Over Multatuli. Delen 18-19

[p. 23]

P. Spigt
Nationale herdenking van Multatuli
Toespraak Nieuwe Kerk Amsterdam 14 februari 1987

Wij herdenken hier toch eigenlijk niet het sterven van Multatuli - nu bijna precies honderd jaar geleden.

Wat ons verenigt op dit moment is, geloof ik, de behoefte om uitdrukking te geven aan onze gevoelens van bewondering en eerbied voor het leven en werken van één van onze grootste schrijvers - in het bijzonder ons respect voor wat hij in woord en daad heeft verricht tijdens zijn leven.

Maar er is iets eigenaardigs aan de hand met dat levenseinde en het is daarom wel zinvol eens uit te gaan van dit overlijden.

Multatuli wilde sterven; hij betreurde het dat zijn lichaam zich toch nog steeds verzette tegen wat zijn geest verlangde: ‘Als het leven een schaakpartij was’, schreef hij aan een trouwe vriend, ‘dan gaf ik 't op’.

Zijn literaire werkzaamheid had hij al tien, twaalf jaar eerder beëindigd. Hij voelde zich niet meer geïnspireerd. Zoals hij zei: ‘Ik moet mij een beetje verwaand voelen’. Hij bedoelde daarmee dat hij de diepe overtuiging moest bezitten gelijk te hebben én een kans moest zien een aanhang te verwerven om ook gelijk te kunnen krijgen.

Die bron van agitatie was geleidelijk verdwenen en er restte hem alleen nog maar ergernis. Het liep allemaal anders dan hij had gewild en als men al handelde in zijn geest, dan verzweeg men zijn pionierschap. ‘Er is geen eer te behalen’, zei hij, ‘aan tegenstanders zonder karakter’.

Op het laatst was de astmatische aandoening, waar hij een groot deel van zijn leven last van had gehad, verergerd tot een ziekte. Volgens twee artsen weliswaar niet fataal, maar in toenemende mate bijzonder afmattend.

Het is wel zeker dat zijn vrouw Mimi de behandelende dokter gevraagd heeft het lijden van haar man te bekorten, maar het is niet aan te nemen dat die arts aan dat verlangen is tegemoet gekomen - medisch werd er niets onrustbarends vastgesteld. Multatuli stierf - na kwellende benauwdheden en slopende hoestbuien - toch nog onverwachts heel rustig, slapend op zijn sofa in de namiddag van de 19e februari 1887. Hoewel hij gehoopt had te overlijden bij vol bewustzijn, het einde van zijn leven had hij nadrukkelijk gewild.

Na dit globale beeld van zijn levenseinde is het van belang voor het juiste begrip van zijn plaats in zijn tijd, meer gedetailleerd zijn dalende stemming te bezien.

Hij heeft van tamelijk jeugdige leeftijd af heel doelbewust iets te weeg

[p. 24]

willen brengen in de maatschappij van zijn dagen. Even in de twintig had hij zich voor de keus gesteld: Napoleon, de strijder of Rousseau, de denker; Alexander, de veldheer of Diogenes de vrijgeest - en hij had de voorkeur gegeven aan de eersten, de dáádmensen.

Al was hij zonder twijfel aanvankelijk heel gelukkig met de ervaring van zijn meeslepend schrijverschap, na heel korte tijd was hij ongelukkig met de gewaarwording: dat men hem uitsluitend prees om zijn literaire talenten. Agressief heeft hij dat onder woorden gebracht met de verzuchting: ‘Ik ben slechts bij ongeluk artist’. Dat was zó abrupt geformuleerd niet helemaal waar - er heeft zelden een zo natuurlijke schrijver in deze contreien geleefd - maar het is wel duidelijk dat hij zijn sterkste impuls moest hebben van iets te bereiken, op vooral moreel gebied. Sterk trad dit aan het licht toen zijn schrijverschap stokte en hij verzuchtte: ‘Ik ben doodmoe van het gelijk-hebben’.

Multatuli wilde iets tot stand brengen, geen verhalen vertellen, al genoot hij toch ook onmiskenbaar van zijn briljante vaardigheden in het betoog. In korte tijd heeft hij na zijn terugkeer uit Insulinde in de Lage Landen buitengewoon veel van zich uit laten gaan. Zijn gehele omvangrijke werk ontstond in ongeveer 15 jaren, tussen 1860 en 1875 - zo'n 6000 bladzijden tekst en in brieven bijna het dubbele.

In snel toenemende mate bestreek hij met zijn scherpe kritiek als de grote zuiveraar vrijwel alle gebieden van het leven. Om te beginnen de koloniale kwestie, de uitbuiting van de inlander, maar direct daarna de godsdienst, het onderwijs, het huwelijk, de maatschappelijke verhoudingen, de menselijke relaties, de opvoeding.

Nu valt er in dit verband betreffende zijn wijze van leven en werken iets op, dat zal blijken bijzonder karakteristiek te zijn voor zijn gehele bestaan: Multatuli heeft opmerkelijk veel niet-voldragen tot stand gebracht. Hij eindigde zijn schoolopleiding halverwege; zijn doopsgezinde opvoeding voltooide hij niet. Een kantoorbaan in Amsterdam brak hij af om in de Oost een geheel ander bestaan op te bouwen. Hij ging in de kolonie over tot het Katholicisme om een aanstaande schoonvader voor zich te winnen; het baatte niet maar aan de overgang tot dat geheel andere geloof veranderde hij formeel ook nooit meer iets. Na dit fiasco vroeg en verkreeg hij overplaatsing naar de bestuurlijke overheidsdienst in een buitengewest. Een klein drama maakte ook aan deze Natalse etappe een spoedig einde.

Zijn verloftijd ging hij eigenlijk in, om aan zijn Indische carrière te ontkomen, maar met een dubbele nederlaag keerde hij naar Indië terug - met de vervlogen hoop op een erfenis uit de familie van zijn vrouw, en geen uitzicht op een literaire loopbaan in het Vaderland.

Wij weten dat hij op zijn manier ‘Lebak’ wel afmaakte, maar het is zeker dat hij na diepgaande aarzelingen - waaromtrent wij onbetwistbare aantekeningen in zijn Memoriaal bezitten - de kwestie afkapte vóór hij zijn onderzoek geheel had voltooid.

[p. 25]

De Max Havelaar - dit schitterende boek van een man die gehoor zocht voor de rechtvaardiging van zijn zaak - was in opzet, volgens zijn eigen woorden, een werk voor vele delen. En ik geloof dat het wáár is wat hij aan het slot zegt: dat hij de stroom afbrak, Droogstoppel in koffie liet stikken, om het boek een abrupt einde te geven - ten einde iets te weeg te brengen!

En zijn overige werk? Veel daarvan had het karakter van het onvoltooide in-zich-zelf. Minnebrieven, twee boekjes Over Vrije Arbeid, Specialiteiten, Millioenenstudien - allemaal geschriften waarvan hijzelf naar willekeur de lengte kon bepalen. Maar het werk dat uit-zich-zelf een te voltooien vorm bezit kostte hem de grootste moeite: zijn toneelstuk Vorstenschool - razendsnel schreef hij een paar bedrijven, construeerde een prachtige intrige, maar slaagde er niet goed in de knoop te ontwarren en forceerde tenslotte een moeizaam einde. Ook bezitten wij van hem een poging tot het schrijven van een blijspel - terecht genoemd; de Blijspel-fragmenten.

Zijn hoofdwerk bestaat uit zeven delen Ideen, voor zijn tijd, in ónze letterkunde een onbekend genre - korte aforismen, afgewisseld door wat langere stukken, gedachten, opinies, observaties. Met als draad er doorheen het weer onvoltooide verhaal van Woutertje Pieterse. Maar ook in deze voor hem ideale vorm liep hij herhaaldelijk vast en dan was de aandrang van een uitgever vaak nodig om hem voort te helpen.

Tenslotte, toen hij omstreeks 1875 zijn publicaties beëindigde werkte hij af en toe, heel kort, nog aan wat tekst, die men dan ook de ‘Onafgewerkte Blaadjes’ heeft genoemd.

Wie goed nagaat wat er met hem aan de hand was, die komt er achter dat hij zich-zelf, als zovaak, het scherpst heeft gekarakteriseerd, toen hij in één van zijn eerste Ideen neerschreef: ‘Ik geef wenken, geen regels’. Hij was een gehaaste man, hij had zóveel te zeggen en de tijd ging snel, de gebeurtenissen volgden elkaar voor zijn gevoel in hoog tempo op. Hij schreef - als hij schreef, en dat deed hij bij nader inzien werkelijk niet dag in dag uit en zeker niet langdurig en geduldig achtereen - dan schreef hij buitengewoon snel. Zijn constante bezigheid aan een schriftuur duurde wéken, enkele maanden op zijn hóógst, zéker geen jaren achtereen. Want na heel korte tijd was zijn vruchtbare energie opgebrand, doordat de emotionele impuls tot dat éne doel was uitgeput. Zo schreef hij het toneelstuk De Bruid Daarboven - haperend, in drie maanden; Vrije Arbeid in één maand; Millioenenstudien in twee maanden; Pruisen en Nederland in veertien dagen.

In de Ideen hielp hem vaak een stukje Woutertje Pieterse weer voort.

Inderdaad had hij al spoedig zijn meest ideale uitingsvorm gevonden in het aforisme: het korte stuk ó in de Ideen. Daarmee bevond hij zich terstond beslist op het niveau van de wereldliteratuur: Franse en Britse moralisten, Lichtenberg.

Multatuli's voorkeur voor de vorm van de Ideen vloeide rechtstreeks

[p. 26]

voort uit de aard en de structuur van zijn nerveuze karakter en werd begunstigd of afgedwongen door het tijdvak van zijn werkzaamheid.

Die Ideen vormen de enige soort van literatuur die principieel nooit definitief af is en ook nooit onvoltooid kan worden genoemd. Multatuli werd daarin ook geheel zichzelf doordat het meestal stukken van beperkte omvang waren, soms enkele regels, puntig en scherp, andere van wat langere adem, maar dan vaak gegoten in de vorm van een gelijkenis, een parabel. En wat is een gelijkenis? Een beeldend verhaal van beknopte omvang teneinde omstandige theoretische redeneringen te vermijden en toch een bedoeling aanschouwelijk te verduidelijken. In deze literatuursoort - zeker in die omvang - is hij uniek in ons land.

Hij kon zelf omvang en tijdstip van verschijnen bepalen; herhaaldelijk gebruikt hij de zinsnede: ‘Over deze zaak zou nog veel te zeggen zijn’. En daarbij, gehaast als hij was: ‘Een schrijver die tijd heeft om alles uit te leggen, heeft niet veel te schrijven’. En nog eens, als om zijn publiek te tarten hem te volgen: ‘'t Idee dat men daadlijk begrijpt is veelal het begrijpen niet waard’.

Met dit rapsodische karakter van zijn werk was Multatuli één van de grote romantici, op de rand van een gigantische stroomversnelling in de samenleving: de opkomst van het moderne kapitalisme. Uit een volkomen feodale wereld was hij omstreeks 1860 teruggekeerd in Nederland, waar de maatschappij langzaam maar steeds sneller op gang kwam. En hij heeft heel goed begrepen, hoewel niet altijd grondig doordacht: dat er een veelomvattende, fundamentele omwenteling van sociale en culturele verhoudingen en daardoor van leefgewoonten, van godsdienst, van moraal en opvoeding in het verschiet lag. Hij had verschrikkelijk veel te vertellen, want hij had veel nagedacht over allerlei dingen. Hij had ‘het Pak van Sjaalman’ in zijn bagage, een menigte van aantekeningen, van onderwerpen waarover hij een radicale mening had.

Maar toch, al vrij spoedig kwam aan het licht, dat hij een criticus was in een samenleving waar men niet of nog niet dacht zoals hij, waardoor hij zich virtuoos, maar tragisch ontwikkelde tot een sarcast op een ongelegen tijdstip. Het publiek dat hij per se in beweging wilde brengen om de samenleving te veranderen sloot zich juist voor hem àf. De invloedrijke burgerij koesterde juist die belangen welke Multatuli aanvocht. Wie wèl naar hem luisterden en hem gretig lazen - in feite honderdtallen en niet meer - hadden geen enkele of nog niet voldoende invloed op het maatschappelijke gebeuren.

Zijn positie in dat derde kwart van de negentiende eeuw in ons land - als politiek onbehuisde - wordt scherp getypeerd door het feit dat hij ongeveer halverwege de periode van zijn publieke activiteit - in mei 1868 - serieus in de mogelijkheid geloofde en er met al zijn talenten op aan stuurde om te gaan functioneren als minister van koloniën in een conservatief kabinet. Het

[p. 27]

fiasco van deze poging tot praktische politiek heeft hem sterk gedeprimeerd.

Evenwel, het grootste deel van zijn schitterende Ideen - vijf van de zeven bundels - ontstonden hierna in zes jaar tijds. Hij kreeg rust: in 1871 werd G.L. Funke zijn uitgever - een nobel mens die zich als een goede vriend gedroeg, en in 1881 kreeg hij van zijn bemiddelde vriend Zürcher een huis ten geschenke in Nieder-Ingelheim, nabij Wiesbaden. Maar ondanks die rust - en misschien wel juist dóór die lotsverzekerdheid - neemt men in zijn brieven subtiel waar hoe de verwijdering van ons land heel geleidelijk ook een inzinking betekent van zijn vertrouwen om in de samenleving iets van belang teweeg te kunnen brengen. Grote klappen in zijn privéleven - de dood van zijn eerste vrouw Tine, alsook in zijn openbare leven: vooral de volle laag die hij kreeg van Van Vloten, gericht op de negatieve kanten van zijn doen en laten - deze diepe decepties drukken zijn veerkracht vrijwel definitief.

Niettemin is de periode van '70 tot en met '75 bijzonder productief in de vorm die hem het meeste lag: de Ideen. Hij voelde zich daarin vrij en werd door zijn uitgever behoorlijk beloond.

Maar, ik heb het al aangeduid en ik wil het nu preciezer zeggen: tussen 1875 en 1885 ontwikkelde de samenleving zich onmiskenbaar buiten hem om. De positie van Multatuli was een zeer eigenaardige. In de Lage Landen vond de overgang plaats van een laat-feodale naar een vroeg-kapitalistische volkshuishouding. Multatuli was daarin omstreeks 1860 opeens verschenen afkomstig uit een koloniale samenleving waarin hij een hoge en tamelijk autonome bestuursfunctie had vervuld en doortrokken was van een ideologie die zich gevormd had in de Verlichting van de 18e eeuw.

Hoe reageerde die bewegende maatschappij op hem? De verkoopcijfers van zijn werk bewijzen dat zijn aanhang, hoe geestdriftig dan ook, uiterst gering was. En dat was ook geen wonder.

De literaire beweging van '80 en de partijvorming van de werkende klasse hebben zich buiten hem om gevormd en ontwikkeld - en, als men de reeks van programmatische uitspraken van hem naar de letter neemt: ook in strijd met zijn opvattingen. Het letterkundig beginsel van ‘kunst om de kunst’ en in de politiek het streven naar parlementaire democratie lagen heel ver van zijn herhaaldelijk beleden overtuigingen.

Zijn opinie over de koloniale kwestie had hij uiteindelijk zó geformuleerd, (nog eeuwen behoud van Nederlandse gouvernementscultures), dat Indonesische nationalisten moesten bevestigen dat zij ondanks hun grote verering voor de vrijgeest van Multatuli zijn werk in hun strijd maar moeilijk konden gebruiken.

Als ons land in 1866/67 in gevaar lijkt te verkeren door Pruisische veroveringszucht schrijft hij een werkelijk tintelende brochure (Pruisen en Nederland) waarvan het slot alléén triomf en redding verwacht van de

[p. 28]

verlichte vorst (Willem III) die voorop zal marcheren. Multatuli eindigt met de kreet: ‘Leve de Koning’.

Later toen de arbeiders zich politiek gingen organiseren verklaarde hij per advertentie in het Handelsblad van 1886 zich uitdrukkelijk tégen de denkbeelden van de sociaal-democraten.

Kenners van Multatuli en zijn tijdvak hebben hem niet zonder diepe sympathie een ‘onmogelijke man’ genoemd. Opvallend is ook dat Indonesische nationalisten van bijzonder formaal als Sjahrir en Hatta, literatoren van de 80er Beweging als Kloos en Van Deyssel, socialisten als Domela Nieuwenhuis en Frank van der Goes hebben beleden hem zeer hoog te schatten en onomwonden verklaarden dat zij een diep gevoel van verering voor Multatuli koesterden.

Waarom, of beter waardóór hielden zij van hem, die heel iets anders verkondigde dan zij voorstonden?

Ik meen dat door heel nauwkeurig lezen en beleven van wat hij zei en deed, maar vooral door regel voor regel kennis te nemen van zijn brieven, de grote libertijn te voorschijn komt achter de mislukte strateeg. Dan blijken veel van zijn openbare standpunten - zijn conservatieve standpunt in de koloniale kwestie, zijn schrille monarchisme, zijn afwijzing van het socialisme, zijn afkeer van de officiële literatuur, eigenlijk aandoenlijke strategieën te zijn die hij in de tijd verkondigde, maar die het uitzicht benamen op zijn werkelijke radicalisme, zoals Frank van der Goes - kort na de dood van Multatuli - schreef: ‘Hij wilde politicus zijn en dat was hij niet, hij wilde geen schrijver zijn maar dat was hij in bijzondere mate’.

In zijn brieven blijkt duidelijk de achtergrond van zijn standpunten. Daarin komt hij aan het licht als de grote vrijgeest die hij werkelijk was. In zijn brieven is hij geheel of nagenoeg geheel zichzelf.

Natuurlijk kon hij zeuren en klagen, ons irriteren door nadruk en herhaling - maar hij is er ook verbazend groot als zeldzaam moedig en zuiver mens. Ontroerend van menselijkheid in zijn verdriet, in zijn aanhankelijkheid, vriendschap en strijdbaarheid.

Er zijn nogal wat lezers van Multatuli die zijn Brieven het beste vinden dat hij geschreven heeft. En die voorkeur deel ik wel, zonder zijn werken ten achter te stellen. Multatuli is één van die schrijvers die zonder hun brieven niet compleet zijn, doordat het werk de vorm heeft van een correspondentie met zijn lezers en de brieven werk vormen in de volle zin van het woord.

Het zou niet veel moeite kosten om uit zijn brieven nóg zeven bundels Ideen samen te stellen. Omgekeerd kunnen veel Ideen, voorzien van een aanhef en een ondertekening doorgaan voor regelmatige correspondentie.

De meest oorspronkelijke opzet van de uitgave van het verzamelde werk van Multatuli, in de dertiger jaren - met name in de gedachtengang van de initiatiefnemer Eddy du Perron - was dan ook: een integrale editie te

[p. 29]

maken waarbij de gepubliceerde werken én de brieven strikt chronologisch in elkaar zouden worden geschoven.

Praktisch was dit plan natuurlijk onuitvoerbaar en esthetisch ook wel heel bezwaarlijk. Maar de gedachte was juist, want Multatuli is pas compleet kenbaar, niet zozeer als auteur van schrifturen, maar als persoonlijkheid die zich manifesteerde in al wat hij deed en schreef.

Gelukkig liggen er nu naast de zeven delen werk ook al tien dundrukdelen brieven in chronologische volgorde op tafel, waardoor het mogelijk is alle teksten synchroon te lezen als één stroom van het leven en streven van Multatuli.

Drie mensen moeten wij voor die editie wel uitzonderlijk erkentelijk zijn. Dat zijn: Henri A. Ett die bij zijn leven met grote bekwaamheid stapels materiaal wist te vergaren; Garmt Stuiveling die tot zijn dood toe zijn grote kennis, vooral van het detail, besteedde aan de teksten zelf en zeker ook Geert van Oorschot die de uitgave door zijn ontembare wilskracht wist voort te zetten en die nu met de hoofdredakteur Hans van den Bergh bezig is de editie te voltooien.

Het wordt met deze complete editie nu mogelijk Multatuli te leren kennen als de grote vrijdenkende moralist, die scherpzinnig en diepzinnig afrekent met veel onzin, hypocrisie, kwaadaardigheid, lege gewichtigdoenerij - zoals hij zei: ‘Het uitroeien van één vooroordeel is meer waard dan 't bedenken van tien nieuwe stelsels’.

Hij was beducht voor de maatschappelijke bedrijvigheid van het liberale kapitalisme - doordat hij met scherpe intuïtie voorzag dat de inlander, de werkman in het vrije jachtgebied van de verproletarisering terecht zou komen. Hij was conservatief uit vooruitstrevendheid. Hij kon moeilijk voorzien dat de arbeider daar doorhéén moest om zijn zelfbewustzijn moeitevol te verwerven.

Tot zijn dood zag hij - als een idealistische 18e-eeuwer - slechts heil in de macht om goed te doen: de fascinerende illusie van de heerschappij van de verlichte vorst - Louise in Vorstenschool.

En dat is zijn onvergankelijke betekenis in onze cultuur: geweest te zijn de man die absolute voorrang gaf aan de menselijke waardigheid. Hij had geen geduld, er was te veel. Hij wilde geen specialist zijn, geen literator, geen pasteibakker, eigenlijk ook geen politicus.

Zijn schitterende energie besteedde hij aan het onophoudelijk, van gebied tot gebied, van geval tot geval wisselende appèl aan de gerechtigheid: eerbied en zorgvuldigheid voor de mens - ‘zonder welke’, zoals de wijsgeer Kant vaststelde ‘het leven geen enkele zin meer heeft’.

Multatuli drukte dit suggestief uit met de woorden: ‘Er is maar één slechtheid, één misdaad, één zonde: gebrek aan hart’.

Hij heeft zich metterdaad gedurende zijn leven van harte gegeven aan de zaak van de humaniteit.