieden eveneens een fascinerend inzicht in de sociale geschiedenis van destijds, in het leven van alledag. En ook in Nederland moesten de eerste socialisten vooral onder journalisten gezocht worden... Nog een voorbeeld: Termorshuizen signaleert dat Indisch-Nederlandse kranten heel veel nieuws uit andere kranten overnamen, maar vermeldt niet dat voor Nederland hetzelfde gold. Dat maakt iets uit want je kijkt als lezer van Journalisten en heethoofden anders tegen bepaalde informatie aan, wanneer je weet dat er geen specifiek In-

[p. 64]

disch-Nederlands gegeven in het spel is. Dat betekent dat het perspectief voor de lezer vaak ontbreekt en het onduidelijk blijft hoe bepaalde feiten moeten worden gewaardeerd. Dat geldt ook voor het zicht op de inheemse pers. Het boek gaat over de Indisch-Nederlandse pers in Nederlands-Indië, waar zich ook een eigen inheemse pers ontwikkelde. Hadden die twee helemaal niets met elkaar te maken, was er geen sprake van wederzijdse beïnvloeding? Termorshuizen geeft geen antwoord op deze vraag.

Multatuli fungeerde voor de pers in Nederlands-Indië als lakmoespapier. Aan het standpunt van de journalist over Multatuli konden de lezers aflezen wat zijn politieke kleur was. Voor- en tegenstanders van de Max Havelaar betrokken hun stellingen en zorgden voor een levendig en vaak vinnig politiek debat in de kranten. Diverse journalisten schaarden zich achter zijn aanklacht tegen de onderdrukking van de Javaan, zoals C.E. van Kesteren en James Cohen Stuart in De Locomotief; E.F.J.J. van den Gheijn, P. Brooshooft en A.M. Courier dit Dubekart in de Soerabaya-Courant; Cd. Busken Huet en H.G. Bartelds in de Java-Bode. Anderen keerden zich tegen hem, onder wie M. van Geuns in het Soerabaiasch Handelsblad, J.J.G. Hennequin in het Bataviaasch Handelsblad, F.K. Voorneman in het Padangsch Handelsblad en C.M. van der Leeuw in de Samarangsche Courant. Dat is geen nieuws, maar dat dat in de totale context van de Indisch-Nederlandse pers duidelijk wordt gemaakt, is een van de vele verdiensten van Journalisten en heethoofden.

Er was ontegenzeggelijk behoefte aan dit boek, dat voor het eerst zo'n compleet overzicht van het Indisch-Nederlandse perslandschap geeft. Er is monnikenwerk verricht - niet alleen bibliografisch en inventariserend, maar ook intelligent en analyserend. Ik kijk uit naar het tweede deel, dat de periode 1905-1942 tot onderwerp heeft en dat Tersmorshuizen nu bezig is te schrijven.

Gerard Termorshuizen, Journalisten en heethoofden. Een geschiedenis van de Indisch-Nederlandse dagbladpers 1744-1905. Met medewerking van Anneke Scholte. Amsterdam en Leiden: Nijgh & Van Ditmar en kitlv 2001. 862 p. Euro 68,95. isbn 90 388 7426 X.

Korrie Korevaart

Universiteit Leiden