Over Multatuli. Delen 38-39

[p. 16]

Ir W. Buijze
Multatuli op Ambon

In het laatst van februari 1852 kwam Dekker aan op zijn standplaats Ambon, waar hij was benoemd tot Assistent-Resident. Hij kwam uit Menado in de Minahasa op Celebes.

Hij zou op Ambon blijven tot hij op 24 juli 1852 met het schip ‘harmonie’ met verlof via Banda en Java naar Nederland vertrok.

In de nauwelijks vijf maanden van zijn verblijf in Ambonstad woonde hij in een huis in een wijk, die ook nu nog bekend staat als Tanah Tinggi, wat ‘hooggelegen grond’ betekent. Zijn huis stond aan de Nekkebrekerssteeg op de hoek van de Poeloe Gangsaweg, zoals de straten in Multatuli's tijd heetten. Ruim vóór de Tweede Wereldoorlog werden deze straten omgedoopt tot respectievelijk Burgemeester Schutstraat en Tanah Tinggistraat. Nu dragen zij de namen Jalan Benteng Kapaha respectievelijk Jalan W.P. Supratman.

Even terzijde:

Benteng betekent vesting of fort. Het fort Kapaha lag op een rotspunt op het noordelijke schiereiland Leihituvan het eiland Ambon. Dit door de Ambonezen zwaar verdedigde fort viel in de jaren veertig van de 17e- eeuw, na een lange belegering in handen van de V.O.C., die daarmee haar hegemonie op het eiland definitief vestigde.

Van Multatuli's huis bevindt zich een foto in de Perpustakaan Rumphius - dat wil zeggen Rumphius Bibliotheek op Ambonstad -, die beheerd wordt door de oud-bisschop van de Molukken, Monseigneur A.P.C. Sol msc. Deze foto (1) is waarschijnlijk gemaakt rond de eeuwwisseling. Het was een klassiek oud-Indisch stenen huis met een in de Molukken ook nu nog zeer gebruikelijk dak van gedroogde palmbladeren, daar wel ‘gabah-gabah’ genoemd.

Formeel waren dergelijke daken verboden, sinds de grote brand van 11 januari 1687 op Ambon de stad in de as legde. Bij die brand verloor de beroemde bioloog G.E. Rumphius (1627-1702) welhaast zijn gehele bibliotheek en zijn collecties. Maar met dit voorschrift werd, vanwege het instortingsgevaar van met pannen bedekte daken bij de vaak voorkomende aardbevingen, veelal de hand gelicht.

A.Th. Manusama - dit is niet de onlangs overleden leider van de Molukkers in Nederland - publiceerde op 31 mei 1930 in het Bataviaase blad ‘Actueel Wereldnieuws’ een plattegrond van dit huis (zie VW IX p. 250).

[p. 17]

Afb. 1. Het huis van Multatuli op Ambon. Situatie rond 1900. (foto: Perpustakaan Rumphius, Amboina).

[p. 18]

Bij het vergelijken van de foto (1) en de plattegrond valt op dat de foto in de muur langs de Poeloe Gangsaweg twee ramen te zien geeft, waar Manusama er drie intekent. Hij tekent een extra raam in de buitenmuur van de binnengalerij, ook wel voorhuis genoemd. Zo'n derde raam was ook niet nodig, want het voorhuis ontving zijn licht via ramen aan de voorgalerij. Ook het derde raam in het voorhuis daartegenover, aan de tuin, zal er niet geweest zijn. Op mijn tekening (2) die ik hierbij geef zijn die ramen dan ook vervallen.

Multatuli's huis bestaat niet meer sinds het zware Amerikaanse bombardement op Ambonstad van 24 augustus 1944, dat vrijwel de gehele stad verwoestte. Het is mogelijk dat er nog enkele muren restten want de heer H.J.Z. Pirsouw vertelde mij dat daar ná de oorlog weer een woning was verrezen waarin hij les kreeg. Hij kende ook nog het driehoekige pleintje ervóór, waar toen een grote boom stond. Dat huis is ook al weer verdwenen. Hoe verdrietig de situatie daar nu is, is goed te zien op foto (3). Dit kiekje is bijna vanaf dezelfde plek gemaakt als foto (1). Men ziet, alles is weg en alleen herkenbaar is - helemaal links achter - de Poeloe Gangsabrug over de rivier Way Tomo. Over deze brug ging men al in de 17e-eeuw naar het Compagnies' Siekenhuijs dat natuurlijk ook al weer lang verdwenen is.

Foto (4) is gemaakt vanaf de brug in de richting van het driehoekige pleintje aan het eind van de Nekkebrekerssteeg. Het grote gebouw dat men ziet is het hotel manise, dat mede op het verdwenen pleintje staat. Op de plek van de oude voorgalerij en van het vroegere voorhuis staan nu betja's geparkeerd, wachtend op hotelgasten.

Afb. 3. Deze foto werd in 1996 genomen door Dr. C.J. Heij vanaf nagenoeg dezelfde plaats en in dezelfdde richting van waaruit de fotograaf (afb. 1) in 1900 zijn foto nam.

[p. 19]

Afb. 4. Genomen in 1996 vanaf de Poeloe Gangsabrug. Links achter de gewitte golfplaten lagen Dekkers huis en erf. (foto: Dr. C.J. Heij)

Foto (6) geeft een beeld van delen van het terrein in 1996. Op Manusama's schets is de plaats aangegeven waar een waterput zou hebben gestaan. Dr C.J. Heij, die op mijn verzoek het terrein bezocht en daar foto's maakte, stelde vast dat er wel een waterput is, maar dat deze ligt op de plek die ik op mijn plattegrond (2) heb ingetekend. Het is bijzonder onwaarschijnlijk dat, toen men op de oude fundamenten na de oorlog een nieuw huis bouwde, men toen een nieuwe put zou hebben gegraven, terwijl er even verder al een put aanwezig was. Wie - zoals ik - voor de oorlog in Indië leefde, vindt de nieuwe locatie tussen het huis en de bijgebouwen ook veel aanvaardbaarder. Waterputten hebben een lang leven. Een put legde men bij voorkeur tussen de bebouwing en niet op een plek midden in de tuin. Vanaf de achtergalerij zou het gezicht op de tuin bedorven worden door de put waar telkens water gehaald werd. Het ziet er dus naar uit dat Manusama die put op een verkeerde plek heeft ingetekend. De recente foto (5) geeft de waterput zoals die nu bestaat. Het is met grote waarschijnlijkheid het enige wat er nog over is van de woning Multatuli. Het terrein is nu in het bezit van telkom, die daar wil gaan bouwen. Spoedig zal ook deze put wel verdwijnen.

Spookverhalen

Dekker meende dat het huis aan de Nekkebrekerssteeg ooit de woning was geweest van de bekende Compagniesdominee François Valentijn (1660?-1727) schrijver van het werk Van Oud en Nieuw Oost-Indië. Hij staat ook bekend als letterdief van onder andere het werk van Rumphius. Mimi (VW IX p. 244) deelt mee dat

[p. 20]

Dekker dacht dat aan de grote tafel met een marmeren blad, die hij in het huis had aangetroffen, Valentijn zou hebben gewerkt. Dat Valentijn daar gewoond heeft staat geenszins vast.

Wat wèl vaststaat is dat dominee Joseph Kam (1769-1833) dat huis bewoonde vanaf 3 maart 1815 tot begin 1816. Toen deze Joseph Kam op Ambon arriveerde heerste daar woningnood, maar het huis aan de Nekkebrekerssteeg stond leeg. Het stond bekend als een huis waarin het spookte sinds de laatste bewoner, de heer Hoekstra er stierf. Enklaar, die in onze eeuw op Ambon jarenlang predikant was, meldt naar aanleiding hiervan dat Kam zich daar niets van aantrok. Na avondmaal en bidstond begaf hij zich ter ruste. Om middernacht vielen er met veel gestommel twee mensenbenen en -armen door het plafond, gevolgd door een romp en een hoofd. Die lichaamsdelen voegden zich aaneen en daar stond de Europese heer Hoekstra. Die sprak toen, volgens een vóór de oorlog nog op Ambon bestaand volksgeloof, de volgende woorden: ‘Gij zijt een gezant Gods, daarom verlaat ik dit huis voorgoed. De schatten die ik verborg zijn voor U’. Kam ging weer slapen en voorwaar - volgens het goena-goena-verhaal althans - vond Kam later ‘duizenden realen’. Die zou hij hebben gebruikt voor de bouw van een weeshuis. Enklaar tekende een ander dergelijk verhaal op over Haman Perdido, die door zijn moeder was vervloekt en toen gestorven. Het lukte niet om hem te begraven, de aarde nam zijn lijk niet op. Zijn geestverschijning zwierf al tijden door de wijk Tanah Tinggi. Hij liep met een komfoortje met gloeiende houtskool op zijn hoofd. Natuurlijk schreeuwde hij klagend; het was echt bloedstollend. Maar onze Joseph Kam verloste hem vakkundig met gebed van zijn vervloeking. Hij kon begraven worden. Voor zover ik heb kunnen nagaan bestaan deze verhalen op Ambon niet meer. Goenagoena daarentegen bloeit er nog steeds. Zelfs een rector van een universiteit begraaft bij maanlicht voorwerpen in andermans tuin om iets van de geesten gedaan te krijgen.

Afb. 5. De waterput bij Dekkers huis in 1996. (foto: Dr. C.J. Heij).

Kam was degene, die na het verval van de Molukse kerk vanaf de nadagen van de V.O.C. en na de roerige tijden met vele gezagswisselingen, weer nieuw leven inblies en die kerk een nieuw élan gaf. Hij werd zeer vereerd en men noemde hem wel ‘De Apostel van de

[p. 21]

Molukken’. Zo heet ook het boek dat Enklaar in 1963 over deze man schreef.

Met Multatuli heeft dit slechts te maken, dat beide grote mannen in het zelfde huis hebben gewoond. Toch is er nòg iets: Joseph Kam kreeg op Ambon een zoon Joseph Karel. Deze Joseph Karel werd ook dominee en werd ook benoemd op Ambon. Van 1847 tot 1854 stond Joseph Karel Kam (1819-1898) op Ambon.

Dekker ontmoette de jonge Kam voor het eerst op Menado toen Joseph Karel daar enkele maanden doorbracht. Dekker betaalde hem op nog onopgehelderde gronden ‘ongeautoriseerd’ een bedrag uit à fl. 360,- als ‘achterstallig tractement over de maand augustus 1849’. Aan deze financiële affaire kwamen de G.G. Duymaer van Twist, de Rekenkamer en de Minister van Koloniën te pas. De affaire sleepte zich volgens VW IX (van p. 267 tot p. 276) nog járen voort. Het tweede contact met deze Kam vond plaats op Ambon, waar hij hem wel tegen het lijf moest lopen. Blijkbaar was het meubilair dat Dekker in het huis aan de Nekkebrekerssteeg had staan, nog steeds bezit van de familie Kam. Dit blijkt uit een afrekening met J.K. Kam, die men kan vinden op p. 261 van VW IX voor een betaling aan deze voor daar nader gespecificeerd meubilair. Opmerkelijk is dat als je de afrekening controleert ziet dat Dekker Joseph Karel 40 cent tekort doet.

Afb. 6. Een kijkje op het terrein van Dekkers huis in 1996. Er zijn muren te zien, die voor een deel zeker tot het oude huis behoorden. Let ook op de fundamenten rechts vooraan. (foto: Dr. C.J. Heij).

[p. 22]

Multatuli en Ambon nu

Daar kunnen we kort over zijn. Multatuli is daar alleen nog bekend bij een snel kleiner wordende groep mensen die nog Nederlands onderwijs hebben gehad.

Joseph Kam is daarentegen bepaald niét vergeten. Toen een jaar of tien geleden het oude Europese kerkhof Soya di Belakang volledig zou worden geruimd werd als gevolg van algemeen protest het graf van Joseph Kam als énig graf gespaard. Verder is het zo dat, als er fluitspel opklinkt uit Molukse kerken, men dit als een eerbetoon aan Kam kan opvatten.

Hij was de man die de fluit bij kerkdiensten introduceerde. Er was geen geld voor orgels en fluiten waren goedkoop.

Ik onderzoek nu in hoeverre het mogelijk is, tezijnertijd, op het gebouw dat wordt opgericht op de plek van Multatuli's en Kam's huis een kleine plaat in de gevel te laten aanbrengen. Een plaat alleen voor Multatuli zal wel niet lukken. Samen met J. Kam is er wellicht een kansje.

Met dank aan: Dr. C.J. Heij, H.J.Z. Pirsouw en Mgr. A.P.C. Sol msc.

Literatuur:

Multatuli Volledige Werken deel IX, Amsterdam, 1956.

Enklaar I.H., Joseph Kam Apostel der Molukken. Den Haag, 1963.