Over Multatuli. Delen 30-31

[p. 65]

Eep Francken
Multatuli over de literatuur en de waarheid

Multatuli: Minnebrieven, ed. Nop Maas, Amsterdam-Antwerpen, L.J. Veen 1992. Amstel-klassiek.

Een nieuwe uitgave van de Minnebrieven, bedoeld voor een breed publiek, is toe te juichen. Minnebrieven is voor lezers aan het eind van de twintigste eeuw het verrassendste Nederlandse boek van de negentiende, maar blijft tot nu toe te veel in de schaduw van Max Havelaar. Juist in Minnebrieven blijkt immers hoe ver Multatuli in zijn zelfidealisering gaat zonder zijn overtuigingskracht te verspelen. Juist in dit boek komt naar voren, wat die Multatuli nu eigenlijk voorstelt.

Ik zal ingaan op drie kanten van deze editie: de tekstverzorging, het nawoord en de aantekeningen. (Ik denk dat Maas alle drie geleverd heeft, maar de titelpagina schrijft hem alleen het nawoord toe.)

Bij leven van Multatuli zijn van dit boek zeven drukken verschenen, die nogal van elkaar verschillen. Zijn er verschillende versies van één boek, dan moeten de verzorgers van latere uitgaven keuzes maken. Stuiveling neemt voor Minnebrieven (in de Volledige werken deel 2) de vierde druk als uitgangspunt maar componeert, zoals in de V.w. gebruikelijk, een ‘ideale’ nieuwe versie door stukjes uit andere drukken (als ze beter zijn dan hun variant in de vierde druk) op die vierde druk te transplanteren.

Zijn overwegend esthetische aanpak is sindsdien uit de mode geraakt. Tekstverzorgers hangen over het algemeen een historisch standpunt aan en verheffen dit tegenwoordig wel tot de wetenschappelijke visie bij uitsluiting. Volgens deze historische opvatting is het vermengen van verschillende versies (zoals Stuiveling doet) een doodzonde, moet een tekstverzorger onvervaard kiezen voor één van de bestaande versies en die in een nieuwe uitgave zoveel mogelijk volgen. Het is natuurlijk wel de bedoeling daarbij de fouten in de gekozen versie op te sporen en te corrigeren.

Meestal neemt een tekstverzorger daarvoor de laatste druk waarbij de schrijver zelf betrokken geweest is. Zeker bij een schrijver als Multatuli, die bleef proberen zijn boeken te verbeteren en in de loop van de tijd hele hoofdstukken toevoegde, is dat begrijpelijk.

De tekstkeus van Maas wijkt in twee opzichten af van het gebruik. Hij kiest niet voor de laatste maar voor de eerste druk; hij gaat radicaal historisch te werk doordat hij van die eerste druk een fotoversie geeft. Zijn argument is de opvallende typografie van die eerste druk, die volgens hem de boodschap van het boek ondersteunt. Een bijkomend voordeel is natuurlijk de kostenbesparing.

[p. 66]

De typografie van Minnebrieven is inderdaad opvallend; er is door J.J. Oversteegen en Chantal Keijsper kort geleden over geschreven in Over Multatuli. Dit geldt overigens niet alleen voor de eerste druk, al gaat die in het overvloedig gebruik van typografische middelen het verste. Ook in dit opzicht brachten Multatuli en zijn uitgevers in latere drukken verbeteringen aan.

Tegen de woeste typografie van de eerste druk kan een hedendaagse lezer zijn esthetische bezwaren hebben. Aan de andere kant is het op zichzelf aardig dat deze kant van het boek weer eens onder de aandacht komt. Maar de fotografische aanpak, die zo eenvoudig lijkt (wie kan er tegenwoordig niet fotograferen?), stelt toch ook eigen eisen.

De typografie in de nieuwe uitgave is veel opdringeriger dan die van 1861, doordat het formaat van de Amstelserie veel kleiner is dan dat van de eerste druk. Het formaat van het oorspronkelijke zetsel is overgenomen, dus moest de marge verkleind worden. Was Multatuli's typografische lawaai in de concertzaal van 1861 goed te verdragen, in 1992 belanden we onder leiding van Maas in een overladen disco. Dit is niet alleen een esthetisch, maar ook een historisch bezwaar: bij een fotografische herdruk ‘op ware grootte’ hoort de oorspronkelijke bladspiegel.

Ook in ander opzicht zal een fotografische herdruk in de praktijk bijna altijd minder historisch uitvallen dan mogelijk is. Zeker bij uitgaven voor een groot publiek moet het boek er voor de verkoop immers juist modern uitzien. Er komt een modern omslag en een nieuwe, wervende tekst op de achterkant. De oorspronkelijke aankondiging van ‘Fancy, een zederoman door Multatuli’, achterop de eerste druk, is dan ook vervallen. De lezer heeft die aankondiging nodig om te begrijpen wat Multatuli bedoelt met Fancy die in een koffer ligt in Laken; Maas heeft hier nu dan ook een extra noot aan moeten besteden. (Jammer genoeg is de nieuwe tekst achterop overigens het tegendeel van wervend. Er staat zo ongeveer dat Minnebrieven een warrige herhaling van Max Havelaar is.)

Kiezen voor een fotoherdruk geeft elke drukfout eeuwigheidswaarde. Gewone correctie is onmogelijk. De tekstverzorger gaat wel foutjes sprokkelen, maar kan zijn oogst alleen kwijt buiten de tekst. Ook Maas volgt deze ongeriefelijke weg, en ziet dan ook nog veel over het hoofd. Twee voorbeelden. Op zichzelf onbelangrijk maar irritant door hardnekkigheid is de verwarring tussen ‘word’ en ‘wordt’ (p. 9, 61, 83 en 134). Hinderlijker is de bewering van de hoofdfiguur Max op p. 77: ‘dat de Hollanders zoovéél halen uit Indië, als maar eenigzins onmogelijk is.’ Wie deze absurditeit even over het hoofd mocht zien, wordt er trouwens door Stuiveling in V.w. 2 op gewezen. Besluit: als tekstverzorger laat Maas steken vallen.

Het uiteraard korte nawoord geeft zakelijke informatie over een paar belangrijke kanten van de Minnebrieven. Maas gaat in op de reacties in 1861 en later. Hij bespreekt de verhouding van het boek tot de werkelijkheid en wijst op actualiteiten en op aspecten van Multatuli's privéleven die in het boek hun neerslag krijgen.

[p. 67]

Hij laat zien hoe Multatuli in Minnebrieven in de eerste plaats schrijft over zijn lastige verhouding tot het schrijverschap, en uiteindelijk zijn grote struikelblok, de tegenstelling tussen fantasie en werkelijkheid, literair uit de weg ruimt. Hier onderbouwt Multatuli zijn leus: ‘niets poëtischer dan de waarheid.’ Echte literatuur blijkt juist die literatuur te zijn waar fantasie en werkelijkheid niet meer tegenover elkaar staan: waar de verbeeldingskracht van de schrijver niet van de waarheid afleidt, maar de waarheid onthult. Alleen de fantasie die zo werkt, is ware fantasie; alleen de waarheid die op deze manier achterhaald wordt, is de echte waarheid.

Terecht besteedt Maas ook veel aandacht aan de provocerende kant van Multatuli's schrijverschap, die in Minnebrieven op het eerste plan komt. Over de compositie, vooral die van de Minnebrieven maar ook over Multatuli's kijk op dat schrijversprobleem, zou meer gezegd moeten worden. Maar ik geef graag toe dat Maas woekert met de paar bladzijden die hij ter beschikking heeft en in dat bestek veel aan de orde stelt.

Het is jammer dat Maas ‘de megalomanie die Havelaar eigen is’ aansnijdt, zonder te wijzen op de keerzij ervan. Havelaar/Multatuli bewijst immers met zijn werk dat zijn grote drijfveer, zijn verregaande zelfidealisering, wel degelijk iets te betekenen heeft. Wie Minnebrieven uitgeeft, moet het daarmee wel eens zijn, maar maakt zich met een karakterisering als ‘megalomanie’ dan toch te makkelijk van Multatuli af. Hier ligt een goede kans om Minnebrieven nader te karakteriseren.

Een paar keer raakt het nawoord verzeild in literatuurwetenschappersjargon (thematiseren, authentificerend effect, context) maar gelukkig niet vaak.

De sterkste kant van de uitgave zijn de aantekeningen, waar Maas zich laat kennen als hardnekkige literairhistorische speurder. Zijn Minnebrieven-editie bevat veel meer dan in Nederlandse populaire uitgaven helaas gebruikelijk is. En zijn toelichtingen zijn bijna steeds verhelderend en ter zake.

Zijn mooiste vondsten liggen bij de verwijzingen naar de actualiteit die voor ons inmiddels onherkenbaar zijn geworden, maar van Maas hun functie terugkrijgen. Als Fancy haar vriend Max beklaagt met de woorden: ‘Te vergeefs hebt gij u beroepen op staatslieden en koningen, te vergeefs op Christenen en menschelijkheid. Koningen houden zich bezig met de gesp van de buikbanden hunner officieren,’ dan komt Maas laconiek aanzetten met een krantebericht van 6 juni 1861, vlak voordat Multatuli aan zijn boek begon, dat de beschuldiging aan de koningen midden in de realiteit van de dag plaatst:

Z.M. de Koning heeft gelieven goed te keuren, dat de thans gebruikelijke sjerpgesp, met zoogenaamden doorn, waardoor de sjerp meestal wordt beschadigd, worde vervangen door twee schuifpassanten van wit metaal, waarvan de eene met een sluitoog of kram en de andere met twee haken is voorzien; blijvende het

[p. 68]

niettemin aan de officieren vergund, de sjerp met de gesp, waarvan zij thans zijn voorzien, voortdurend te dragen.

Maas geeft geen expliciete verantwoording van zijn werkwijze in de aantekeningen. Hij is geen aanhanger van de meest zuinige opvatting, die wil dat uitsluitend verteld wordt wat destijds wel aan de lezer bekend was, maar nu niet meer. Hij geeft gelukkig ook informatie die toen absoluut niet bekend was, maar wel beter begrip oplevert van de Minnebrieven.

Overigens zit ook hij natuurlijk met het eeuwige probleem van de notenmaker, hoe de kennis van de lezers te schatten. Maas heeft een hoge dunk van zijn lezer. Hoewel de grote hoeveelheid noten anders doet vermoeden, laat hij nog heel wat aan de lezer over. Zonder toelichting blijven, toch wel ten onrechte: ‘vormleer’ (p. 21), ‘bon op de schatkist van Insulinde’ (p. 24), ‘Ook zweette men niet meer’ (p. 31), ‘deftig’ (p. 64), ‘obstineren’ (p. 83), ‘wissels’ (p. 94) en ‘huishoudelijk’ (p. 107), terwijl de verklaring van het cultuurstelsel (p. 205) te onvolledig is.

Ook over de vraag, hoever de interpretatie in de noten het terrein van woordverklaring en historische feiten te buiten moet of mag gaan, zal altijd meningsverschil blijven. Maas blijft nadrukkelijk buiten de discussie over de waarde van de lijst van gestolen buffels en wat daarop volgt, waarmee hij de bescheidenheid erg ver voert.

Volstrekt overbodige noten zijn er weinig. Ik zie er vier: de voorlichting aan wie brieven wil versturen zonder postzegels (p. 209; Maas denkt dat dit tegenwoordig anders gaat dan in de negentiende eeuw, maar dat is niet zo), de opsomming van filosofen met hun jaartallen (p. 227; wie heeft daar iets aan?), de uitleg wie met ‘oud-landvoogd’ bedoeld wordt (p. 229; Multatuli geeft diezelfde uitleg twee regels verder) en ‘wisselen: tanden wisselen’ (p. 230).

Maas heeft voor zijn nijvere recensent een paar details ter verbetering overgelaten: Lebak was geen district (p. 217), ‘prêche’ is niet ‘bekeert’ maar: bepreekt (p. 222). De verklaring van: ‘eene Seitenhiebe’ (p. 230) met ‘zijdelingse aanval’ is te stijf (schimpscheut). Volgens een Duitse neerlandicus rammelt het Duits van Multatuli hier en had er: ‘een Seitenhieb’ moeten staan. Uit doorgaans betrouwbare bron hoorde ik ook dat Multatuli's vertaling van het Hebreeuwse ‘hanootzri’ als: timmerman, die Maas overneemt, niet door de beugel kan. Het woord betekent in feite: ‘Nazarener’, zodat meer uitleg gewenst is.

Maar over het algemeen is de annotatie uitstekend; mijn waardering voor hetgeen Maas hier levert, overstemt met gemak mijn gepruttel over de tekstverzorging.