Over Multatuli. Delen 1-2

[p. 1]

[Nummer 1]

Garmt Stuiveling
Bij wijze van welkom

De openbare aandacht voor Multatuli toont een golfbeweging, en mogelijk meer dan éen. Zo'n uitspraak lijkt verdacht veel op de theorie van de marxistische ekonomen met hun lange en korte cyclus. Het zij zo. Maar wie zich in ernst afvraagt of de kunst in haar wisselende verschijningen niet bepaald wordt door maatschappelijke omstandigheden, mag met méer recht menen dat dit zo is in haar wisselende waardering.

Er is een tijd geweest, al bij zijn leven en ook nog na zijn dood, dat vooren tegenstanders van Multatuli elkaar te lijf zijn gegaan in woord en geschrift, met nauwelijks een ander resultaat dan luid maar gauw verstild rumoer en groezelig maar lang bewaard papier. In het Multatuli-museum zijn hele pakken daarvan vergeeld aanwezig.

Er is een tijd geweest dat men hem onbekommerd eerde als een voorganger, een wegbereider, een beeldenstormer, maar toch wel voornamelijk vanwege de ruimte die hij had vrijgemaakt voor de eigen geniale grootheid van de lateren. Indien zelfoverschatting een delict was, had geen schrijver een blanco strafregister.

Er is een tijd geweest dat vaklui zijn werk inlijfden bij de literatuurgeschiedenis en hemzelf poogden onder te brengen in een hokje van hun handboek, met verklarende bordjes voor de goegemeente: onze laatste romanticus, of: een raszuiver exemplaar van het genus nonconformist. En dan soms nog met de waarschuwing erbij: Gelieve de tralies niet te dicht te naderen.

Er is een tijd geweest dat men met een schok van herkenning begreep hoe modern hij was, hoe twintigste-eeuws, hoe actueel in zijn geëngageerde schrijverschap, hoe kritisch tegenover de leuzen van den dag, hoe onvoorwaardelijk in zijn sociale bewogenheid. Verontrust door de massale ellende van de jaren '30 erkenden politici zonder partij als Du Perron en Ter Braak in déze politicus zonder partij de belichaming van wat een groot schrijver behoort te zijn: het geweten van zijn eeuw.

Er is eigenlijk nooit een tijd geweest dat Multatuli, hetzij levend hetzij postuum, omstuwd was door een cordon van Multatulianen, in blinde verering de Meester lofprijzend tot in zijn menselijke tekortkomingen, elk woord van hem in hun hart bewarend als gewijde wijsheid, iedere zin van hem hanterend als een tekst voor stichtelijke inkeer of voor openbare verkondiging. Hoe meer ik thuis raak in wat vroegere generaties over hem hebben geschreven: Vosmaer, Huet, Versluys, Kok, Van der Goes, Van Eeden, Paap, Muller, Van Hall, Polak, Meerkerk, Gerhardt, Pée, Wibaut, Prinsen of De Gruyter, hoe

[p. 2]

minder ik geloof hecht aan het bestaan van ‘echte’ Multatulianen. Die horen klaarblijkelijk thuis in de categorie van heksen en spoken, onwezenlijke maar allerminst ongevaarlijke verzinsels, geschikt om kinderlijke zielen en zielige kinderen angst aan te jagen en ze op te hitsen tot agressiviteit. Wie als volwassen man in onze eeuw zulke termen gebruikt, toont zich een onzindelijk denker met een woordkeus die in principe even onzindelijk is als die van het antisemitisme. In de dertig jaren, van 1945 tot 1975, dat het Multatuli-Genootschap zo'n honderd leden bijeen hield, heb ik nooit een ‘echte’ Multatuliaan ontmoet. En nu sinds de opening van het museum het ledental weer groeit, nemen mijn kansen van jaar tot jaar onherroepelijk af.

Als ik mag oordelen naar de bezoekers die des dinsdags aankloppen bij Korsjespoortsteeg 20, ziet men Multatuli nu als een zeer groot schrijver met een eindeloos aantal vragen. Groot om de dwingende klank van zijn taal en om de vele krachtlijnen die in zijn werk samenkomen en daarvan uitgaan. Maar niemand meent dat het laatste woord over Multatuli al is gezegd. Integendeel: de studenten uit Amsterdam, Leiden, Utrecht, Nijmegen en zelfs uit Berlijn, die soms urenlang in het museum blijven kijken, lezen en discuteren, vragen zich af wat Multatuli wérkelijk dacht over de koloniale verhoudingen, en of dit eender was in Menado, in Lebak, in de Max Havelaar en in de beide brochures over Vrije Arbeid. Zij willen weten wat het betekent dat Multatuli zich meer dan eens openlijk heeft uitgesproken tegen het socialisme, terwijl toch allerlei belangrijke socialisten als Domela Nieuwenhuis, Van der Goes, Troelstra, Wibaut, Gerhardt en Gorter hebben getuigd dat juist zíjn werk voor hun vorming van beslissende betekenis is geweest. Zij stellen vast dat Multatuli nogal eens mensen heeft vertrouwd die hem daarna in de steek lieten en bedrogen: Duymaer van Twist in 1856, Van Lennep in 1860, d'Ablaing in 1865, Busken Huet in 1868, Van Vloten in 1875, en zij geloven niet dat dit alleen maar een naief gebrek aan mensenkennis kan zijn geweest. Zij willen nagaan in hoe verre de Max Havelaar een aanwijsbare invloed heeft uitgeoefend op het ontstaan en de inhoud van de ‘ethische politiek’; en verder: of die invloed zich ook heeft uitgestrekt tot het nationalisme van indonesische leiders als Sukarno, Sjahrir en Hatta. Zij zien een relatie tussen Multatuli en merkwaardige anarchistische groeperingen in het Frankrijk van omstreeks het eeuwjaar en wensen te weten hoe dat precies in elkaar zit. Iets dergelijks merkt men op bij een vrij-socialistische gemeenschap in het toenmalige Duitsland, en ook dat zou men willen onderzoeken.

Het is maar een kleine bloemlezing, dit alles, uit wat ons voor en na ter ore komt. Hoe veel meer zal er dan zijn dat ons totaal ontgaat. Het is trouwens een bekend verschijnsel in iedere wetenschap, dat een antwoord meestal weer een vraag oproept, en niet zelden meer dan één. Daar ligt dan de zin van de nieuwe, net als de Ideën op ongeregelde tijden te verschijnen reeks publikaties, die met deze aflevering begint. De redactie is terecht optimistisch genoeg om te rekenen op een ruimer lezerskring dan ‘echte’ Multatulianen alleen.