Over Multatuli. Delen 18-19

[p. 1]

[Nummer 19]

H.J.C. Princen
Het vijfde bewijs
De actualiteit van Multatuli in Indonesië

In het honderdste sterfjaar van Multatuli en 131 jaar na de zaak Lebak mag men zich afvragen wat het belang is van Multatuli voor Indonesië, en ik vraag mij dat speciaal af, omdat ik meen een aantal dingen te hebben gedaan die in de lijn van Multatuli liggen. Multatuli is voor mij een van de praecondities van mijn activiteiten tot op de dag van vandaag. Ik houd me in Indonesië bezig met het vraagstuk van de mensenrechten. Mensenrechten zijn hier een zaak van de gewone man in de dessa tegenover het bestuur. Dat het bestuur tijdens de Indonesische Revolutie is overgegaan in Indonesische handen, maakt in wezen niet veel verschil uit. De Nederlanders gebruikten al Indonesische ambtenaren om de eigen ‘inlanders’ koest te houden, waarvoor zij in ruil de vrijheid kregen om eigen belastingen te heffen en allerlei onrechtvaardigheden (wreedheden) te bedrijven waartegen de inlander geen verweer had.

Mijn eigen kennismaking met Multatuli dateert van de middelbare school, van de Nederlandse les, met een goede leraar Nederlands die wees op het verband tussen de mentaliteit van Droogstoppel en de uitbuiting van de Javaan. Dat de Max Havelaar daardoor een boek werd, waarin men uit leeslust of nieuwsgierigheid stiekem gaat zitten lezen, kan ik niet zeggen. Daarvoor was het tezeer geladen met maatschappelijke problematiek. Een bezwaar dat ik later bij alle bewondering voor de Max Havelaar ben gaan voelen, is dat dit boek wel de problematiek presenteert, maar dat het de oplossing ervan overgeeft aan hen die juist schuldig zijn aan het ontstaan van die problematiek. Een beetje onderdanige houding dus? Volgens mij wel. Men kan hieraan de conclusie verbinden, dat Multatuli niet een revolutionair in daden was, maar wel op weergaloos knappe wijze de noodzaak van een revolutie (lees: verandering) in de bestuurlijke verhoudingen heeft aangetoond. Hij toonde aan de ene kant de onmogelijkheid van het zachtste volk der aarde om zich ooit tegen het systeem te verzetten en zijn eigen onvermogen, als gevangene van dat systeem, om iets meer te zijn dan vertolker van de problemen die de klagers bij hem aanhangig hebben gemaakt.

Men kan mij voor de voeten werpen, dat ik er zelf ook niet in geslaagd ben het systeem te veranderen, maar het kiezen van een partij - in mijn geval de vrijheid van de republiek Indonesie - is een soort vervolg op de voorstelling die ik mij heb gemaakt van iemand als Multatuli. Je zou hem een geestelijke vader kunnen noemen, die mij de weg wees naar hetgeen men als fatsoenlijk mens behoort te doen, in een stijl die niet gedrenkt was in allerlei

[p. 2]

godsdienstige poespas of sentimentele waarden. Vooral niet huichelen; niet weglopen voor de problemen; de zwakken verdedigen tegenover degenen die sterker zijn dan zij, zijn voor mij de hoofdzaken in het werk van Multatuli. Pathetisch en agitatorisch verwoord soms, dat wel, maar wat voor mij de kern uitmaakt bij Multatuli is: schrijven met een bedoeling. Daardoor stelt hij zijn schrijverschap in dienst van de mensheid.

H.J.C. Princen (1925) is de destijds bekende Poncke Princen, die als dienstplichtig soldaat in 1948 naar Indonesië overliep en deelnam aan de guerillastrijd. Hij kreeg de Indonesische nationaliteit en was in 1956-'60 parlementslid, maar zijn felle kritiek op de Indonesische regimes bracht hem meer dan eens in de gevangenis. Nu is hij voorzitter van de Indonesische vereniging van de rechten van de mens en werkt hij als advocaat.

Ik zou Multatuli graag gekend hebben, zoals ik Setiabuddhi een keer heb ontmoet in zijn huis aan de Lembangweg in Bandung. Setiabuddhi is de naam die E.F.E. Douwes Dekker, kleinzoon van Multatuli's broer Jan, aannam toen de republiek was geproclameerd. Bij mijn bezoek aan hem praatten we natuurlijk over Multatuli en diens betekenis voor de Indonesische vrijheidsbeweging, waarin Multatuli's verwant een zeer belangrijke rol heeft gespeeld. In zijn boek 70 jaar konsekwent wordt Soekarno geciteerd die Setiabuddhi roemt als oprichter van een politieke partij, journalist en schrijver en ook als zijn eigen geestelijke vader. Is de cirkel op die manier toch voleindigd? Is een Douwes Dekker een van de uitvoerders van Multatuli's ideeën geworden? Hoewel men alleszins gerechtigd is die vraag te stellen, geloof ik er zelf niet in. Beider leven is even tragisch verlopen. Beiden hebben zich sterk gemaakt voor de verdediging van de ‘inlander’. Met de figuur van Siman de Javaan heeft Setiabuddhi willen aantonen, dat het denken van de Javaan niet ondergeschikt hoeft te zijn, waarmee meteen het recht op gelijkheid gegeven is. Weliswaar waren de levensomstandigheden van Multatuli en Setiabuddhi zeer verschillend, maar wel kunnen we stellen

[p. 3]

dat beiden voor hun idealen hebben moeten offeren en dat beiden in de geschiedenis behoorlijk zijn verguisd. Wat bij deze honderdjarige herdenking van Multatuli's sterfdag wel naar voren mag komen, is hoezeer hij en Setiabuddhi belangrijke nationalistische Indonesiërs tot inspiratie hebben gediend. De vereniging voor de verdediging van de rechten van de mens meent in de geest van Multatuli bezig te zijn. Ook Multatuli verdedigde de menselijke waardigheid, het recht op eigen mening en dat je daarvoor mag uitkomen. Dan rijst ook onmiddellijk de vraag: hoe actueel is Multatuli vandaag de dag in Indonesië?

Om nauwkeuriger te zijn: hoe actueel is hij bij voorbeeld in het gebied waar hij assistent-resident was en waar zijn conflict met de Gouverneur-Generaal zijn oorsprong had. Het interessante is, dat bij nader onderzoek blijkt, dat er eigenlijk niet zoveel veranderd is, niet in de vrije republiek Indonesië - niet onder de oude orde (Soekarno) en evenmin onder de zogenaamde nieuwe orde (Soeharto). Op 28 februari 1985 werd het instituut voor mensenrechten schriftelijk benaderd door enkele voormannen uit de streek Banten, West-Java, met het verzoek aandacht te willen schenken aan het vraagstuk van de kneveling van duizenden inwoners van met name het district Lebak. Er wordt om rechtshulp verzocht voor de mensen die het slachtoffer zijn geworden van grote staatsondernemingen (plantages en rubber- en klappertuinen). Zij brengen naar voren, dat zij het project dat deze staatsondernemingen tegen het eind van 1980 zijn begonnen (NES V: Nuclear Estate and Smallholder project, deel V: in de streek Banten) alleen maar zouden hebben toegejuicht, als de betrokken autoriteiten zouden hebben gehandeld in overeenstemming met de wetten van het land en de door de regering vastgelegde richtlijnen. De gebezigde taal is nederig, onderdanig: men zegt zelfs dankbaar te zijn, als de regering de bedoeling heeft het betrokken gebied te ontwikkelen. Alleen theorie en praktijk verschillen van elkaar als de hemel van de aarde. Wij worden, zeggen zij, slecht bejegend, aangehouden, geslagen, aan bomen vastgebonden, vrouwen zowel als mannen, voor iedereen zichtbaar aan een touw meegetrokken, bedreigd met vuurwapens en in sommige gevallen zelfs op zeer sadistische wijze vermoord. De daders zijn dorpshoofden en hun apparaat. Deze intimidaties, terreur en willekeurig optreden zijn reeds gerapporteerd aan het districtshoofd en zelfs aan het gouvernement van West-Java. Er zijn geen reacties gekomen. Het is alsof men benzine over een vuur giet: hoe meer er gerapporteerd wordt, hoe willekeuriger het optreden. Kortom: aangezien alle rapportages geen gehoor hebben gevonden, wendt men zich ten einde raad tot de vereniging voor de verdediging van mensenrechten. Ook een brief aan president Soeharto had niets opgeleverd - zo min als het appèl aan het adres van Willem III iets uithaalde!

Wat is er in Lebak aan de hand? In het kader van productievermeerdering en kwaliteitsverbetering heeft de Wereldbank bedragen ter beschikking gesteld aan de Indonesische regering om de bevolking bij deze twee

[p. 4]

doelstellingen te helpen. Wat gebeurt er echter? Deze geldleningen zijn zo aantrekkelijk, dat men maar al te graag de gronden van de bevolking afpakt om ze ter beschikking te stellen aan staatsondernemingen met de vage belofte dat die gronden over enkele jaren geretourneerd zullen worden aan de oorspronkelijke eigenaars. Het is een oud dispuut in Indonesië: dorps- en districtshoofden cum sociis (de ‘regering’) eigenen zich het gebruik van deze als ‘regerings’ gronden geclaimde landerijen toe, niettegenstaande het feit, dat ze al jarenlang door de bevolking zijn gecultiveerd. Natuurlijk worden er geen vergoedingen gegeven en wordt er gemalverseerd met de afmetingen. De directeurs van de ondernemingen snauwen de bewoners van de streek af en wijzen ze de deur als ze met klachten komen.

Het ravijn in 1986, foto Dik van der Meulen.

Ik weet niet, of de klagers van nu dezelfde verhalen te vertellen hebben als de klagers die Multatuli 's avonds laat in het ravijn aanhoorde. Wel is zeker, dat delegaties uit Banten in het geheim naar ons kantoor kwamen. Naar aanleiding van hun klachten ben ik zelf poolshoogte gaan nemen in het district Lebak, waar ik ook de plaatselijke bevolking heb ontmoet. Doordat ik zelf Soendanees spreek, was het mij mogelijk mij met hen te verstaan en rechtstreeks hun klachten te vernemen. ‘Wat is dit voor een vrijheid?’, durfden enkelen te zeggen, ‘die ons onze gronden afpakt, die ons slaat en

[p. 5]

vernedert, die de politie en het leger op ons afstuurt, die ons met arrestatie bedreigt omdat we subversief zijn en die ons berooft zonder iets daarvoor terug te geven. Als het inderdaad voor de opbouw is, dan zijn we bereid offers te brengen, maar als het alleen de opbouw van de rijken dient, dan hoeft het voor ons niet’. Een van de geheime ontmoetingen die ik bijwoonde werd door de politie uiteengejaagd. Het gezag vond het duidelijk onprettig, dat ‘gevaarlijke’ instituten zoals onze mensenrechtenvereniging en de ‘Stichting Rechtshulp voor Onvermogenden’ (Lembaga Bantuan Hukum) van de klachten op de hoogte zijn gebracht.

Dit geval laat zien, dat er nog steeds Multatuli's nodig zijn om aan de wereld bekend te maken, waar en door wie en aan wie onrecht wordt gepleegd. Het opvallende voor mij was, dat dit allemaal plaatsvond in het district Lebak, het district van de hoofden van Lebak, waarover Multatuli op zijn schitterende wijze dezelfde dingen vertelt die ik nu, anno 1987, in dit stukje probeer mede te delen.