Over Multatuli. Delen 1-2

[p. 76]

Garmt Stuiveling
Uit het Multatuli-museum I

In de natuurkunde kent men homogene verzamelingen, maar het gewone leven kent geen natuurkunde. Of iemand nu postzegels spaart of munten, suikerzakjes of ansichtkaarten, vroeg of laat balanceert er iets op de uiterste rand van zijn collectie. Wie dit dan ook bewaart, betaalt met verlies aan homogeniteit zijn winst aan buitenissigheden. Er is maar éen middel om aan dit fatum te ontkomen: zich toe te leggen op curiosa.

Van het probleem der homogene verzamelingen heeft geen Multatuliaan ooit wakker gelegen. Sedert 1910 heeft men met veel toewijding en weinig geld bijeengebracht wat er bereikbaar was, zonder binnen de aangewezen grenzen álles te willen en daarbuiten niets. De kostbare collectie in de Korsjespoortsteeg is zo min volledig als homogeen. Behalve honderden brieven, boeken, brochures, artikelen, portretten en andere Multatuliana, zijn er ook een stuk of wat bijkomstigheden; en het belang daarvan wordt niet verkleind al hebben ze maar zijdelings met Multatuli te maken.

Dit laatste is overigens met de brief die Ferdinand Domela Nieuwenhuis op 18 januari 1911 aan Mimi schreef nauwelijks het geval. Hun kennismaking dateerde al uit de jaren '80; eens heeft DN zelfs een paar dagen in Nieder-Ingelheim gelogeerd. Ook later is er, blijkens bewaarde brieven, af en toe contact geweest. Mogelijk heeft zij een exemplaar cadeau gekregen toen hij zijn autobiografie Van Christen tot Anarchist uitgaf; Multatuli immers wordt daar herhaaldelijk in genoemd. Stellig is het dit boek geweest - en wel speciaal blz. 139 - dat haar ertoe gebracht heeft zich tegen zijn visie te verzetten. Die brief is blijkbaar niet bewaard gebleven, ze ligt althans niet bij de andere in het Domela Nieuwenhuis-museum (IISG, Herengracht 256-266, Amsterdam). Maar wat er wél bewaard bleef, is voldoende duidelijk voor de conclusie dat het om déze bladzijde ging. In hoofdstuk VI uitvoerig schrijvende over zijn contacten met Roorda van Eysinga en Multatuli, vermeldt DN opeens de verpletterende indruk die het deel Brieven 1859 destijds op hem had gemaakt. De voorwaarden die Multatuli de regering had willen stellen indien hij ervan af zou zien de Max Havelaar uit te geven, waren in de ogen van DN ontoelaatbaar. ‘Hoe nu? Zijn noodkreet ter wille der Javaansche bevolking, voor wier vertrapte rechten hij op zoo'n wegsleepende wijze was opgekomen, zou gesmoord zijn geworden, als aan die kondities zou zijn vol-

[p. 77]

daan! Het was dus gekrenkte ijdelheid, die hem zoo welsprekend had gemaakt! O, dacht ik, wat hebben ze hem toch een slechten dienst bewezen door die briefwisseling openbaar te maken.’ Dat Mimi hiertegen protest aantekende, is begrijpelijk genoeg: behalve Multatuli was immers ook zijzelf in het geding. Het komt in zo'n geval maar zelden voor, dat het protest doel treft, zó dat de ander zijn mening herziet. En hier betrof het dan ook nog een mening die al zo'n twintig jaar bestond.

De brief van 18 januari 1911, aan het Multatuli-Museum geschonken uit de nalatenschap van de heer C.G. Roelfsema, is een enkel vel postpapier, groot formaat, zonder enige marge beschreven tot halverwege de keerzijde. De tekst op blz. 146-147 van Brieven 1859 waarnaar verwezen wordt, staat in V.W. X, blz.122. Opmerkelijk is de retorische stijlfout ‘eer keert de Rijn weer tot zijn boorden’, waar natuurlijk ‘bronnen’ zou moeten staan. Men mag aannemen dat een oude schoolherinnering DN hier door de geest heeft gespeeld: ‘En rolt de Rhijn weêr langs zijn boorden’, een vers uit Borgers' ode Aan de Rhijn, door Beets in zijn Camera Obscura zo harteloos mishandeld. Over ‘den beruchten Duymaer van Twist’ spreekt DN - zij het in een veel objectiever formulering - als hij vertelt dat zijn vader, theologisch hoogleraar te Amsterdam, tijdens een preekbeurt in Deventer ‘door een beroerte werd getroffen en na enkele dagen op het landgoed van den heer Duymaer van Twist, den bekenden, vooral door het optreden van Multatuli tegen hem zoo beruchten gouverneur-generaal in ruste, stierf.’ (Van Christen tot Anarchist, blz. 26).

Nederlandsch Mettray tenslotte is een christelijk-filantropisch opvoedingsinstituut voor jongens.

Hilversum 18 Januari 1911

Waarde Mimi,

Uw schrijven bevreemdde mij niets, want ik had reeds aan mijn vrouw gezegd, dat het waarschijnlijk wel komen zou. En ik begrijp het zeer goed van u, maar begrijpt gij van uw kant niet hoe pijnlijk het voor mij was om zoo te schrijven? Echter amicus Multatuli sed magis amica veritas. O, ik herinner mij nog den indruk, dien het op mij maakte toen ik in de Brieven de passage las over den Max Havelaar. Ik had het boek wel in een hoek kunnen trappen en ik dacht toen: hoe kon Mimi zoo iets laten drukken?

Het is niet voor het eerst dat ik hierop wees, kort na de verschijning wees ik erop in den Dageraad. Maar waar gij schrijft: ‘ge zegt daar dood eenvoudig dat Dek zijn boek en zijn streven en alles in de steek zou hebben gelaten als men hem maar gegeven had wat hij eischte voor zich’, daar antwoord ik: ‘Ik zeg dit niet, maar Dek zegt het immers zelf op bl. 146 en 147 van de Brieven 1859. Die onderhandeling komt mij voor alleen gewettigd of verklaard door den nood waarin hij zat en ik geloof ook dat hij er zelf spijt over zal hebben gehad, maar het neemt niet weg dat het den indruk geeft alsof hij gezwegen zou hebben als hij maar de kondities had kunnen afdwingen, die hij stelde. Ik

[p. 78]

ken ook de door u aangehaalde passages, maar het afdoen van schulden hoe ook, komt er telkens bij te pas. Zeker, het was naif om te onderstellen dat het gouvernement veranderd zou worden, want eer keert de Rijn weer tot zijn boorden, eer zoo iets zou gebeuren. Onder den indruk van zekere omstandigheden, onder den druk die loodzwaar op iemand ligt, kan men wel eens wat zeggen wat men eigenlijk niet meent en waarover men dan spijt gevoeld. De mensch is een wonderlijk saamgesteld wezen, die zoo totaal anders kan handelen het eene of het andere oogenblik, naar gelang van stemming of wat ook. De held, die geprezen wordt over een of andere daad die hij volbracht en daardoor misschien de redder werd van velen, is soms het volgende oogenblik een lafaard, die niet anders dan minachting kan inoogsten. Zoo herinner ik mij den man hier (van Reenen) die anderen redde uit een put, door een zandverschuiving ingestort en die in zijn huiselijk leven een beroerling was van de ergste soort. Terwijl zijn lof werd uitgebazuind in alle bladen en men gelden inzamelde voor den edelen menschenvriend en redder, leerde de nadere kennismaking wat voor sujet dat was.

En het omgekeerde is ook waar en daarom voegde ik er ook bij: niemand is altijd moedig. Maar voor mij is de hooge waarde van Dek vooral gelegen in hetgeen hij ons gaf en dit zal blijven voortleven. Wij mogen dankbaar zijn voor hetgeen hij ons schonk en al zouden wij nog meer wenschen misschien, wij vragen dan het onredelijke, meer dan men verlangen kan of mag. Juist omdat wij geen heiligen kennen, juist daarom staat het ons vrij ook de feilen van iemand na te gaan.

Eigenaardige spelingen van het lot hebben soms plaats. Dat ondervond ik nu weer. Gij moet dan weten dat bijna gelijktijdig met de post uw brief kwam met afkeuring van hetgeen ik schreef over Multatuli en een brief van mijn jongsten broer, die het in mij veroordeelde dat ik gesproken had van den beruchten Duymaer van Twist, terwijl ik dezen toch had leeren kennen van een nobele zijde. Gij weet misschien dat mijn vader bevriend was met Duymaer v. Twist, met wien hij zat in de kommissie van Nederlandsch Mettray en dat hij bij hem aan huis op Rande bij Deventer gestorven is. Hij heeft zich toen allerliefst gedragen tegenover ons, maar wat kon men anders verwachten van een goed vriend? Deze daad werpt niet om wat hij misdeed in de zaak-Multatuli.

Zooals ik zei: de mensch is een raar wezen, dat men nooit zal doorgronden. Ik heb rechterlijke ambtenaren gekend, die zich zeer laaghartig gedroegen tegen beklaagden en ze hondsch behandelden, wat te minner is omdat zij zulke menschen totaal in de macht hadden en die thuis zoo allerliefst waren in het huiselijk verkeer met vrouw en kinderen, dat men niet begrijpen kon met dezelfde menschen te doen te hebben.

Wat ik aan 't slot van mijn brochure Multatuli als Ketter bij uitnemendheid heb gezegd, nl. dat ik Multatuli beschouw als den man, die als leermeester voor mij is geweest in zoovele opzichten en dat ik steeds zijn eer hoog zal houden, dat zeg ik nog steeds, maar waar ik vlekken zie, daar mag ik ze niet

[p. 79]

verhelen, wil ik mij niet schuldig maken aan onbillijkheid.

Ik wilde u dit toch melden, omdat ik voort zal gaan hem te huldigen zooals hij verdient.

Wij hebben dezen winter nog al gesukkeld, althans mijn vrouw omdat zij boven haar kwaal nog een nieraandoening had, zodat zij drie weken te bed lag. Gelukkig is zij nu wat opgeknapt, maar toch pijnlijk als meestentijds.

Ontvang haar hartelijke groeten, alsook die van hem, die zich steeds gaarne noemt.

Uw vriend

F. Domela Nieuwenhuis

Deze relativerende beschouwingen hebben Mimi allerminst overtuigd. Zij antwoordde na enkele dagen, en deze brief bleef gelukkig wél bewaard. Met vriendelijke toestemming van het Domela Nieuwenhuis-museum wordt ze hier gepubliceerd. Hoewel van mening dat verdere discussie geen zin heeft, geeft Mimi in korte woorden nog eenmaal haar oordeel over de situatie anno 1859. Maar het gaat om zoveel méer dan dat jaar alleen. En opeens komt het even verrassende als onweerlegbare argument: haar kennis van Multatuli's karakter, uit een kwart eeuw dagelijkse ervaring ontstaan. Het is een alinea die niet enkel Multatuli typeert, maar ook haarzelf.

Den Haag, 25 Jan 1911.

Waarde Nieuwenhuis, Uw brief van 18 dezer is zulk een vriendschappelyk antwoord dat ik er u voor danken moet, ofschoon het my ontzettend spyt dat ge zoo vasthoudt aan uw opvatting. Ronduit gezegd, ik begryp niet hoe dat mogelyk is! Ja, dek zegt op blz. 146 dat hy die en die condities wil stellen, maar hy zegt dat aan dezelfde persoon aan wie hy op blz. 126 geschreven had wat aan zyn conditieeren annex was. Bovendien, dienzelfden avond, 20 Nov., schreef hy aan Jan DD dat in hem een principe moest gekroond worden. - Ik begryp daarom niet waarom ge die woorden wilt beschouwen als stonden ze buiten eenig verband. - Maar ik vrees wel dat verder spreken daarover geen vrucht zal dragen.

De zaak is niet dat ik in dek een heilige wil zien. O, niet graag! Als hy dát geweest was zou ik zeker niet van hem gehouden hebben zooals nu, maar dan was hy ook Multatuli niet geweest, aan wien niets menschelyks vreemd was. - Maar zich verkoopen? Neen, dat had hy niet kunnen doen. Zyn karakter gedoogde dat niet, en zou terstond gerevolteerd hebben, en dat wist hy altyd wel heel nauwkeurig van zichzelf. -

Ja, bij het uitgeven van geschriften als uw boek zal men alligt in verschillende richting aanstoot geven; dat kan bijna niet anders! - ik heb het nu nog niet weder op kunnen nemen ofschoon het my buitengewoon interesseerde.

Die arme vrouw van u, by haar kwaal nu nog een nierziekte te moeten doorstaan. Groet haar heel hartelyk van my en wees het ook zelf van

uw hoogachtende Mimi DD.