Over Multatuli. Delen 9-10

[p. 112]

1982
Uit het Multatuli-museum
VIII. Een dokument uit 1960

Mijn allereerste contact met de Universiteit van Amsterdam was toen ik op 27 mei 1935 met mijn rotterdamse verloofde de herdenking van een halve eeuw Nieuwe Gids en de erepromoties van Kloos en Van Deyssel bijwoonde. De fraaie eerste druk van Korenbloemen die ik toen op een stalletje in de Oudemanhuispoort kocht, is de belangrijkste en duurzaamste winst geweest van die gedenkwaardige dag.

Misschien niet mijn tweede, maar toch ook een incidenteel contact kwam, toen er ter gelegenheid van de Hooft-herdenking in 1947 vier erepromoties waren, waarvan drie voor personen die ik tot mijn vrienden mocht rekenen: Henriëtte Roland Holst, Camiel Huysmans en Herman Teirlinck.

Toen er opnieuw een literaire herdenking was, voor Wolff en Deken in 1954, waarbij aan Dirk Coster een eredoctoraat werd verleend, kreeg ik, ofschoon hoogleraar Taalbeheersing, het verzoek de herdenkingsrede te houden. Dat heb ik natuurlijk met liefde gedaan; maar aangezien ik tégen dit doctoraat honoris causa had gestemd, heb ik het feestdiner niet bijgewoond. Als oudvriend van Du Perron zou ik mij daar misplaatst hebben gevoeld.

Toen ik in 1956 ook hoogleraar Nederlandse letterkunde werd, waren voor mijn gevoel de literaire herdenkingen dus een universitaire traditie. Nu viel er in de eerstvolgende jaren nogal wat te herdenken: in 1859 waren Kloos, Perk en Van der Goes geboren, in 1860 Van Eeden en in datzelfde jaar werd de Max Havelaar gepubliceerd; 1863 was het geboortejaar van Louis Couperus, 1864 van Herman Gorter, Lodewijk van Deyssel en Herman Heijermans, 1865 van Leopold en van Verwey; in 1968 zou Bredero drie-en-een-halve eeuw dood zijn, in 1969 kon de geboorte van Henriëtte Roland Holst worden herdacht, in 1970 die van Boutens. Ik besloot om dit alles van jaar tot jaar als basis te nemen van mijn colleges, maar voor openbare universitaire plechtigheden leek de reeks mij rijkelijk rijk. Daarom zou ik mij beperken tot de drie onbetwistbare hoogtepunten: in 1960 Max Havelaar, in 1964 Herman Gorter, in 1968 Bredero.

Na de bescheiden Lebak-herdenking in 1956 had het bestuur van het Multatuli-Genootschap het initiatief genomen tot een groots opgezette Max Havelaar-herdenking in 1960. Het sprak vanzelf dat de Universiteit van Amsterdam daarin zou worden betrokken, al dan niet met een eredoctoraat. Bin-

[p. 113]

nen de sectie-Nederlands kreeg mijn plan onvoorwaardelijk bijval, en dus kwam het als officieel voorstel in de faculteit. Tot mijn verbazing stuitte het daar op zó veel weerstand, dat ik al mijn overredingsvermogen nodig had om de weifelende middengroep voor ons plan te winnen. Noch het feit dat de Max Havelaar kort na de oorlog in een rijks-adviescommissie ten dienste van de Unesco, waarvan ik deel had uitgemaakt, erkend was als éen van de vijf boeken die unaniem tot ons allerbelangrijkste erfgoed waren gerekend (Vanden vos Reinaerde; Beatrijs; Lucifer; Max Havelaar; Mei), noch het argument dat er nu een Nederlands-Vlaamse herdenking werd voorbereid waaraan ook van overheidszijde werd meegewerkt, kon de tegenstanders overtuigen. Na lang praten over en weer dat mij even moedeloos als vermoeid maakte, werd er gestemd en kreeg het voorstel een krappe meerderheid. Hierna vroeg éen van de collega's het woord en betoogde dat een openbare herdenking z'n zin verloor als er geen eenstemmigheid bestond. Ik weet niet meer wie dit fijnzinnige argument te berde bracht, wél dat het bijval vond bij allen die geschrokken waren van hun eigen moed. Zo werd het meerderheidsbesluit bij meerderheidsbesluit vermoord.

In die tijd vóor de demokratisering waren faculteitsvergaderingen besloten bijeenkomsten, alleen toegankelijk voor hoogleraren en lectoren; de besprekingen waren dus vertrouwelijk en de besluiten tot nader order geheim. Niettemin was de gang van zaken binnen een dag of wat overal bekend, en bracht de pers telkens nieuwe details aan het licht. Wie de zegsman, zegsvrouw of zegslieden zijn geweest, heb ik nooit geweten; zij konden in elk geval veilig hun gang gaan, want de verdenking viel uiteraard op mij. Noch bij het faculteitsbestuur, noch bij de collega's, noch bij het krantenlezende publiek kon genoeg mensenkennis worden verondersteld om in te zien, dat ik nu juist wel de láatste zou zijn om de pers in te lichten. Ik werd sinds zo'n jaar of drie achtervolgd door zó kwaadaardige verdachtmakingen van vroegere vrienden en vijanden, dat ik al lang niet meer wist of ik nog wel éen journalist zou kunnen vertrouwen, en derhalve allen op de grootst mogelijk afstand hield. Het is dan ook niet ondenkbaar dat men de rel rondom de Max Havelaar-herdenking moet zien als onderdeel van de algemene campagne, een echt vaderlandslievend middel om mij nu ook op een ánder punt in discrediet te brengen. In elk geval hield het insinuerende krantengeschrijf zólang aan, dat de faculteit er na de paasvakantie toe overging een categorisch beroep op de leden te doen, in de hoop dat degene(n) die ‘zich verantwoordelijk acht (achten) voor deze betreurenswaardige gang van zaken, zich persoonlijk zou (zouden) wenden tot de voorzitter der Faculteit, opdat deze volledig van de toedracht op de hoogte kan worden gebracht en opdat deze kwestie die helaas niet ongedaan kan worden gemaakt, op de meest bevredigende wijze uit de wereld zou worden geholpen.’

Of zich ooit iemand heeft gemeld, is mij onbekend. En ik zou dit alles dan ook voorgoed hebben vergeten, als mijn vrouw en ik niet bij het opruimen van

[p. 114]

de (te) vele papieren die onze zolder en ons geweten bezwaren de doorslag hadden gevonden van mijn beantwoording. Staande voor de keuze die te verscheuren of te bewaren, hebben we na rijp beraad voor het laatste gekozen en hem overgedaan aan het Multatuli-Museum. Niet enkel Multatuli zelf heeft recht op een betrouwbare documentatie, ook zijn nagedachtenis. Als een bescheiden bijdrage dáartoe volgt hier dan die nog altijd niet verjaarde brief.

Aan de Voorzitter van de Faculteit

der Letteren en Wijsbegeerte

Universiteit van Amsterdam

Hooggeachte Collega,

Ofschoon uw rondschrijven van 16 mei 1960 inzake de niet-gehouden Multatuli-herdenking niet zo zeer inlichtingen als wel schuldbelijdenis vraagt, wil ik u de desbetreffende inlichtingen niet onthouden. Zijn ze minder volledig dan u wenst of verwacht, ze zijn niettemin het maximum waartoe ik in staat ben.

Na de faculteitsvergadering van 4 april ben ik dinsdag 5 april telefonisch benaderd door een enkele collega, die de besprekingen niet had bijgewoond. Maar daar ik die dag in Leeuwarden was, heeft mijn vrouw het gesprek gevoerd.

Toen ik op woensdagmiddag 6 april, op doorreis naar België, in Den Haag was, bleek daar het niet-doorgaan van de Multatuli-herdenking al bekend te zijn.

Toen op donderdagavond 7 april het Nationaal Comité voor de Max Havelaar-herdenking bijeenkwam, waren de meeste leden al van de gang van zaken op de hoogte. Het was duidelijk dat ook de pers zich erin zou moeien. In die omstandigheden heb ik het dienstig geacht, enkele onjuiste beweringen, o.a. dat er geen meerderheid zou zijn geweest, recht te zetten. Indien en voorzover het deze correcties zijn die, in de pers gekomen, de schijn wekken van indiscretie, ben ik daarvoor dus verantwoordelijk. Indien de faculteit liever onjuistheden dan juistheden gedrukt ziet, wil ik hiervoor uiteraard ook wel mijn verontschuldigingen aanbieden.

Op zaterdag 9 april ben ik naar Parijs gegaan, en vrijwel direct na mijn terugkeer, naar het Filologencongres in Groningen. In die paar weken hebben journalisten mijn huis verschillende malen opgebeld, uiteraard zonder enig resultaat. Zij zouden dit ook niet hebben gehad, wanneer ik wel thuis was geweest.

In de laatste week van april heb ik terloops gehoord dat er een ‘krantenrel’ was ontstaan. Maar aangezien niemand mij die kranten heeft gestuurd, ben ik er op een enkel toevallig artikeltje na, totnutoe onkundig van gebleven.

Omstreeks diezelfde tijd is mij van studentenzijde gevraagd op een Multatuli-herdenking te willen spreken. Ik heb dit geweigerd, en met klem geadviseerd eerst contact op te nemen met de Voorzitter van onze Faculteit, om zelfs de schijn van een demonstratieve bijeenkomst te voorkómen.

[p. 115]

Toen mij enkele dagen daarna verzekerd werd dat er bij onze Faculteit geen bezwaren zouden zijn, heb ik tenslotte erin toegestemd op die avond een slotwoord te spreken, uitsluitend als voorzitter van het Multatuli-genootschap. Deze avond vindt 25 mei plaats.

Dit zijn de feiten waarover ik beschik. Ze laten verschillende vragen onbeantwoord, maar dat is bij krantengeschrijf meestal zo. Ik heb echter behoefte aan het bovenstaande nog iets toe te voegen.

Sinds maart 1956, toen met officiële medewerking de zaak-Lebak openlijk werd herdacht, stond het vast dat de Max Havelaar-herdenking in 1960 een veel grotere allure zou krijgen. Het nationale comité heeft dan ook, zoals de bijgaande circulaire u bewijst, de algemene steun gekregen van ministers, ambassadeurs, burgemeesters, hoogleraren (waaronder mijn naaste collega's van Leiden, Utrecht, Nijmegen en de VU), literatoren en vele anderen. Op de Rijksbegroting-1960 staat expressis verbis een post voor de Multatuli-tentoon-stelling. Herdenkingen voor radio en televisie, in België en Nederland, zijn door de Conferentie der Nederlandse letteren zonder enig bezwaar aanvaard. In Brussel, waar een openbare herdenking bijna duizend belangstellenden trok, vormde zich een comité tot het aanbrengen van een gedenkplaat op de plaats waar de Havelaar geschreven werd. Onder deze omstandigheden was zowel voor het Nationaal Comité, als ook voor de Sectie Nederlands van onze Faculteit een universitaire Max Havelaar-herdenking een zó vanzelfsprekende zaak, dat men met de kans op verwerping eenvoudig nooit rekening heeft gehouden. Men kon ook moeilijk aannemen dat de Multatuli-specialist die tevens ordinarius is aan de Universiteit van Amsterdam, zou nalaten een voorstel ten deze te doen; en men kon evenmin aannemen dat het gezag van de Sectie en van hem persoonlijk te gering zou zijn om zo'n voorstel te doen slagen. Onmiskenbaar verwachtte men, en in de eerste plaats dus de pers, iets van onze Universiteit. Het achterwege blijven daarvan, door welke oorzaak dan ook en hoe stilzwijgend behandeld, zou altijd verontwaardiging hebben gewekt en aanleiding hebben gegeven tot journalistieke reacties. Eenvoudig omdat men de universiteit nog steeds een maatschappelijk-culturele taak toeschrijft, die zij blijkbaar niet meer vervult. Indien ik mij op de late avond van 4 april deze aspecten goed bewust was geweest, zou ik er niet in hebben toegestemd een meerderheidsbeslissing onuitgevoerd te laten. Een halve herdenking ware hachelijk geweest, maar onvergelijkelijk veel beter dan de huidige negatieve situatie, die helaas ook niet ongedaan kan worden gemaakt, en die ik blijf voelen als een blamage voor de universiteit waarvan ik deel uitmaak. Ik kan niet ontkennen, dat de 4de april voor mij de bitterste dag is geweest uit mijn universitaire loopbaan; hij heeft mijn verhouding tot de faculteit fundamenteel gewijzigd; en wie van symboliek houdt, kan erbij opmerken dat 4 april ook de dag was, waarop Duymaer van Twist in 1856 Multatuli's ontslag bekrachtigd heeft.

Hilversum, 20 mei 1960

Hoogachtend,