Over Multatuli. Jaargang 21. Delen 42-43

[p. 56]

Elly Kamp
De duistere woede van het verwante bloed: vaders en zonen, Bordewijk en Multatuli

Als één auteur begrepen heeft hoe bloedverwanten elkaar kunnen haten, juist omdat zij verbonden zijn, is het F. Bordewijk. Binnen de Nederlandse literatuur bestaat er geen indrukwekkender en extremer voorbeeld van de haat tussen vader en zoon dan die tussen Dreverhaven en Katadreuffe. Deze verhouding, aanvankelijk beschreven in het gelijknamige feuilleton uit 1928 en tien jaar later omgewerkt in de veelgelezen roman Karakter, bleef zoveel mensen aanspreken dat in 1997 het verhaal werd verfilmd onder de titel Karakter, waarbij de scenarioschrijver elementen uit beide versies gebruikt.

De vader is de agressieve geweldenaar, de kwelgeest van zijn buitenechtelijke zoon. In Dreverhaven en Katadreuffe uit 1928 zijn beide personages betrekkelijk ééndimensionaal. Dreverhaven is een bruut zonder nuance, zijn natuurlijke zoon een sloeber: ‘een figuur om bij de vitale Dreverhaven heftige weerzin te wekken, maar ze was zijn eigen schepping’ (VW IX, p. 714). Aan het eind van het verhaal neemt de deurwaarder Dreverhaven zijn inmiddels volkomen aan lager wal geraakte zoon, die nog slechts leeft van het hongerloon dat zijn vader hem geeft, mee naar zijn kantoor. Daar barst Dreverhaven tegenover hem in woede uit. Eerst tiert hij over de moeder van Katadreuffe die nooit meer iets met hem, Dreverhaven, te maken wilde hebben, en vervolgens richt hij zijn toorn tegen zijn zoon. Hij overmeestert hem, bindt hem vast en buldert in een ‘rauwe monoloog’ zijn ontgoocheling uit: ‘Nooit zal jij eens een vinger uitsteken, hè, lafaard? God, hoe heb ik dat verlangd, dat jij mij ook eens in mijn kraag zou durven pakken. Je zou mijn zoon zijn geweest. Hoe heb ik dat gehoopt tot in mijn nieren, en veel meer nog, o God zoveel meer heb ik gehoopt dat nooit kwam’(VW IX, p. 717). Bordewijk noemt Dreverhaven de man ‘die vermoord had willen worden’. De auteur probeerde een tragische dimensie te geven aan deze krachtpatser door diens doodsverlangen te beklemtonen, maar deed dat wel erg nadrukkelijk. Kennelijk was hij bang dat niet begrepen zou worden dat deze bruut een diepere laag had en eigenlijk een somber en ontgoocheld mens was.

Tien jaar na Dreverhaven en Katadreuffe schreef Bordewijk de hierop gebaseerde roman Karakter. In de tussentijd waren naast korte verhalen ook twee novellen verschenen (Blokken en Knorrende beesten) en een korte roman, Bint. Karakter werd zijn eerste grote roman. Bordewijk had in die tien jaar ervaring opgedaan in het tekenen van zijn personages. Met name Bint, de directeur uit de gelijknamige roman die zijn leerkrachten en leerlingen met ijzeren tucht regeert, had grote indruk gemaakt. Bint regeerde door zijn houding, zijn blik, zijn scher-

[p. 57]

pe uitspraken maar niet door een fysiek overwicht. Dreverhaven was meer het type van de volkse oerkracht dat alleen daardoor al gezag had: een type dat de lichamelijk zwakke Bordewijk altijd is blijven fascineren. De grootste bewondering had de auteur echter voor de combinatie van een sterke geest in een zwak gestel, waarbij de geest het lichaam overwint, of op zijn minst ontkent dat het zwak is. Niet alleen directeur Bint uit de gelijknamige roman is daar een voorbeeld van, maar ook moeder Joba uit Karakter. Zij is een geduchte tegenspeelster van Dreverhaven, die haar tevergeefs huwelijksaanzoeken blijft doen. Diens wanhoop over haar onverzettelijkheid en zijn wraak op hun zoon worden daardoor geloofwaardiger dan in het oorspronkelijke verhaal, waar de moeder al overleden is als de roman begint, verder ook nauwelijks een rol speek en - veelzeggend bij Bordewijk - geen naam heeft.

Bordewijk is het sterkst als hij de onverbiddelijkheid van een systeem of van sterke figuren als Bint en Dreverhaven beschrijft. Deze mensen van de daad fascineren hem. Hun inzicht of berouw, hun zwakte eigenlijk, komt laat en is halfhartig.

Veel lezers, maar zeker veel filmbezoekers houden niet van een onduidelijk einde. Bij de verfilming is het halfhartige berouw van de vader dan ook flink aangedikt door Dreverhaven zelfmoord te laten plegen, maar eerst nog een testament voor zijn zoon, ondertekend door ‘je vader’ te laten maken. Als de film in Amerika was opgenomen, zou wellicht de plotselinge behoefte aan het hogere, aan God, die aan het eind van de roman bij Karadreuffe opkomt, ook nog een plaats hebben gekregen. Maar de Nederlandse film-Katadreuffe heeft God niet echt nodig, hij verdwijnt een stuk vitaler van het doek dan de somberende, van de liefde abstinerende Katadreuffe uit de roman verdwijnt.

Vlak voor zijn dood schreef Bordewijk - inmiddels zelf grootvader - opnieuw een roman over vaders en zonen. In De Golbertons (1965) hebben de creatieve Senior en de zakelijke Zoon een symbiotische band. Ze zijn ‘in de eerste plaats met elkaar getrouwd’ (VW V, p. 612), merkt de vrouw van Zoon op. Als Zoon sterft, richt hij zijn laatste blik op zijn vader, Senior, en niet op zijn vrouw. Ze zijn beide tiranniek en bewonderen elkaar mede daardoor. Ze vormen samen een moderne en genuanceerde variant op de figuur van Dreverhaven in hun houding tegenover de jongste, Junior geheten. Zijn grootvader vindt hem een lanterfanter, zijn vader een vod en zijn moeder voelt ook minachting voor hem. Het grote verschil met Katadreuffe is dat Junior geen pogingen doet om zich te bewijzen. Hij wordt beschreven als lui. Maatschappelijk heeft hij het aanzienlijk gemakkelijker - hij is opgenomen in de zaak van vader en grootvader - maar zijn verweer tegen de minachting van zijn familieleden bestaat niet uit het fanatieke verlangen te tonen wat je waard bent dat Katadreuffe manifesteert, maar uit het analyseren van zijn omgeving. Aan het slot komt hij, na een psychische crisis, tot de conclusie dat hij te goed anderen heeft bekeken en te slecht zichzelf. Ook hij besluit tenslotte harder te gaan werken, maar dan om psychisch gezond te blijven. Deze

[p. 58]

moderne Katadreuffe uit de jaren zestig, ‘een produkt van overcultuur’, zoals hij over zichzelf opmerkt (VW V, p. 675) komt slechts tot de erkenning dat hij zijn vader nooit zo bijster genegen was. Bijna dertig jaar na Karakter is het niet meer de zoon die haat, maar wordt het karakter van moeder Joba voortgezet in de vrouwen van Zoon en Senior: zij zijn het die in De Golbertons uit 1965 zelfdiscipline tonen en de kracht om zowel lief te hebben als om te haten.

Als vader was Bordewijk zelf, volgens de getuigenissen van zijn kinderen, het tegenovergestelde van een geweldenaar. Zijn zoon die op 1 januari 1944 in het advocatenkantoor van vader Bordewijk begon - en nu alweer tien jaar zijn eigen zoon S.R. op kantoor heeft - schreef me onlangs dat zijn vader niet extra streng tegenover hem was geweest en bovendien erg evenwichtig.

Van evenwichtigheid en vriendelijke begeleiding van zijn zoon was absoluut geen sprake bij vader Douwes Dekker. Een dieptepunt in hun verhouding was de affaire Marius Bogaardt in 1880. Douwes Dekker ging toen persoonlijk naar de politie omdat hij ervan overtuigd was dat zijn zoon Edu en geen ander op 24 september 1880 de geruchtmakende moord op de dertienjarige Marius Bogaardt had begaan. Door de dader werd een brief naar de vader geschreven om een losgeld van fl. 75.000 te vragen. Een fragment van deze brief werd afgedrukt in verschillende dagbladen. Het handschrift leek niet op dat van Dekkers zoon, maar hij en zijn vrouw bedachten dat het natuurlijk met verdraaide hand moest zijn geschreven. Ook toen de officier van justitie hem geruststelde, omdat een ander had bekend die brief geschreven te hebben, geloofde hij nog niet in de onschuld van zijn zoon. Toen die onschuld definitief bewezen was, reageerde Dekker met de opmerking dat Edu zich niets hoefde te verbeelden en dat het al een schande was dat mensen die hem kennen (waaronder zijn vader) hem tot zo'n schanddaad in staat achten.

Hier ging een lange periode aan vooraf waarin Edu zich - blijkens de briefwisseling van Dekker met Van der Hoeven - telkens in de schulden werkte, en altijd weer bij pa aanklopte om geld. Bovendien en dat is wellicht het belangrijkste - uit niets blijkt enige waardering of liefde voor zijn vader, in ieder geval in de ogen van Dekker. Of hij als vader genegenheid verdiende, is een andere vraag.

Bordewijk toont in zijn romans een paar ijskoude vaderfiguren. In het literaire werk van Multatuli daarentegen zijn hooggestemde ideeën over het vaderschap te vinden, bijvoorbeeld in Idee 346 (VW II, p. 519) ‘Ik ken 'n vader die precies weet hoeveel z'n zoon hem kost aan onderwys. Hy schryft alles op. Maar wat hy leert van z'n kind, schryft-i niet op. Dat is onbillyk.’ Hij is kritisch over vaders die 't ‘mensmaken’ van hun zoon uitbesteden (Idee 15; VW II, p. 313) en verwacht veel van het goede voorbeeld: ‘De ware adel zit in 't hart, en plant zich voort in de harten. Te allen tyde zal 't een kind aangenaam zyn te horen, en een spoorslag wezen ten goede, dat men hem zegt: uw vader dacht - en handelde - goed. Die adel blyft

[p. 59]

bestaan. Gevolg van feiten, is hyzelf een feit.’ (VW III, p. 90)

Uit de brieven van Dekker blijkt dat zijn eigen vaderschap steeds meer gekenmerkt werd door gevoelens van teleurstelling, woede en zelfs haat tegenover zijn zoon. Deze gevoelens uitte hij niet alleen in zijn persoonlijke correspondentie, ze brachten hem tenslotte tot het bizarre gedrag in de moord-affaire in 1880. ‘Hij moet danig in de war zijn geweest’, concludeert Hans van Straten in Van Blanke radja tot bedelman.

Hoe was het oordeel van Bordewijk over Multatuli als vader? Als hij in Henri A. Etts In rep en roer leest dat Dekker bij de politie navraag heeft gedaan of zijn zoon wellicht de dader is van die gruwelijke moord, toont hij, de schepper van Dreverhaven, geen enkel begrip. Hij schrijft in zijn recensie dat een rechtgeaard vader voor een dergelijk gedrag nauwelijks woorden kan vinden. ‘De moderne psychologie zou hier heel wat te bestuderen vinden. Het gematigdste oordeel zal nog moeten luiden: ongehoord.’ (VW XII, p. 595). Deze auteur die al of niet met moderne psychologie in zijn beste boeken onvergetelijke, maar verwerpelijke personages tot leven had gebracht, blijkt in zijn hoedanigheid van literair criticus te reageren als de gemiddelde correcte burger. En dan met name een burger die gebrek aan zelfbeheersing verafschuwt. Voor de persoonlijkheid van Dekker had hij dan ook nauwelijks begrip.

Andere literatoren, misschien niet toevallig ook grotere bewonderaars van het werk van Multatuli dan Bordewijk, doen wel een poging Dekkers gedrag te begrijpen of zelfs te verklaren, in ieder geval niet volledig te veroordelen. Zo zegt Du Perron in 1940 in zijn Multatuli en de luizen over de verhouding tussen vader en zoon verdiept dat vader Dekker zijn zoon te weinig heeft liefgehad en teveel gehaat, zodat het begrijpelijk was dat de zoon van zijn kant zijn vader haatte, maar hij wilde geen moreel oordeel uitspreken: ‘Wie vermeet zich uit te maken wat mag en niet mag, moet en niet moet, in gevoelsaangelegenheden en tussen intiemste familiebetrekkingen als deze?’ W.F. Hermans gaat verder en probeert een verklaring te zoeken voor het gedrag van Dekker senior. ‘Alle haat en verachting die hij [Dekker] onbewust zichzelf toedroeg, projecteert hij op Edu, alle eigen falen, dat hij voortdurend onder “vonken van schitterende geest had verborgen”, zag hij voor Edu in het verschiet.’ Voor het zogenaamde achterbakse van Edu geeft hij de verklaring dat hij bang was voor zijn vader. Als namelijk Dekker aan zijn zoon vraagt waarom hij nooit zijn mening uitspreekt en zegt wat er in hem omgaat, antwoordt deze: ‘Och ja, weet je Dek, ik heb altijd zo'n angst.’ Maar zijn vader luistert niet, of niet goed, en haat zijn zoon omdat hij niet genoeg door hem bewonderd wordt.

Als persoonlijkheid zijn Multatuli en Bordewijk elkaars tegenovergestelde. En dat is ook zichtbaar in hun vaderschap: Douwes Dekker is extrovert, onbeheerst, onevenwichtig, vol haat. Hij gedraagt zich als een soort Dreverhaven-avant-la-lettre. Bordewijk, de schepper van Dreverhaven, was in het dagelijks leven - als

[p. 60]

vader - het voorbeeld van zelfbeheersing. De hartstochten die zich onder die gereserveerde houding bevonden, hebben bij hem vorm gekregen in zijn literaire werk.

En de echte zonen? Zij volgen hun vaders: Bordewijks zoon is terughoudend in het verstrekken van informatie over zijn vader, die hij zonodig zal verdedigen. Dekker jr. vertelde aan ieder die het horen wilde dat zijn vader hem zo slecht had behandeld. Misschien moeten we voor het echte psychologische inzicht in vader bij de dochters zijn.