Over Multatuli. Delen 18-19

[p. 5]

James A. Michener
Getuigenis over Multatuli

Micah Nxumalo is een figuur uit mijn Zuidafrikaanse roman Het verbond (The covenant), een zwarte die omstreeks 1930 vergeefs probeert om zijn zoon Moses op de universiteit te krijgen. Na deze mislukte poging stimuleert hij zijn zoon, zichzelf verder te ontwikkelen langs andere weg. Boeken lezen, contact zoeken met mensen die in Amerika of Europa geweest zijn, weg gaan van de boerderij van de blanke bazen. Zelf vraagt hij zijn kennissen om boeken die Moses zouden kunnen helpen. Een van hen zegt:

‘Waar hij het meest aan zou kunnen hebben - die roman over Java’.

‘Wat is Java?’

‘Vroeger werd Zuid-Afrika bestuurd door Java’.

‘Moet hij dat ook weten?’

‘Meneer Nxumalo, je weet maar nooit wat zo'n jongen in vuur en vlam kan zetten’.

En hij gaf hem een Hollandse roman, Max Havelaar, geschreven door een man die in de negentiende eeuw bestuursambtenaar op Java was geweest. Zijn schuilnaam was Multatuli, Latijn voor ‘vele smarten’, en hoewel hij het alleen over de toestand op Java had, sloeg alles wat hij zei regelrecht op Zuid-Afrika.

Moses Nxumalo leerde veel uit de vijf studieboeken die Micah mee terugnam naar Vrymeer, maar zijn geest werd gescherpt door de Max Havelaar. Toen hij het boek las was hij in de twintig, verbijsterd door alle ideeën die hij had opgedaan door z'n eigen waarneming, door de rustige wijsheid van zijn vader en door de studieboeken; maar op een manier die bijna magisch was bracht Max Havelaar al die uiteenlopende gedachten bij elkaar. Het boek was eigenlijk niet zo best geschreven en drong de lezer overmatig veel informatie op over Java als kolonie, maar tenslotte bleef er iets van emotie en morele toewijding over dat op geen enkele andere manier verkregen had kunnen worden.

Niet zonder reden geef ik Max Havelaar in mijn Zuidafrikaanse roman deze bijzondere rol. Niet voor niets vereenzelvigt mijn Moses Nxumalo zich met Multatuli's Saïdjah. Multatuli raakt de lezer in het hart, en dat is precies wat een romanschrijver moet doen. Lang geleden heb ik dat zelf ervaren. Max Havelaar is voor mij de belangrijkste roman die ik ooit gelezen heb; ik ben Multatuli veel verschuldigd.

Ik vond Max Havelaar in een tweedehands-boekwinkel in Philadelphia, het befaamde Leary's, misschien wel de beste winkel in zijn soort in

[p. 6]

Amerika, zo niet in de hele wereld. In een afdeling met buitenlandse literatuur hadden zij een vertaling die van voor 1931 moet dateren, want ik herinner mij het in dat jaar te hebben gekocht. De boeken van die afdeling werden weinig gevraagd omdat de Amerikanen in die tijd in buitenlandse literatuur weinig belang stelden. Ik moest er 50 cent voor betalen, een halve dollar, en ik weet nog hoe opgetogen ik over mijn aankoop was omdat het was verschenen bij een van de beste uitgevers van de Verenigde Staten, Alfred A. Knopf als ik het mij goed herinner. Men kon ervan uitgaan dat hij de beste boeken uit Europa voor zijn fonds geselecteerd had. Ik nam het boek mee naar huis, naar een particuliere Quakerschool waar ik toen werkte, in de staat Pennsylvania, en ik herinner mij het plezier waarmee ik het las en hoe enthousiast ik raakte toen ik kennismaakte met een nieuw land, zelfs met een nieuw sub-continent.

Maar er was toch nog iets anders, dat op mij, op die leeftijd toen mijn smaak zich nog vormde, de meeste indruk maakte. Dat was dat Multatuli het aandurfde bijna alles wat hij voor het verhaal over de ontwikkeling en het bestuur van die kolonie belangrijk vond in zijn boek op te nemen. Hij werd gedreven door ontsteltenis over de verrotting die heerste in wat een paradijselijk eilandenrijk had moeten zijn. Zijn woede bracht hem ertoe om alles wat hem te binnen schoot in zijn roman te proppen. Een vreselijk rommeltje, met lijsten, afschriften van archiefstukken, berispingen en verweerschriften, maar alles bij elkaar de grootste roman ooit in het Nederlands geschreven. Ik vond zijn aanpak revolutionair. Hij heeft meer dan welke schrijver in die tijd ook bijgedragen aan mijn vaste overtuiging dat een roman alles kan bevatten wat een schrijver met visie meent dat hij moet bevatten. Ik heb altijd vanuit dat standpunt geschreven; vandaar mijn neiging een grote massa feiten in mijn boeken te verwerken, of de lezer het leuk vindt of niet; vandaar ook dat ik bijna elke zijstraat insla die mij interesseert, omdat ik - als Multatuli in zijn tijd - meen dat ik in staat ben om datgene wat mij boeit ook boeiend te maken voor iemand anders. Daarom ben ik Multatuli enorm veel verschuldigd; ik ben blij daarvan opnieuw getuigenis af te leggen.

Het deed mij, een aantal jaren geleden, veel genoegen dat Nederlandse kunstenaars een groots project hadden opgezet om Max Havelaar op Java te verfilmen. Ik ben de film gaan zien in een stad, ver van de plaats waar ik woonde, en ik ben nog een tweede keer gegaan toen ik een beter beeld had van het hele werk. Ik vond het opmerkelijk, hoe schitterend de Nederlandse filmmakers de essentie van dit grote boek hadden weergegeven. Ik weet niet of de film in de Verenigde Staten succes heeft gehad. Wel weet ik dat de bioscoop in New York bij mijn tweede bezoek, om vier uur 's middags, vrijwel uitverkocht was. Maar er was een krantencampagne voor de film gevoerd en dat verklaart misschien voor een groot deel de belangstelling. Ik heb in elk geval geweldig van de film genoten, zou hem graag nog eens zien, en beveel hem altijd aan bij de filmafdelingen van colleges en universiteiten.

[p. 7]

Achteraf gezien is het merkwaardig dat een jongeman als ik - ik moet drie-of vierentwintig geweest zijn toen ik het boek in handen kreeg - in een boekwinkel in Philadelphia een vertaling vond van een grote roman uit een ander land en dat ik, in die tijd nog volop een vormeling, bijna meteen aanvoelde wat Multatuli op het oog had. En het is net zo eigenaardig dat ik in al die jaren tussen die eerste ontdekking en de tijd dat ik zelf begon te schrijven, kort na de oorlog, de les van Multatuli heb onthouden.

Wat heeft Max Havelaar voor mij gedaan? Het heeft mij duidelijk gemaakt dat een roman nu eenmaal de vorm en de inhoud krijgt die een vlammende verbeelding eist. Wat staat er in een roman? Elk denkbaar onderwerp dat een schrijver met talent er maar in wil stoppen. Wat wil de schrijver uiteindelijk met zijn roman? De lezer compleet van zijn stuk brengen. Zonder Max Havelaar was ik misschien ook schrijver geworden, maar beslist een ander soort schrijver dan ik nu ben. Zonder die impuls zou mijn stijl zich anders ontwikkeld hebben. Natuurlijk speelden ook andere romans een rol, maar de durf waarmee Multatuli de zijne in elkaar zette was een les die ik juist in die periode nodig had. Daarom is zijn invloed groter dan men zou denken en misschien ook groter dan redelijkerwijs toegeschreven zou kunnen worden aan het gegeven dat Max Havelaar een roman is met een verhaal in een verhaal.

Ik meen dat dit een fraai voorbeeld is van het juiste boek dat op het juiste ogenblik in handen komt van de juiste man. Altijd zal ik Eduard Douwes Dekker veel verschuldigd blijven.