Over Multatuli. Jaargang 23. Delen 46-47

[p. 16]

Jaap Grave
Multatuli's Peruaanse vertelling in de opera

In K. ter Laan's onvolprezen Multatuli-Encyclopedie is de naam van de componist en dirigent Willem de Haan verborgen in het lemma ‘Peruaanse vertelling’. Deze vertelling, aldus het lemma, is de geschiedenis ‘van Telasco en Kusco, die Wouter aan Femke vertelt in Idee 518.’ Multatuli ontleende dit verhaal aan ‘Die Brüder, eine peruanische Erzählung’ van Karolina Kröbber-von Orff, dat gepubliceerd werd in het Taschenbuch für das Jahr 1806.’ De encyclopedie vermeldt nog meer wetenswaardigs, zoals het feit dat de vertelling van Multatuli ten grondslag lag aan de opera ‘Die Inkasöhne. Oper in vier Akten nach einer Erzählung von Multatuli. Dichtung und Musik von Willem de Haan’.¹ De opera werd zes keer in Darmstadt opgevoerd. In Nederland werd ‘Die Inkasöhne’ niet gespeeld.²

Willem de Haan (1849-1930) werd in Rotterdam geboren, studeerde in Nederland piano bij Samuel de Lange en muziektheorie bij Willem Nicolai en ging, net als vele andere Nederlandse musici en zangers, naar Duitsland om verder te studeren. De Haan zou er echter blijven. Na een eenjarige studie aan het conservatorium te Leipzig ging hij naar Bingen waar hij tweeëneenhalf jaar leider van de Caecilia-vereniging was. Vervolgens werd hij dirigent van de Mozart-vereniging in Darmstadt en nam kort daarop het aanbod aan om er kapelmeester van het hoftheater te worden. Van 1881 tot 1914 had hij de muzikale leiding van dit theater en componeerde zelf (o.m. de opera ‘Die Kaiserstochter’ die in 1885 ook in Rotterdam werd opgevoerd). In 1923 verhuisde hij naar zijn dochter in Berlijn waar hij ook stierf.³

1 Darmstadt, Joh. Conr. Herbert'sche Hofbuchdruckerei 1895, 48 pagina's. De opera werd opgedragen aan ‘Seiner Königlichen Hoheit dem Grossherzog Ernst Ludwig von Hessen und bei Rhein’. Op de omslag van het tekstboekje is een stralende gouden zon afgebeeld.

2 De opera van Willem de Haan is in Nederland niet (professioneel) opgevoerd. Ook het boek over de Nederlandse Wagnervereeniging, waarvoor De Haan wel twee keer gedirigeerd heeft (o.a. Wagners ‘Siegfried’ in 1898 als vervanger van H. Viotta) bevat geen informatie. Met dank aan Rob van der Zalm, Nederlands Theater Instituut. Gegevens over deze opera en over Willem de Haan zijn voorhanden in het Stadtarchiv Darmstadt en het Hessisches Staatsarchiv Darmstadt, met dank aan Dr. Katharina Schaal. Informatie komt uit de volgende kranten: Darmstädter Zeitung, 16 april 123, nr. 175, p. 774f; Darmstädter Tagblatt, 13 april 1895, nr. 87, p. 123f en 17 april 1895, nr. 89, p. 1445f.

3 Willem de Haan was getrouwd met Mina Elisabeth Karoline Schleuning (1853 Wald-Michelbach - 1904 Bad Wildungen).

[p. 17]

[p. 18]

Gezien De Haans woon- en werkplaatsen ligt het vermoeden voor de hand dat hij Multatuli gekend heeft. Bingen ligt immers niet ver van Nieder-Ingelheim. Bingen was echter ook de woonplaats van de dichter Stefan George die contact had met Albert Verwey. Met hen verkeerde De Haan met zekerheid wel. Tot de kring rond George behoorde onder meer Karl Wolfskehl die in 1898 met De Haans dochter Hanna (eig. Mina Luise Johanna, 1878-1946) zou trouwen. De Haan bezocht Verwey in 1906 in Noordwijk aan Zee, samen met zijn dochter, Stefan George en Friedrich Gundolf. In 1919, na de laatste ontmoeting tussen Verwey en George in Heidelberg, bemiddelde De Haan nog eens voor Verwey en informeerde bij George of hij belangstelling had voor ontbrekende afleveringen van het tijdschrift De Beweging. De breuk tussen George en Verwey werd veroorzaakt door hun tegengestelde posities inzake de Eerste Wereldoorlog waarover Verwey in De Beweging een artikel had geschreven (‘Onzijdige Overdenkingen’, oktober 1914).

Lauwerkransen

Het was rond 1900 niet ongebruikelijk dat literaire verhalen na publicatie nog als muziekstuk werden opgevoerd. De Haans initiatief wijkt hier in zoverre van af dat er in 1895 nog geen Duitse vertaling van de Geschiedenis van Woutertje Pieterse was verschenen. Die kwam pas in 1901/1902 uit, een volledige in de vertaling van Wilhelm Spohr en een keuze van Karl Mischke. De Haan tekende zelf voor de vertaling en de bewerking in verzen van de Peruaanse vertelling.

De première van ‘Die Inkasöhne’ vond plaats op 15 april 1895, tweede Paasdag, voor een uitverkocht huis in aanwezigheid van de ‘Allerhöchsten und höchsten Herrschaften’. De opvoering was een succes, aldus de Darmstädter Zeitung van 16 april. Al na het eerste bedrijf werden er bloemen en lauwerkransen op het podium geworpen.

‘Die Inkasöhne’ speelt in het Zonnerijk (Peru) vóór de komst van de Spanjaarden. Het land wordt geregeerd door een Incadynastie. De oude koning wil aftreden en moet opgevolgd worden door een van zijn beide zoons, een tweeling. De gelukkige moet tevens de vorstin Astalpa tot vrouw nemen die uit het vorstelijke zonnehuis afkomstig is. De tragedie wil nu dat beide broers - van wie De Haan de namen veranderd heeft - van haar houden en rivalen zijn.⁴ Zij zijn echter bereid zich aan hun vaders besluit te onderwerpen. De koning kan geen beslissing nemen en in de tempel spreekt de zonnegod via een orakel: Astalpa⁵ moet binnen zeven dagen een keuze maken; als zij daar niet in slaagt,

4 Een verklaring voor de naamswijzigingen bij De Haan zijn speculatief: wellicht om prosodische redenen.

5 Bij De Haan Astalpa wat fonetisch hetzelfde is als het Nederlandse Aztalpa.

[p. 19]

moet zij zelf geofferd worden. De broers houden wedstrijden waarbij hun lichamelijke kracht en hun handigheid een beslissing moeten brengen. Maar zij blijken even sterk en handig te zijn. Astalpa kan geen keuze maken en Ajatarko, een van de broers, besluit haar te doden voor zij geofferd wordt. Op het moment dat hij het mes trekt roept zij luidkeels uit dat zij door Huaskar, zijn tweelingbroer, gedood wil worden. Nu heeft zij toch een keuze gemaakt en zij treedt met Huaskar in het huwelijk. Ajatarko verlaat het land per schip en terwijl de zon opgekomen is en het fel podium verlicht, valt het doek.

Het verhaal op zich is tamelijk mager. De spanning wordt weliswaar vergroot door de tijd voor een beslissing tot zeven dagen te beperken. Maar wat er na afloop van deze week dreigt te gebeuren en hoe Astalpa aan haar eind zal komen staat al vast. De rivaliteit van de broers beperkt zich tot sportieve krachtmetingen. Het orakel geeft geen raadsels op en het Incarijk wordt bevolkt door mensen die het beste met elkaar voor hebben.

Berlioz en Wagner

Toch biedt de Peruaanse vertelling voldoende stof voor een operauitvoering: doordat de handeling in een Incarijk op een voor een Europeaan vreemd en ver continent speelt, beantwoordt De Haan aan de publieke belangstelling rond 1900 voor het exotische. Niet alleen de muziek en de tekst stonden centraal, maar ook het decor en de kleding.⁶ De pas verworven technische mogelijkheden van de belichting maakten deze opera waarin de zon een centrale rol speelde tot een ‘Gesamtkunstwerk’ in de zin van Richard Wagner.

In muzikaal opzicht was de opera niet vernieuwend. De Haan was sterk beïnvloed door Richard Wagner. Hij ging niet alleen ieder jaar naar Bayreuth maar was in Darmstadt ook verantwoordelijk voor de première van enkele van Wagners symfonieën. De recensent van de Darmstädter Zeitung prijst met name de structuur en opbouw van De Haans opera. De Haan borduurde met dit werk voort op de muzikale techniek van Hector Berlioz en Wagner en zou zich niet hebben laten beïnvloeden door de veristen wier muziek door conservatieve kringen afgewezen werd. In De Haans opera, schrijft de criticus van de Darmstädter Zeitung, zijn geen sporen te vinden van onrustige modulaties, dominante chro123matiek (toonladders die met halve tonen op- en afgaan) en gevleugelde harmonieën van de neo-Italianen.

Het antwoord op de vraag of Multatuli van de opera zou hebben genoten, moet uitblijven. Maar dat is hoogst onwaarschijnlijk. ‘Een vol orkest doet me zeer’, schreef hij in idee 527.

6 De ontwerpen van de kostuums zijn bewaard gebleven in de theaterhistorische verzameling van het Hessische Staatsarchiv te Darmstadt.