Over Multatuli. Delen 34-35

[p. 6]

Konstantin Paustovskij
De koningin van Holland

- Ik heb spijt dat ik heb leren lezen!

Ik keek om om te zien wie die idiote woorden zei. Het stond blauw van de rook en het water liep langs de ramen. De tot op de draad doorweekte nacht ruiste verveeld van de regen over de hoge daken. Paasavond in Holland.

De grijze dag maakte plaats voor een grauwe avond, een grauwe avond ging over in een miezerige nacht.

Als buitenlander was ik aangewezen op matrozenkroegen, waar ik naar hartelust kon kletsen over de prijs van de wodka, de vangst van sardines en de onaantrekkelijkheid van koningin Wilhelmina.

Voor mij als buitenlander was Holland een oude hutkoffer die rook naar lak en vol zat met verlokkelijke rijkdommen. Blauwe Japanse zijde, zwaarporceleinen kopjes met rode bloemen, zoete cacao, koffie en rijkdommen uit vele overzeese landen lagen in buikkastjes naar vroeger te ruiken.

Die gedachten over Holland maakten slaperig als de geurige damp uit een nikkelen koffiepot, en zonder die onzinnig barbaarse uitroep zou ik zeker aan mijn tafeltje in slaap gevallen zijn:

- Ja, ik heb spijt dat ik heb leren lezen.

Een matroos met een natte pet. Hij roerde met zijn vinger zout door zijn bier, een ijzeren oorring hing eenzaam boven zijn jukbeen.

- Als ik niet had kunnen lezen, - zei hij en slokte zijn zoute bier, - als ik niet had kunnen lezen, zou ik vredig kunnen sterven. Hans, wat vind jij ervan? Want nu zit ik me te bekommeren om zo'n zonderling als jij.

Hans - een invalide met een houten been - sloeg zijn ogen schuldbewust neer.

- We beginnen bij het begin, - zei de matroos en tikte met zijn vinger tegen het glas. Die oude schuit van ons is gisteren met koffie en suiker van Java teruggekomen. Op Java heb jij als soldaat je been verloren, Hans. Afijn, ik heb daar een Javaan leren kennen. Hij poetste witte schoenen op straat in Soerabaja. Hij vertelde mij over een groot man, een blanke Hollander. Ik heb de hele nacht bij die schoenpoetser gezeten, en ben pas 's ochtends bij zonsopgang weggegaan. Mijn kleding werd nog vochtig van de dauw. De matroos van de wacht vond het vreemd dat ik niet dronken was.

Er kwamen matrozen bij de verteller zitten. De waard ook - een papperige man met touwige bakkebaarden, ziekelijk en zwijgzaam. Ik ook. Zelfs de boemelende stuurman met een gouden galon op zijn pet.

- Slechts één Hollander, - zei de schoenpoetser tegen mij, - slechts één

[p. 7]

blanke bleek geen hond te zijn. Dat was een heilige, alle Javaanse kinderen kennen zijn naam, de naam van Eduard Dekker, de resident van een zuidelijke provincie. De koning heeft hem uitgehongerd, zijn jonge vrouwtje is gek geworden. Hij was als jonge man naar Java gekomen. Hij had gezien hoe de opzichters met zwepen vrouwen afranselden, hoe de overheid de armoede bevorderde en de hele oogst van de Javanen afnam, en dat er aan iedere korrel rijst donker Javaans bloed kleefde. Hij had zich onze prachtige manieren om alle sappen uit de koloniën te persen, eigen gemaakt.

Hij koos de kant van de Javanen. Hij schafte eigenmachtig belastingen en misdadige wetten af. Hij eiste van het parlement en de onderkoning de onmiddellijke beëindiging van de beestachtigheden. Hij schreeuwde het van de daken, noemde schurkerij bij haar naam en wees onverbloemd naar de grootste schurk op het eiland - de onderkoning.

Zijn roem ging over heel Java. 's Nachts dromden de Javanen met honderden klachten samen bij zijn huis. De boeren kwamen uit de bergen, uit andere residenties, met tranen van verdriet, en vertrokken weer met tranen van opluchting. Hij sprak recht en legde strenge straffen op aan veldwachters en opzichters voor elke klap aan een Javaan, hij beknotte de inkomsten van de kooplieden, en bestreed de omkoperij.

- In mijn residentie zijn de Javanen veilig voor de smerige poten van de regering, - zei hij tegen de onderkoning en bij het verlaten van de kamer wist hij dat hem berechting en dwangarbeid stonden te wachten.

Hij werd op staande voet van zijn functie ontheven. De regering gaf bevel om hem direct van het eiland te sturen. Maar het was al te laat. Hij was naar zijn residentie teruggekeerd, riep de oudsten bijeen en zei:

- Als u in vrijheid een goed leven wilt leiden, als u niet afgeranseld wilt worden en uw land terug wilt hebben, - moet u de Hollanders verjagen. Alleen de kogel kan de Hollandse hebzucht doden. Roept allen op tot de opstand, bewapent u! Ik sta achter u. De regering zit met speurhonden achter mij aan, ik ben al geen resident meer.

Hij bracht een oproer tot stand. Twee weken lang vochten de Javanen, ze stortten zich met hun kromme messen op de Winchesters van de Hollandse soldaten. De koffieplantages dropen van het bloed, de palmen waren doorzeefd van kogels, en de dorpen die de soldaten hadden aangestoken, brandden als honderden kaarsen. Het was toen, dat jij je been verloor, Hans.

Het houten been van Hans tikte ritmisch op de vloer.

- De opstand werd onderdrukt. Dekker week uit naar Europa en werd schrijver. Hij schreef onder de naam Multatuli. Ik heb zijn boeken gelezen. Daarin vervloekt hij Holland - dat land van rovers. Hij eist vrijheid voor de Javanen en schrijft openlijk waar de gouden guldens van de koffiehandelaren naar ruiken. Hij drijft de spot met God.

Als antwoord daarop kocht de regering via een uitgever al zijn manuscrip-

[p. 8]

ten op en verbrandde die. Hij stierf in Amsterdam ‘gegratieëerd’ door de koning zaliger, hij stierf van honger en armoe onder verwensing van dominees, kooplui en parlement. Nog voor zijn dood had hij een brief aan zijn vrouw geschreven, die hij zonder postzegel had opgestuurd. Hier heb je hem, die brief.

We schoven onze stoelen dichterbij. Hij haalde een boekje uit zijn zak, opende het voorzichtig, hield het ver van zich af en las voor:

‘Huil maar niet. We zijn zo eenzaam op deze wereld. Ik ben in het menselijk kwaad gestikt als in een hartaanval. Ik denk aan jou, aan de dood van onze dochter, en weemoed verscheurt mijn ziel. Het is zo moeilijk je alleen te laten, maar er moet nu eindelijk eens een eind komen aan het kwellen van mensen en het beroven van armen’.

- Toen ik alles gelezen had wat die man geschreven had, - zei de matroos terwijl hij zijn boek opborg, - kreeg ik spijt dat ik had leren lezen!

- Waarom? - vroeg de waard.

- Waarom? Daarom! Ja, waarom? - riep hij uit en hij legde zijn vuisten op tafel. - Nou, omdat het menselijk leed me de keel uitkomt. Omdat de tijd nu is aangebroken dat alles anders moet en alles nog hetzelfde is, en wij hier in de kroeg zitten rond te hangen. 't Is mooi geweest!

De kroeg werd rumoerig. Het regende maar door. Door de open deur drong de scheepswalm naar binnen. In de verte begonnen klokken te luiden.

- Koningin Wilhelmina gaat ter kerke, - zei de waard en keek naar buiten. - Paasavond.

- De pot op met de koningin! - riep de dronken stoker bij de bar vandaan. De pot op met dat ouwe wijf! Wat moet jij toch met koninginnen? Dat is niet onze soort.

Ik herinnerde mij koningin Wilhelmina - die vrome feeks. Ik had haar op de boot gezien. Het regende, de soldaten stonden in de modder en het water, maar de koningin liep over speciaal voor haar gemaakte plankieren, met haar zware rokken opgehouden en haar droge lippen opeengeperst. Ze keek naar de soldaten, met de lege ogen van een dode.

Ik herinnerde me de verhalen over de rijkdom van die vrouw, haar spreekwoordelijke schraperigheid, haar propere paleisje, waar haar saaie, kwaaie leventje zich afspeelde temidden van de Japanse Mopshondjes, en tenslotte schoot me goddomme dat hete, geteisterde Java te binnen, waar in politiebureaus portretten van die droge tante hingen als ikonen van kooplui en ambtenaren, dominees en officieren.

Het natte zilveren gelui van de kerken stroomde de grachten in, de zwarte straten in, strooide zich uit als waterstofjes op onze jekkers, op de ijzeren railingen van de schepen, de donkere haven.

In de haven schommelden op de maat van het gelui honderden lantaarns mee, en stevige matrozenfluimen gaven blijk van ongenoegen met het leven.

Ik liep naar de kerk. Het asfalt van de hoofdstraten gloeide van zwarte

[p. 9]

meren. De kerk vlamde op, en de wind joeg de groene tongen van de gaslantaarns zuidwaarts. Het zwarte loof liet ijzige druppels in mijn kraag vallen.

Ik zag hoe de koningin de kerk uitliep, met een glimlach op haar gezicht, en met haar hangwangen. Lakeien stonden verstijfd bij het open portier van een zwarte automobiel. Ze liep met de sloffende gang van een oude vrouw, haar mond maakte kauwbewegingen. De koffiehandelaren namen hun bolhoeden af, en langs het natte asfalt ontstonden twee verblindende rivieren van het licht van de automobiel. De deur sloeg dicht, de wagen zong melodieus met zijn hoorn en reed paleiswaarts. Toen zag ik, hoe uit de schaduw van een boom de matroos tevoorschijn kwam die de brief van Multatuli had voorgelezen. Hij bleef staan, wankelend een liedje fluitend. Hij was dronken. Hij had zijn handen tot zijn ellebogen in zijn zakken.

- Vangen, oud wijf! - schreeuwde hij toen de wagen langs hem reed. Hij haalde zijn hand uit zijn zak en wierp een steen naar de koningin.

De ruit versplinterde onder luid gekraak, de wagen maakte een scherpe bocht en kwam tot stilstand. Glibberend over het wegdek snelden politieagenten toe, driftig klepperden de hoeven van de aanstormende ruiterij, de menigte dromde samen in een rumoerige kring.

Met moeite kregen ze hem te pakken. Hij greep een kruk van Hans en sloeg de politie van zich af als een meute honden. Hans viel. Automobielen reden te hoop en toeterden verontwaardigd, een groenig licht verspreidend.

De politieagenten sloegen hem, hij hield zijn hoofd met zijn handen bedekt, en de koningin zag dat alles toen ze uit de wagen stapte. Haar wangen trilden en ze piepte als een muis. Ze doorboorde met haar kleine oogjes de menigte agenten, op zoek naar de matroos. Haar hand - die grote kippepoot, was bezeerd door de steen, en ze bedekte hem met een kanten zakdoekje.

Ik keerde terug naar mijn schip. Amsterdam sliep in onder de eentonige nachtelijke regen. De noordenwind van zee verfriste mijn hoofd.

Moskou 1925

Vertaling Petra Couvée en Jan Timmers
Leiden, najaar 1994