Over Multatuli. Delen 16-17

[p. 59]

Tomas Lieske
De gedichten van Multatuli

Multatuli: Gedichten. Verzameld en ingeleid door Sander Blom. Amsterdam, Uitgeverij Bert Bakker 1985, f 34,90.

Was Multatuli een dichter die soms verzen maakte? Waarom gaf hij die verzen dan niet mee aan de aschkarreman of waarom gooide hij de beschreven vellen, ineengefrommeld, niet achter het smerigste olievat, daar onder het kantoor van Ouwetyd & Kopperlith? Piet Grijs, die de bundel Gedichten besprak in De Volkskrant van 29 november 1985, schrijft: ‘De eerste ontroerende probeerselen leren ons meer over de eerste helft van de vorige eeuw dan over Eduard Douwes Dekker,’. Sympathiek gesproken, maar hij zal er toch óók mee bedoelen dat de eerste probeerselen als gedicht ronduit slecht zijn. Het is geen schande óók slechte gedichten geschreven te hebben. We hoeven toch niet alles van Multatuli te bewonderen en te bewieroken? Voor mij is Multatuli de schrijver van Woutertje Pieterse, Minnebrieven, de Droogstoppelfragmenten en het Saïdjah-verhaal; dat hij ook nog De bruid daarboven en Nieuwjaar 1845 geschreven heeft, maakt hem niet minder groot.

Niet alle opgenomen gedichten zijn slecht. Veel parodieën en puntdichten zijn nog steeds kostelijk; enkele gedichten roepen bij mij telkens de gedachte op dat Multatuli een van de grootste dichters had kunnen worden. Van wat ik goed vind, komt alleen Het gebed van den onwetende niet uit een van de bewonderde prozawerken.

Wat voor zin heeft de bundeling van de gedichten van Multatuli? Geen? Omdat de gedichten óf slecht zijn, óf al gepubliceerd zijn in alom bekende werken? Of is deze uitgave een eerbetuiging aan een van onze grootste schrijvers, die nog eens onderstreept dat zijn versjeshaat een bepaald soort rijmelarij gold en dat hij wel degelijk poëzie kon waarderen. Of wordt door deze verzameling van louter gedichten ons weer eens duidelijk gemaakt dat Multatuli een bijzonder dichter was, maar zijn gedichten in de windselen van het proza placht te leggen en intussen hardop getuigde van zijn bewondering voor het ivoordraaiersvak.

Wie de derde mogelijkheid verwerpt, mag kiezen tussen de eerste en de tweede. De een zal de bundel in de winkel laten liggen met de gedachte dat wat hem er in interesseert reeds in zijn bezit is. De ander zal de bundel kopen met de vreugde van de lezer die van een bewonderd schrijver weer een fraaie uitgave in handen heeft.

Wie de derde mogelijkheid wil onderzoeken, zal óf moeten aantonen dat

[p. 60]

de slechte gedichten niet slecht zijn, óf dat de goede, los van het proza, een nieuwe waarde krijgen. Misschien moet hij lezen als de koper die de naam van de auteur terloops op een ‘avendje’ vernomen heeft. De vraag luidt: zijn de gedichten veranderd nu ze buiten het prozaverband staan?

De isolatie van de prozatekst blijft in ieder geval voor een aantal gedichten niet zonder gevolgen. Ik werk een paar gevallen uit.

1. Op pagina 58 begint een Duits gedicht van januari 1859. De vorm is losser dan de vorm van de gedichten die Multatuli eerder schreef. Weliswaar zijn de regels vijfvoetige jamben, maar het rijm ontbreekt en er is ook geen regelmatige strofenindeling meer. De ietwat weemoedige, sentimentele, - ‘Duitse’ zou men bijna zeggen, - inhoud wordt gebracht in de vorm van een dialoog tussen moeder en kind. Dat midden in de regel vaak van spreker gewisseld wordt, zorgt er ook voor dat de vorm los is. Het gebruik van Maleise woorden en namen, - Tikar, Pukul ampat, Saudien, - het onderwerp van het gesprek, de algemene aanduidingen ‘Mutter’ en ‘Kind’ zonder nadere bepaling wie dat precies zijn, de slotregels:

Die Mutter schlief noch lange nicht! Doch träumte
Auch sie, und dacht' an den der fern war...

bepalen in hoge mate de stemming van het gedicht, maken juist dát uit, wat ik de weemoedige toon noemde.

Hetzelfde gedicht in Max Havelaar is anders. Ik weet wie de moeder is, wie het kind, aan wie de moeder op het eind denkt, ik weet waar het verhaal zich afspeelt, enzovoorts. Andere interpretaties zijn onmogelijk. ‘Den der fern war’ is bijvoorbeeld Max Havelaar; in het losse gedicht kan je ruimer invullen. Ik vind dat voor poëzie een voordeel. De geschiedenis te Kassel tussen Eduard Douwes Dekker en Ottilie Coss doet hier uiteraard niet ter zake.

2. Op pagina 79 en volgende staan de versjes van de leerlingen van Pennewip onder de titel Dichtoefeningen. We vinden de versjes in idee 385 onder de titel: Dichtoefeningen, pruikevreugd, pruikeverdriet en pruikewanhoop. Het verschil in de titels is tekenend. Allereerst het gedicht: niemand zal toch deze versjes alleen lezen als de dichtoefeningen van een klas kinderen. Daar zijn ze te mal voor. Ook zonder proza zal het duidelijk zijn dat hier de poëzie op de hak wordt genomen, al of niet van de Nederlandse eigentijdse school. Het is een staalkaart van mogelijke missers: overbodige toevoegingen, bombastisch patriottisme, onzinnig rijm, inhoudelijke onjuistheden, zinloze natuurbeschrijvingen, plagiaat, vrome woordkakkerij, enzovoorts. Dat alles zichtbaar gemaakt in korte versjes over prachtige onderwerpen. Nu de prozatekst: hier wordt een aspect toegevoegd: de criticus in de persoon van Pennewip. Als de verzenmakerij op de hak genomen wordt, dan ook de criticus die deze verzenmakerij toejuicht en verkeerd bespreekt:

[p. 61]

zoekend naar deugd en vaderlandsliefde, enthousiast omdat zijn gade wordt geprezen, laks wanneer plagiaat wordt geconstateerd en verontwaardigd wanneer er echte poëzie staat. Overigens reageert de criticus met een regel die, - althans op grond van de cursivering in de uitgave van 1872, - zelf ook weer poëzie is. Had de regel van Pennewip: ‘heeremensechristenzieligé-hemelsegoeiegenaadigedeugdvanmeleven’ niet op pagina 82 toegevoegd moeten worden? Ik vind in dit geval de poëzieuitgave minder volledig en minder aardig.

3. Op pagina 83 staat de Voorzang en op pagina 84 het Roverslied. Het contrast is prachtig, maar... dat is nu net een effect dat in de prozatekst volledig is uitgebuit. Hoe mooi de voorzang ook is, hoe treffend het woord ‘Baker’ ook is in zijn gelijkenis met Maker en Vader, als ik het negende bericht van idee 394 lees dan merk ik dat niet alleen de voorzang is opgenomen, maar de hele preek: een liturgische adaptatie van 't avendje. De Carmina Burana en het Officium Lusorum bewerkt voor huisdominee. Zielknyper, het motto: ‘dankie wel, Juffre Pieterse, m'n koppie is omgekeerd, dat zieje wel!’, de voorzang, de aanhef: ‘Geliefde Medestotters! De rust van de kraamkamer, en de vrede van de luiermand kome, zy, en blyve overvloediglyk over u allen... dat zy zoo!’: wie een deel belicht en de andere delen verzwijgt, ontkomt niet aan verarming. Dat is bij het Roverslied veel minder, weliswaar zijn de reacties van het gezelschap onbetaalbaar, maar het Roverslied is als apart lied geschreven en moet ook zo gelezen kunnen worden.

4. Misschien het merkwaardigste gedicht uit de bundel is Al de weduwen der Heilige Schrift. Een opsomming van de bijbelplaatsen, waar over een weduwe gesproken wordt. Slecht gesteld en met stoplappen. Midden in een zin eindigt het gedicht. Ik ken de prozatekst, maar zou de lezer die de naam Klaasje van der Gracht niets zegt en die niet op de hoogte is van het feestje bij jufvrouw Laps er anders over oordelen? Ik betwijfel het.

5. Laatste voorbeeld: op pagina 113 en 114 staan twee onbeduidende versjes. Uit idee 1049d blijkt dat de deuntjes gespeeld werden door muzikanten tijdens een voorstelling van Kind der Liebe van August von Kotzebue. De liedjes maakten geen deel uit van de tekst van het stuk. In de bundel gedichten staan ze als poëzie van Multatuli. In idee 1049d houdt Multatuli een pleidooi voor het zogenaamde chanson de la rue, ‘door het gemeene volk geïmprovizeerd op noten van Mozart’. Multatuli zegt dat de liedjes Och lieve schildwacht en Mooie meissies, mooie blomme geen eigen maaksel zijn: ‘Aan aanvulling door eigen maaksel, waag ik my niet’. Volgens Multatuli berust het ene liedje op een tekst uit het Hooglied en het andere liedje werd gezongen op de muziek van Mozarts Le nozze di Figaro. Als deze informatie klopt, dan zijn de teksten niet eens van Multatuli en

[p. 62]

horen de twee in de gedichtenbundel niet thuis. Maar hoe dat te controleren? Ik sla het Hooglied op en beluister Mozart.

In het Hooglied vind ik in 111,3: ‘De wachters die in de stad rondgingen, vonden mij; ik zeide: Hebt gij hem gezien dien mijn ziel liefheeft?’. Enige overeenkomst met Och lieve schildwacht is er.

Mooie meissies, mooie blomme, het lied op pagina 114 werd kennelijk gezongen op de muziek van de slotaria van de eerste akte van Le Nozze di Figaro. Figaro zingt dan:

Non più andrai, farfallone amoroso,
notte e giorno d'intorno girando,
delle belle turbando il riposo,
Narcisetto, Adoncino d'Amor.

te vertalen als:

Niet meer, verliefde vlinder,
zul je dag en nacht hier rondfladderen
en de rust van de mooie meisjes verstoren,
kleine Narcissus, kleine liefdes-Adonis.

Dat men de melodie nazong is niet vreemd. In Mozart van Wolfgang Hildesheimer: ‘De mensen floten de Figaro tot Mozarts verbazing en genoegen, op straat,’ (p. 200). Het gewone volk bleef ook in de negentiende eeuw van de opera houden. Regelmatig werd hij in Amsterdam, Brussel en Antwerpen opgevoerd. In 1825 te Amsterdam zelfs in het Nederlands, melden de Annals of Opera 1597-1940 van Alfred Loewenberg. Daarnaast zijn er, zeker van de populaire aria, veel pianouittreksels en losse uitgaven gepubliceerd. Wat zijn deze teksten? Grappen van Multatuli of bestaande volksliedjes? Ik houd het voorlopig op het laatste. Ze horen niet thuis in de verzamelde gedichten.

Ik weet niet waar ik sterven zal, Het gebed van den onwetende, Kruissprook en Roverslied vind ik goede en zelfs modern klinkende gedichten. In deze uitgave staan ze tussen mislukt gerijmel en verzen, geschreven met een boutje en riekend naar de saliemelk.

Er blijven nog talloze vragen over.

Over de regel ‘Hoera, hoera voor Golgotha’ die in een recente bundel, - K.L. Poll: Anna, een tragisch gedicht, - in weinig gevariëerde vorm voorkomt als refrein: ‘Hoera, hoera voor Ekema’. Poll leunt wel wat te veel op Multatuli. Ook op Schwitters trouwens, maar dat is hier niet aan de orde.

Over het rijm in de noot bij idee 398: ‘grooten vooruitgang, als volwassen mannen door de publieke meening veroordeeld werden zich te schamen als ze met bundels verzen voor den dag kwamen.’.

Over de onjuiste term ‘prozagedichten’ uit de inleiding, aangaande Het gebed van den onwetende en Kruissprook.

Over het gelegenheidsgedicht De Nachtschuitsdroom, waarin stoomtractie en railway worden beschreven, ongeveer twintig jaar na de eerste stoomtrac-

[p. 63]

tie tussen Stockton en Darlington en ongeveer vijf jaar na de eerste stoomtractie in Nederland, waarin tevens geschreven wordt over een ‘vaartuig in de lucht’, ongeveer veertig jaar vóór het eerste bestuurbare ‘vaartuig in de lucht’ en ongeveer vijftig jaar vóór Clement Ader.

Over de sfeer van Het gebed van den onwetende, die mij doet denken aan de sfeer van Kaváfis.

‘Ook niet of een God

Of... goden, zich vermaken met ons leed, en schimpen
Op de onvolkomenheid van ons bestaan. Als dát zo waar',
Zou 't vrees'lijk zijn!’ (Multatuli).

‘Altijd komen de goden. Zij zullen nederdalen
uit hun machines, en zij zullen sommigen redden,
en anderen zullen zij met geweld plotseling uit ons midden
verwijderen;’ (Kaváfis).

Een groot dichter was Multatuli niet, maar dat lag meer aan het feit dat hij zelf verkozen heeft zich in proza uit te drukken. Gelukkig zijn de verzen niet vergaan in die stokvischbeukery onder het kantoor van de heren Ouwetyd & Kopperlith.