OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Jaargang 35

[p. 295]

Jaswina Bihari-Elahi
Een reizende diaspora gemeenschap; Surinaamse-Hindostanen in Nederland op vakantie naar Lloret de Mar

Binnen de Surinaamse-Hindostaanse gemeenschap in Nederland worden al meer dan vijfentwintig jaar vakantiereizen georganiseerd naar diverse Europese bestemmingen. In dit artikel staat een van deze reizen centraal: de jaarlijkse busreis naar Lloret de Mar in Spanje. Een manifestatie van de gemeenschap die anders is dan kortstondige familiebijeenkomsten (zoals bruiloften, begrafenissen of geboorten) en publieke Hindostaanse bijeenkomsten (zoals het Milan festival in Den Haag of de Holi Phagwa viering) overstijgt. In migratie- en diasporastudies zijn deze vooralsnog niet tot nauwelijks besproken. Binnen deze studies heeft de focus op ‘reizen’ vooral gelegen op ‘diasporatoerisme’. Deze kenmerkt zich door reizen tussen het ‘homeland’, het land van herkomst, en het ‘hostland’ (Kelner, 2010; Powers, 2011) en worden individueel ondernomen of in familieverband. Echter, het reisgezelschap dat naar Lloret de Mar afreist is aanzienlijk groter dan een familie.

Kort gezegd zijn de grote verschillen met de kortstondige etnische bijeenkomsten en het bekende diasporatoerisme de volgende. De activiteit wordt als groep ondernomen. Bovendien is er sprake van groepsvorming in een ruimtelijke isolatie in Lloret de Mar die van langere duur is dan de gebruikelijke bijeenkomsten in Nederland (en waarbij mensen niet in de gelegenheid zijn om na een uur weer naar huis te vertrekken). Deze reis biedt hierdoor aan de deelnemende groep de mogelijkheid van nieuwe vormen van communicatie en interactie en de gelegenheid aan de onderzoeker om verschijnselen die zich binnen deze groep voordoen langer te observeren.

De relevantie van het onderwerp is zowel theoretisch als sociaal. De theoretische relevantie is gelegen in het feit dat een ‘imagined’ etnische gemeenschap zichtbaar wordt gemaakt. Anderson (2006) definieert een imagined community als een gemeenschap die te groot is om iedereen te kennen. Die omvang dwingt tot het verbeelden van de gemeenschap. De specifieke manifestatie van een etnische vakantiereis is niet eerder binnen de literatuur beschreven. Deze conceptualisering van etnische vakantiereizen als manifestatie van een imagined community ontbloot hoe etnische vakantiereizen nieuwe vormen van interactie, communicatie en interne binding aan etnische groepen bieden. De sociale relevantie is gelegen in het feit dat de etnische vakantiereizen bijdragen aan de interne binding en de versterking van de identiteit van de etnische groep.

Het centrale concept waarmee de effecten van de busreis worden geëxploreerd

[p. 296]

is het begrip sociability. Dit begrip verwijst globaal naar vrijetijdsbesteding, met name plezier en vermaak als basis voor het ontstaan van interactie tussen personen. In deze bijdrage worden deze groepsreizen van Hindostanen benaderd met het concept ethnic sociability, waarbij een common ethnic ground leidt tot gedeelde smaakvoorkeuren bijvoorbeeld qua muziek of voedsel. De veronderstelling is, gezien het feit dat de groep in relatieve isolatie langdurig met elkaar op reis gaat, dat ethnic sociability sociale cohesie binnen de groep versterkt. De vraag is alleen op welke manier ethnic sociability de interne sociale cohesie versterkt.

Populatie en methodologie

De observaties waarop dit artikel is gebaseerd zijn verricht tijdens een tiendaagse busreis van Surinaamse Hindostanen in Nederland tijdens naar Lloret de Mar van 16 oktober tot en met 25 oktober 2015. De meerderheid van de Hindostaanse gemeenschap in Nederland woont in Den Haag. Ook zijn er grote concentraties in Amsterdam, Rotterdam en Utrecht. Ongeveer zeventig procent van de Hindostanen bestaat uit hindoes, 20 procent is islamitisch, en de rest bestaat uit christenen of belijden geen religie.

Het exacte aantal Hindostanen dat in oktober 2015 naar Lloret de Mar reisde is niet bekend. Volgens de touroperators vertrokken er ongeveer dertig bussen uit Nederland. De meeste bussen hadden ongeveer zestig zitplaatsen, met uitzondering van de dubbeldekkers, die tussen de tachtig en negentig zitplaatsen boden. Op basis van deze informatie, kan het aantal Hindostanen dat naar Lloret de Mar was afgereisd worden geschat op rond de tweeduizend. De populatie van de bus is afhankelijk van het netwerk van de touroperator. De meeste bussen waren alleen gevuld met hindoes en aantal met een mix van hindoes en moslims en slechts een paar alleen met moslims.

Gedurende de reis en de excursies zijn verschillende onderzoeksmethoden toegepast. De methoden die in dit onderzoek werden gebruikt waren observaties en informele interviews. Er werden observaties en notities gemaakt van onderwerpen tijdens de busreis en op de plaats van bestemming: van het gedrag, de faciliteiten en de sfeer, het koopgedrag, de accommodatie, de geplande en ongeplande vrijetijdsbesteding tijdens de activiteiten overdag en het nachtleven. Informele gesprekken werden gehouden tijdens de reis, de activiteiten, en in discotheken. De informele interviews werden gehouden met de Hindostaanse toeristen, drie touroperators, een buschauffeur, twee Hindostaanse bandleden en een dj die met de touroperators was meegereisd. Daarnaast was er een aantal informele gesprekken met lokale ondernemers. Enkele interviews werden opgenomen en een deel werd geregistreerd door middel van notities. De onderwerpen zijn chronologisch gecategoriseerd naar: het vertrek en de reis naar Lloret de Mar, accommodatie, (georganiseerde) dagactiviteiten, (georganiseerd) nachtleven, en de terugreis.

Reizende diasporagemeenschappen

Sinds de jaren zestig kent toerisme een plek binnen de sociale wetenschappen (Cohen, 1972; Boorstin, 1962). Binnen de verschillende studies worden toeristen aangeduid als ‘guests’ en het vakantieland als ‘hostland’ (Yasumura, 1994;

[p. 297]

Cohen, 1972; 1984) en worden er verschillende typen toerisme onderscheiden (Prezeclawski (1993: 12), zoals bijvoorbeeld toerisme voor recreatie, toerisme voor gezondheid, sekstoerisme et cetera. Deze studies brengen de motieven van de toeristen in kaart, de verschillende typen toeristen, de rollen die zij spelen, de relaties tussen de toerist en de vakantiebestemming, de onderlinge relaties tussen toeristen, de impact van de reis op de toeristen en de impact van de reis op het hostland. Werd toerisme binnen studies eerst vooral beschreven als een individuele aangelegenheid, in de loop der tijd werd dit steeds meer gezien als groepsaangelegenheid, waardoor er steeds vaker studies zijn verricht naar groepsreizen. Deze beschrijven met name de economische voordelen en gemakken van een georganiseerde busreis en bijbehorende ‘packagedeal’ voor de klant zoals de voorgeorganiseerde reis, accommodatie en bijbehorende excursies (Liu & Tsaur, 2014; Bowie & Chang, 2005; Wong & Kwong, 2004; Wang et al., 2000).

Naast economisch voordeel bieden de groepsreizen een ‘veilige’ context om alleen of met anderen op reis te gaan (Heimtun, 2010). De tourleden gaan gedurende een periode, variërend van een paar dagen tot een paar weken met elkaar op reis. De interactie tussen de tourleden is intensief omdat de reis een soort ‘bubbel’ is, waarbij alles geregeld en georganiseerd is. De tourgroep beschouwd kan worden als een ‘tribal organisation on the move’ (Cohen, 1972) een begrip dat een etnisch verband suggereert, maar niet in die context is gebruikt. Belangrijke motivaties om de reizen te ondernemen zijn ontspanning, recreëren of plezier, en, de belangrijkste motivatie, ‘het ontsnappen uit de dagelijkse realiteit’ (Zerva, 2015; Lau, 2010). De studies die er zijn verricht naar reizen en toerisme laten zien dat de focus geleidelijk aan is verschoven naar sociale relaties.

Diasporatoerisme komt uitgebreid aan de orde binnen diasporastudies waarbinnen verschillende typen worden onderscheiden zoals homeland toerisme of roots toerisme (Kelner, 2010; Powers, 2011), heritage toerisme (Dallen, et al. 2006; Bandyopadhyay, 2008), medisch toerisme (Newland & Taylor, 2010; Connell, 2013), religieus toerisme (pelgrimages) (Kelner, 2010; Henderson, 2009; Ryan, 2015). Diasporatoerisme kenmerkt zich door het bezoek van immigranten en hun afstammelingen aan het land van hun voorouders om daar familieleden en verwanten op te zoeken, om vrije tijd te besteden, en om te ontdekken wat de cultuur is van de (voor)ouders, zonder de intentie om zich daar te vestigen of een werk gerelateerd doel te hebben (Maruyama & Stronza, 2010). Paradoxaal is hoe het land van bestemming wordt aangeduid, namelijk ‘homeland’, in plaats van ‘hostland’ zoals in toerismestudies. Centraal in deze reisstudies staat niet ontspanning, recreëren, plezier, het ontsnappen uit de dagelijkse realiteit dat reguliere vakanties kenmerkt, maar verbinding met verwanten en met het land van herkomst (Timothy & Olsen, 2008). Er kan worden gesteld dat de focus binnen de diasporastudies over de ruimtelijke mobiliteit van de diasporagemeenschap beperkt is tot het reizen naar het homeland en terug.

We kunnen concluderen dat binnen toerisme- en de diasporastudies er nauwelijks aandacht is voor reizen die ondernomen worden als etnische groep naar een vakantieland. Er is slechts een enkele studie die de reis als een collectieve actie van een etnische gemeenschap naar een vakantiebestemming bespreekt. Trotz (2006)

[p. 298]

beschrijft het jaarlijkse bezoek van de Guyanese gemeenschap in Canada en de VS aan het Guyanese festival in Toronto. Daartoe worden busreizen georganiseerd vanuit verschillende steden in de VS naar Toronto. Bij deze transnationale reizende gemeenschap is het voorouderlijke land of het land van herkomst geen onderdeel van de bestemming. Toch versterkt de reis de interne binding in de groep en de binding met de Guyanese identiteit. Dit komt omdat de leden etnisch verwant zijn aan elkaar, een gezamenlijke geschiedenis delen, samen recreëren en tijd met elkaar doorbrengen. Tegelijkertijd vindt er een uitbreiding plaats van het etnisch netwerk.

Een dergelijke sociale gebeurtenis kan worden getypeerd als sociability. Het begrip is afkomstig van George Simmel die het omschreef als ‘the sheer pleasure of the company of other’ (Simmel, 1949: 256). Hij duidt het verschijnsel aan als geselligkeit (gezelligheid) die zich kenmerkt door het ontbreken van serieuze intenties van het individu. Hierdoor ontstaat een vrije en speelse vorm van interactie van symbolische en gelijkwaardige persoonlijkheden. De interactie is plezierig, ontspannend en levendig en Simmel illustreert dit aan de hand van ‘tact’, ‘praten’, ‘dansen’ en ‘koketteren’. In de onderlinge interactie speelt ‘gewin’ of ‘uitwisseling van diensten’ geen rol. Het concept verwijst naar relaties die informeel en gelijkwaardig zijn en kenmerkt verschillende vormen van recreatie en ontspanning die in de publieke ruimte plaatsvinden. Dit begrip sociabiliteit heeft Gowricharn (2015) toegespitst op het ontstaan van relaties binnen etnische netwerken van jongeren. De uitbreiding van het etnisch netwerk, zo stelt Gowricharn, vereist een ‘common ethnic content’ (gemeenschappelijke etnische inhoud). Sociale betrekkingen worden dan verder uitgebouwd, zonder dat er sprake is van ‘gewin’ of een functioneel netwerk, zoals wordt verondersteld bij Bourdieu's sociaal kapitaal theorie, waarin ook sociale netwerken centraal staan.

Het begrip ethnic sociability biedt vanuit dit gezichtspunt handvatten om groepsreizen van diasporagemeenschappen te benaderen. Omdat het concept wordt toegepast in een meerdaagse context (anders dan Simmel) en verder rijkt dan vrienden en familienetwerken (anders dan Gowricharn) kan worden verondersteld dat, naast uitbreiding van het netwerk, de interne cohesie binnen de reizende gemeenschap wordt versterkt en wel op twee manieren. Allereerst, omdat de groep etnisch homogeen is en ongedwongen uiting kan geven aan etnisch specifieke elementen als de gemeenschappelijke smaak in muziek, eten, humor, religieuze gewoonten, en andere cultuurspecifieke factoren. Ten tweede, omdat er sprake is van een meerdaagse context en men dus veel tijd met elkaar doorbrengt, gezamenlijk groepsactiviteiten onderneemt, wordt de interne binding binnen de reizende gemeenschap versterkt. Kortom, ethnic sociability gedurende de groepsreizen van diasporagemeenschappen draagt bij aan de interne sociale cohesie van de Hindostaanse gemeenschap.

De reis en ‘ethnic sociability’

Door de activiteiten, faciliteiten, het gedrag van de groep, de motieven en de effecten te bespreken aan de hand van de topics: het vertrek en de reis, accommodatie, (georganiseerde) dagactiviteiten, (georganiseerd) nachtleven en de terugreis wordt

[p. 299]

inzichtelijk gemaakt op welke manier ethnic sociability bijdraagt aan interne sociale cohesie.

Het vertrek en de reis

Daar de meeste bussen vanuit Den Haag (parkeerterrein Zuiderpark tussen 18.00 en 22.00 uur) vertrokken en er van regulering geen sprake was, was het vrij chaotisch op deze vertrekplaats. Vertrekkende toeristen werden afgezet en uitgezwaaid door familieleden. Maar voordat men de bus had gevonden, stonden de toeristen (ouderen, jong volwassenen en kinderen) en de meegenomen bagage op verschillende delen op verschillende hoeken van de vertrekplaats. Om de juiste bus te vinden ontstond er een heen en weer geloop van mensen en een hoop gesleep van bagage. Om de boel enigszins te regelen kwam een aantal politieagenten in actie afkomstig van het politiebureau gevestigd op het parkeerterrein.

Na eenmaal alles ingeladen te hebben en gesetteld te zijn vertrok de bus. Met tussenstops nam de reis ongeveer vijftien uur in beslag om Lloret de Mar te bereiken. Hoewel de meeste bussen grote overeenkomsten vertoonden qua activiteiten, had de religieuze achtergrond van de toeristen enigszins invloed. In de bussen waar alleen moslims in reisden werd bijvoorbeeld geen alcohol gedronken, terwijl in de meeste bussen het alcohol drinken vrijwel direct begon na vertrek. Op de achtergrond werd Hindostaanse muziek gedraaid variërend van Bollywoodliedjes tot bhaitak gana en Caraïbische muziek. Mensen luisterden naar de muziek, praatten met elkaar, deelden hun meegenomen drank (waaronder alcohol), snacks en hapjes met elkaar, ook met degenen die zij niet echt kenden.

‘Sommigen kenden elkaar wel en sommigen kenden elkaar weer niet. Maar in de bus leer je dan echt iedereen kennen. Veel mensen deelden ook eten en drinken met elkaar[...] ook alcohol. Ik vond het erg gezellig. Iedereen was aardig en gezellig met elkaar. Weet je, dus ik zeg je eerlijk, ik ben hier gekomen met grote twijfel, ik kende alleen R. en A., maar ik vind het geweldig, en iedereen is aardig. Toch wel een dikke duim’ (toerist, vrouw, 34 jaar).

Tijdens de reis deelden de touroperators typische Hindostaanse gerechten en snacks uit (zoals roti, bara, ghoegrie, pasteitjes) en er was gratis drank (koffie, thee, water, frisdrank). Volgens een van de touroperators is het deze service tijdens de busreis waarom Hindostanen kiezen voor een Hindostaanse bustour.

‘Bij een Nederlandse bedrijf krijg je geen eten en drinken of whatever in de bus. En wij doen dat weer wel. Dus de service is veel directer [...] ik heb bijvoorbeeld pastei gegeven, ik heb ghoegrie gegeven, ik heb een roti gegeven, maar anderen geven bijvoorbeeld Berliner bol, bara, broodje kip, weet ik veel. Dus het is geen zware maaltijd, maar een hapje of twee, drie. We geven dat gewoon. Ik heb bijvoorbeeld ook snoepjes uitgedeeld snap je? En er is drinken, koffie, thee, water, frisdranken, weet je, alles’ (touroperator, man, 35 jaar).

[p. 300]

Met sommige touroperators reisden ook bandjes mee voor optredens in de lokale discotheken. Zij entertainden de mensen ook in de bus met live zang en muziek. In de late uurtjes werden Bollywoodfilms afgespeeld. Door dit alles ontstond er in de bus een sfeer met het karakter van een Hindostaans feest. Of zoals een respondent het stelde:

‘Ik vind het heel gezellig. Omdat ik heel weinig familie heb, voel ik me verbonden met Hindostaanse mensen. Dan denk ik terug aan vroeger. Er vormt in een bus, laten we zeggen, een eenheid. En het geeft een sfeer van familie, verbondenheid en gezelligheid. Ik voel iets wat ik mee heb gekregen van huis uit, die verbondenheid. [...] Dat gevoel geeft van vroeger. Dan moet ik terugdenken aan mijn jeugd. Dat was ook zo met bijeenkomsten, tijdens feesten. Verbondenheid. En naarmate je ouder wordt, gaat het weg, iedereen is druk, iedereen heeft een eigen leven. Vooral in Nederland. En in zo'n bus, met zo'n reis, komt het weer terug. Iedereen zo met elkaar, de mensen’ (toerist, vrouw, 60 jaar).

De grote mate van alcoholgebruik tijdens de busreis kon niet iedereen appreciëren, hetgeen leidde tot enige afkeur en geroddel.

‘Ze nemen hun eigen flessen mee en het gaat de bus rond. Ze zijn wel heel sociaal, dus iedereen mag meedrinken. Iedereen die krijgt ook een glaasje. En iedereen geeft zijn eigen fles door. Het is je eigen keuze of je wilt drinken. [...] Ik vind het vies, ik weet niet. Ik vind drankje niet erg, maar niet zo overmatig. Weet je, zo grenzeloos. Dat gaat zo los. Je kan wel een drankje doen, maar niet zo we gaan die fles leegdrinken en nog een fles leegdrinken. En we gaan lollig doen.[...] Nou, wat ik heb meegemaakt wel. Dat was te. Maar we kunnen dan wel over hun roddelen. Roddelen over de Hindoes, hoeveel zij drinken en hoe goed wij nu zijn. Omdat we moslims zijn, en niet drinken en niet voor overlast zorgen. En de hindoes wel. Grappig’ (toerist, vrouw, moslim, 36 jaar).

Doordat men in de bus ‘ondergedompeld’ wordt in een Hindostaanse sfeer met als ingrediënten Surinaams-Hindostaanse muziek, Bollywoodfilms, Hindostaanse hapjes en drank heeft men het onderling gezellig en ontstaat er een typisch Hin- dostaanse feestsfeer die aansluit bij de cultuurspecifieke smaak en leefstijl van de toeristen.

Accommodatie

De keuze voor de accommodatie in Lloret de Mar betrof een hotelkamer of een appartement. De meeste toeristen kozen voor een appartement als accommodatie, niet alleen omdat het goedkoper was, maar omdat men daar als groep de beschikking had over het hele appartementencomplex zonder veel toezicht. Met een keycard konden ze het gebouw betreden wanneer ze maar wilden. De deuren tussen de appartementen werden op de verschillende etages vaak opengelaten, waardoor familieleden en kinderen makkelijk bij elkaar in en uit konden lopen en makkelijk elkaars gezelschap konden opzoeken.

[p. 301]

‘Het is erg gezellig. Mijn eigen deur staat toch ook open. Vind ik niet erg hoor. We zitten hier met allemaal familie en bekenden. Dan kunnen we bij elkaar naar binnen lopen. Even praten. Even kiekje nemen. En die kinderen vinden het geweldig man. Die hebben echt de ruimte dan alleen maar in je eigen appartement te zitten’ (toerist, vrouw, 36 jaar).

Een ander belangrijk motief om te kiezen voor een appartement in plaats van een hotel was omdat het faciliteiten bood om zelf te koken. Een groot deel van de toeristen bracht eigen kookgerei mee: rijstkokers, kruiden, specerijen. Zelf koken is niet alleen goedkoper dan buitenshuis eten, men kan eigen vertrouwde kost klaarmaken en weet dan zeker dat wat de pot schaft lekker is. Die zekerheid hebben zij niet met buitenshuis eten. Een andere belangrijke reden om zelf te koken is omdat men het gezellig vindt om samen te koken en te eten. Dat betekent niet dat iedereen dagelijks stond te koken. Het waren vooral de ouderen die deze rol op zich namen.

‘Nee, ik eet de ene avond bij de ene tante en de andere avond bij de andere tante. De ene dag eet ik bij die de andere bij die. En als ik niet ga eten dan worden ze boos. Ik hoef mij geen zorgen te maken om het eten. [...] Ze hebben alles meegenomen. Niet normaal man. Rijstkoker, karhajja [lijkt op een wokpan], messen, alles. Zelfs vlees’ (Toerist, vrouw, moslim, 35 jaar).
‘Je kan gewoon je ding doen en jezelf zijn. Want alle moussi's (tante's) die mee gaan die houden van lekker koken, lekker eten en drinken en zo. En het is net klein Suriname hier zo. Dat is iets wat wij echt nodig hebben hoor ook. En meer zouden moeten doen. Gezamenlijk iets doen. Een eenheid vormen. [...] Dus dat is wel leuk om mee te maken. We gingen gezamenlijk koken laatst. En dat doe je niet in Nederland. Iedereen heeft haast. Iedereen heeft het druk. En hier is het gewoon dat je een band creëert’ (toerist, vrouw, hindoe, 30 jaar).

Uit het voorgaande blijkt dat de faciliteiten in de appartementen en de zelfbeschikking en vrijheid die men geniet in de appartementen ruimte biedt aan een cultuurspecifieke leefstijl en om deze gezamenlijk te onderhouden. Ten tweede, uit het ‘voor elkaar koken’ wordt duidelijk dat de groep dat niet alleen gezellig vindt, maar zich ook verantwoordelijk voelt voor elkaar en zich om elkaar bekommert. Ook kan gesteld worden dat het meerdaags verblijf in de appartementen de mogelijkheid biedt om als een ‘joint family’ onder één dak te wonen, waardoor de familiaire banden (weer) worden versterkt en nieuwe banden ontstaan met anderen die in het appartement gehuisvest zijn.

(Georganiseerde) dagactiviteiten

Vrijwel alle touroperators organiseren jaarlijks dezelfde excursies vanuit Lloret de Mar: Tordera markt, Andorra, Barcelona (Ramblas en markt) en Malgret de Mar. De Tordera markt is een grote zondagsmarkt in het gebied. Het is een markt met lokale producten en goederen (zoals souvenirs), voedsel (fruit, vis, vlees, snacks)

[p. 302]

en non-food producten (tassen, schoenen, sjaals). Op de Tordera markt worden verse producten en boodschappen ingeslagen voor de rest van de week omdat deze daar op de markt goedkoper zijn dan in de supermarkten in Lloret de Mar. Doordat deze markt slechts één dag in de week plaatsvindt in de week dat de toeristen er zijn, betekende dit dat alle touroperators op dezelfde dag deze excursie aanboden en er op de markt ongeveer tweeduizend Hindostaanse toeristen rondliepen. De volgorde van de andere excursies gedurende de week verschilde per touroperator. Andorra is een kleine onafhankelijke staat nabij Spanje. De winkels in Andorra verkopen specifieke producten taxfree. Vanaf Lloret de Mar is het een aantal uren rijden en de excursie vertrok daarom al vroeg in de morgen. Eenmaal aangekomen in Andorra werden de toeristen door de plaatselijke ondernemers verwelkomd met de Surinaamse vlag bij de douaneposten en binnen een aantal winkels. De producten die de toeristen hier kochten waren anders dan eerder op de markt. De aankopen betroffen vooral parfums, cosmetica, en alcohol (whisky en rum).

Winkelstraat in Andorra

De excursie naar Barcelona bracht de toeristen langs verschillende hotspots zoals de Sagrada Família en het voetbalstadion van Barcelona, maar de meeste tijd van de excursie werd besteed aan de markt op de Ramblas. Het product dat gretig aftrek vond bij de toeristen was bakkeljauw, een gezouten vis en populair in de Surinaamse keuken. Sommige toeristen kwamen met lege handbagagekoffers en keerden terug met een koffer vol bakkeljauw. De reden waarom deze vis daar groot ingeslagen wordt is omdat zij voor de helft van de prijs verkocht wordt vergeleken met Nederland. Een verkoper van de visafdeling op de markt vertelde dat hij in een normale week ongeveer 250 kg bakkeljauw verkoopt, maar wanneer

[p. 303]

de Hindostaanse toeristen komen bedraagt de verkoop ongeveer tweeduizend kg. Dit was slechts één verkoper van de markt. Al de visverkopers samen verkopen dus duizenden kilo's bakkeljauw tijdens deze vakantie.

Een andere excursie ging naar Malgret de Mar, een kustplaats net als Lloret de Mar, maar dan kleiner en met een grotere markt. Op deze markt kopen mensen etenswaren en non-food, producten om te koken tijdens hun verblijf. De non-foodproducten op deze markt zijn anders dan de eerste excursie eerder die week naar de zondagsmarkt Tordera. Zo is er een groot assortiment lederen jassen, kant, potten en pannen die grote gelijkenissen vertonen met de karhajja (een Surinaamse wokpan van dikstaal), maar die goedkoper zijn dan in Nederland. Om die reden kochten veel mensen ook potten en pannen op de markt in Malgret de Mar.

Ook in Lloret de Mar zelf was genoeg te doen. Op het strand werd niet gezonnebaad maar werd er gevoetbald of men zat op een terras. Mensen die al vaker naar Lloret de Mar waren geweest gaven advies aan de toeristen die voor het eerst kwamen: wat te doen, waar te gaan, wat te kopen, wat goedkoop is, et cetera. Zoals een respondent zei:

‘De mensen die in de bus zitten, daar krijg je een band mee. En daarna ook, bijvoorbeeld wij gaan dan allerlei excursies doen. En dan krijg je ook een hele mooie band. Mensen zijn bang bijvoorbeeld in een boot of zo. Dan ga je met ze praten. Dan ga je ze geruststellen. Mensen komen naar je toe als ze je op straat zien. Wat ga je eten? Wat ga je drinken? En in tien dagen krijg je toch wel nieuwe vrienden erbij. En nieuwe kennissen’ (toerist, vrouw, 30 jaar).

Verder kwam men in Lloret de Mar en tijdens de excursies vaak familieleden en kennissen tegen die met andere bussen waren meegekomen afkomstig uit verschillende steden van Nederland. Die momenten waren verrassend, en waren momenten waarop even snel werd bijgepraat. In Lloret de Mar was een aantal Surinaamse ondernemers afkomstig uit Nederland om Surinaamse gerechten te verkopen gedurende deze vakantie. Zo werd bijvoorbeeld op het meest centrale punt van Lloret de Mar Surinaams eten (bami, nasi, saoto, Surinaamse belegde broodjes) verkocht. Deze ondernemer doet dit al vijf jaar. Hij komt een week voordat de Hindostaanse toeristen komen, bereidt alles voor en start de verkoop op de dag van aankomst van de Hindostanen. Volgens deze ondernemer maakt hij een heleboel winst. Een andere ondernemer verkoopt ook Surinaamse gerechten, maar dan net iets anders, namelijk roti met lam en doks. Dit was zijn eerste keer, maar hij gaf aan het volgende jaar weer te komen omdat het hem veel winst had opgeleverd. Hij illustreerde dit door te vertellen dat hij met tachtig kilo doks was gekomen waarvan niets was overgebleven. Deze ondernemende acties zijn niet alleen winstgevend voor de ondernemers uit Nederland, maar ook voor de ondernemers uit Lloret de Mar. Zij krijgen namelijk huurgeld voor de ruimte en een deel van de winst.

[p. 304]

Surinaamse ondernemer in Lloret de Mar

Uit het voorgaande kan men stellen dat de excursies niet alleen gelegenheid bieden om producten en goederen te kopen, maar ook om relaties aan te halen. De excursies werken verbindend omdat de toeristen hierdoor veel tijd met elkaar doorbrengen. De excursies kennen een groot ‘shopping’ gehalte, waarbij naast souvenirs veel producten gekocht worden, zoals specifiek voedsel op de markten, om een cultuurspecifieke levensstijl ter plaatse te onderhouden. Daarnaast geven de producten en goederen die worden gekocht uiting aan culturele smaakvoorkeuren van de etnische groep zoals de zoute vis en de karhajja's. Dit gegeven biedt kansen aan lokale ondernemers en aan ondernemers uit de specifieke doelgroep om economische winst te behalen door in te spelen op dit gedrag en op de smaak.

(Georganiseerd) nachtleven

Tijdens de busreis waren er tien muziekbandjes en verschillende dj's meegekomen. Zeven van de bandjes kwamen uit Nederland, één uit Suriname, één uit Trinidad en één uit de VS. De touroperators hadden samenwerkingsverbanden gesloten met een aantal grote lokale discotheken. Daar mochten de meegekomen bandjes en dj's gedurende de week optreden, met als resultaat dat er een concentratie was van een etnisch uitgaansaanbod gedurende de week. De touroperators die de bandjes hadden meegenomen gaven aan de eigen busreizigers een uitgaansstrippenkaart voor elke avond van de week voor de discotheek. Andere toeristen betaalden per discotheek entree. Mensen die uitgaan in Lloret de Mar houden van de Hindostaanse, Surinaamse muziek die door de meegekomen bandjes en dj's gedraaid en gespeeld wordt in de discotheken.

[p. 305]

‘Hier richten ze op de Hindostanen, dus overal is gewoon Hindostaanse muziek op verschillende locaties. Dus verschillende bands, verschillende dj's. En jongens staan daar bij elkaar, die willen feesten, die niet komen om ruzie te maken maar om een feestje te bouwen. En het maakt een gezellige combinatie. Maar ja, dat feestje heeft ook mijn muziekstijl waar ik van hou, dus hindoestaanse muziek. Geen mellow, house, de hele tijd’ (toerist, man, hindoe, 40 jaar).

Hoewel sommigen het gevoel hebben dat uitgaan in Lloret de Mar anders is dan uitgaan in Nederland en dat het aanbod van Hindostaanse muziek en het Hindostaanse nachtleven groot is, is dat volgens één van de dj's niet het geval.

‘Het [Hindostaanse nachtleven] is helemaal niet anders [dan in Nederland]. Zelfde bandjes, zelfde mensen in de zaal, maar het idee dat je in Lloret in de discotheek staat, daarvoor doen ze het denk ik. [...] Kijk als ze in Nederland naar een avond gaan met de The Indian Eagles, dan kan je verwachten, driekwart ouderen en een kwart jongeren. Maar als er een dansavond met dj wordt georganiseerd, dan kan je misschien niet eens een kwart, tien procent oudjes verwachten, heel veel jongeren. Maar hier heb je dat niet. Het is hier heel klein. En verschillende bandjes en dj's op één avond en op één locatie. Ja, dan is het logisch dat in een tent alle soorten mensen zitten’ (dj, man, 35 jaar).

De dj vertelt dat het uitgaan qua aanbod niet anders is, maar wel qua programmering. Op één avond en op één locatie spelen verschillende dj's en bandjes in op de smaak van zowel jong als oud. In tegenstelling tot het Hindostaanse nachtleven in Nederland en het reguliere Nederlandse nachtleven gaan dus tijdens deze vakantie mensen van alle leeftijden naar dezelfde plaatsen. Volgens een respondent heeft dit een gunstige invloed:

‘Er gaan hier echt ook ouderen uit. Moeder met dochters. En dan heb je een andere sfeer ja. Wat rustiger. Gister bijvoorbeeld tot vijf uur gefeest en totaal geen opstootje gehad. Het is druk ja, vooral druk. Wat ik al zei, hier gaan de ouders, of de moeders gaan hier ook gewoon uit. Meer mensen van oudere leeftijd, ik zeg niet dat ouderen in Nederland niet uitgaan, die gaan ook wel uit, maar hier zie je gewoon meer en elke dag dat ze uitgaan. Als ik het niet mis heb waren er mensen ook van 70 en misschien 75 jaar oud. Die ken ik vanuit mijn bus en appartement. Ik ga ook uit met een mixgroepje. Ik ben 40, en dan heb je familieleden in de leeftijd van 36, 23, 17, 14 jaar’ (toerist, man, hindoe, 40 jaar).

Deze respondent schetst een generatiemix van bezoekers in de discotheken en dat hierdoor sociale controle optreedt met als gevolg dat zo'n avond zonder opstootjes verloopt. Desondanks vonden er toch nog ruzies en vechtpartijen plaats. Volgens een bandlid gedragen Hindostanen zich juist nog losbandiger omdat zij op vakantie zijn.

[p. 306]

‘Mensen gaan hier echt helemaal los, heb ik gezien. Echt los. En dan denk je thuis dat ze dat niet kunnen, maar het is heel anders. Je ziet mensen dus ook van een andere kant. Ik ga hier uit. Maar ik houd me toch wel een beetje in. Want ik ben toch wel een beetje bekend. En als ik zie hoe de mensen hier genieten, dan heb ik zoiets van ja, ze zijn echt op vakantie. Het mag ook wel, vind ik. Er hoeven geen remmen te zijn. Alleen het is heel jammer van die vechtpartijen als ze gedronken hebben. [...] Dat heeft plaatsgevonden. Een steekpartij was er. En er was ook gewoon ruzies elke keer meestal door lastige mannen om een vrouw of andersom’ (Bandlid, vrouw, 30 jaar).

Mijn gesprekspartners schrijven de oorzaken van de vechtpartijen toe aan alcoholgebruik. Maar de oorzaken zouden ook ergens anders kunnen liggen. De mensen gaan namelijk vooral in groepjes uit en kunnen zich daarom gesterkt voelen om confrontaties met anderen aan te gaan. Ook komt men tijdens deze reis oude bekenden tegen. Dit hoeven natuurlijk niet allemaal leuke oude bekenden te zijn, maar kunnen ook mensen zijn die men liever nooit meer had gezien.

Vanwege het gemengde publiek, qua leeftijd, worden allerlei soorten (Hindostaanse, Surinaamse) muziek gespeeld en gedraaid, oude bekende nummers en nieuwe hits, variërend van salsa tot bhaitak gana, van Bollywoodhits tot westerse popmuziek.

‘Alle stijlen. Echt bandmuziek. Ze zingen Hindostaans. Ze zingen salsa. Ze zingen... echt van alles. Wij zingen bhaitak gana. De dj's draaien ook echt van alles. Want ze zien dat er een gemengd publiek is. Zoals Hindostaanse ouderen en jongeren. Dus dat vinden ze geweldig. Dus dan spelen ze ook echt van alles’ (Bandlid, vrouw, 30 jaar).

Een belangrijk gevoel is weten dat je niet wordt geweigerd bij de poort, omdat je allochtoon bent. Volgens een van de respondenten:

‘Je gaat toch met een fijn gevoel uit hier in Lloret omdat je weet dat je niet geweigerd gaat worden. Hier is dat niet zo. Het is een aantal keer voorgekomen in Nederland toen ik met mijn vrienden uitging. En dat is geen fijn gevoel. Daarom geef ik in Nederland ook de voorkeur aan Hindostaanse feesten, dan het Nederlandse uitgaansleven’ (toerist, man, 40 jaar).

Veel Hindostaanse jongeren gaan mee met hun ouders naar Lloret de Mar vanwege het nachtleven. Zoals een van de respondenten vertelt:

‘Ja, het blijft leuk [Lloret de Mar]. Ik vind het leuk om met de familie te zijn. Vroeger vond ik dat het leukste. En leuke dingen doen met elkaar. Niet alleen maar met mijn ouders en broertjes en zusje, maar ook met de mamoes [ooms], nichten, neven. Tegenwoordig vind ik het vooral leuk omdat ik mag uitgaan hier en in Nederland niet. [...] Mijn ouders vinden het goed omdat mijn mamoe meegaat. Dan kan hij een oogje in het zeil houden. En mamoe gaat hier

[p. 307]

alleen maar uit, zodat ik hier uit mag gaan. Volgens mij heeft hij medelijden met me. Dus moet hij wel. Maar volgens mij vind hij het ook leuk. Zwager gaat ook, en Raoel ook. Dus het is gewoon gezellig. En mama kan gewoon gerust thuis blijven en rustig slapen’ (toerist, vrouw, 22 jaar).

Er waren ook mensen, met name de ouderen en degenen met kleine kinderen, die niet uitgaan. Ze vonden het niet erg om niet uit te gaan omdat zij hun tijd samen doorbrachten.

‘We zitten met elkaar. We praten. Over alles. Over thuis. Over vroeger. Het is gewoon gezellig. We eten met elkaar, we drinken wat. We zijn met elkaar. [...] Met de familie die is meegekomen. Dat maakt het leuk. Je bent toch bij elkaar, kijk, ik bedoel, ik zie mijn, de familie met wie ik ga, zie je niet, die zie je als je bij elkaar op bezoek bent een paar uurtjes. Maar nu ben je gewoon op elkaar aangewezen een hele week lang bijvoorbeeld. Je hoeft niet 's avonds weg te gaan omdat je de volgende dag moet werken of omdat de ander moet werken. Zo leer je elkaar ook echt kennen en ik vind het wel belangrijk om bijvoorbeeld met mijn broers en zussen op te trekken, of mijn kinderen met mijn neefjes en nichtjes te laten optrekken. En dan, ja, wat is een betere manier dan op vakantie gaan met elkaar? De dagen en de avonden met elkaar door te brengen. Tijd met elkaar doorbrengen’ (toerist, man, 36 jaar).

Voor de ouderen en de gezinnen die niet uitgingen, organiseerden sommige tour-operators in de gezamenlijke ruimte van het appartementencomplex ook wel eens een dans- en muziekavond. Dan entertainde een van de meegekomen bandjes of de dj hen. Deze avonden waren gemoedelijker dan in de discotheken en hadden meer het karakter van een familiefeestje: er werden tafels en stoelen neergezet, mensen namen hun eigen eten en drinken mee, kinderen renden rond en er werd gedanst en gepraat. Het voordeel van deze georganiseerde activiteit was dat het ‘in huis’ plaatsvond.

Er kan worden gesteld dat er verschillende redenen zijn waarom men het plezierig vindt, zowel jong als oud, om uit te gaan in Lloret de Mar. Allereerst, men is ‘vrij’ en hoeft dus niet de volgende dag weer aan het werk. Ten tweede, men is met familie en vrienden, dus er is altijd wel iemand om mee uit te gaan. Ten derde, de muziek in de discotheken bevat voor elk wat wils, van traditionele volksmuziek tot Caraïbische muziek en Bollywoodhits. Ten vierde, er is schijnbaar een grote keuze aan uitgaansgelegenheden omdat verschillende discotheken zich richten op het Hindostaanse publiek. En ten vijfde, men voelt zich welkom in de uitgaansgelegenheden en weet dat men niet bij de deur wordt geweigerd.

Geconstateerd kan worden dat doordat men dagelijks in de gelegenheid is om uit te kunnen gaan, men hierdoor in aanraking komt met een Hindostaanse uitgaanswereld waar men het in het reguliere leven te druk voor heeft en dat mede hierdoor de binding met de cultuur (weer) wordt versterkt. Een andere constatering is dat het samen tijd doorbrengen en uitgaan van mensen uit verschillende generaties de binding tussen die generaties binnen de gemeenschap versterkt.

[p. 308]

De terugreis

Aan het einde van de week, op zaterdag, werd er uitgecheckt en zouden alle bussen rond het middaguur vertrekken vanaf de centrale hoofdstraat. Het werd iets later. Er stonden verschillende groepen mensen op verschillende hoeken met hun bagage te wachten op hun bus. Hoewel de bussen aan de kant van de hoofdweg stonden, veroorzaakten ze toch opstoppingen in het reguliere verkeer. Bagage inladen nam veel tijd in beslag omdat de meeste toeristen met meer bagage vertrokken dan dat ze waren gekomen. Het gevolg was dan ook geïrriteerde buschauffeurs, touroperators en toeristen.

Net zoals de heenreis verzorgde de touroperator op de terugreis in de bus voor Hindostaanse muziek, Bollywoodfilms, eten en drinken. Maar er werd ook veel geslapen. Mensen waren moe doordat ze de avond ervoor te laat waren gaan slapen: tot laat hadden ingepakt, voor de laatste keer tot diep in de nacht hadden gepraat, gekookt voor de terugreis of omdat ze nog een laatste keer waren uitgegaan. De terugreis was ook het moment om telefoonnummers uit te wisselen voor mensen die vóór de reis vreemden voor elkaar waren.

Conclusie

Ethnic sociability manifesteert zich tijdens de groepsreis door het vermaak en plezier dat de toeristen met elkaar beleven. Door de gezamenlijke meerdaagse vrijetijdsbesteding kan men ontspannen en ongedwongen met elkaar omgaan. Opvallend is de dat de ethnic sociability bij deze groep gekarakteriseerd kan worden als een ‘Hindostaans feest’ met als belangrijkste ingrediënten muziek, eten, drinken, dansen. Een ander typische aspect van de etnische sociability bij de onderzochte groep is dat het een sterk familiair karakter in zich draagt; ook al is men geen bloedverwant van elkaar, men beschouwt elkaar als ‘familie’. De gedeelde ethnic common ground komt sterk tot uiting in de gedeelde culturele smaak met betrekking tot muziek en eten.

Deze vorm van ethnic sociability kan plaatsvinden doordat de institutionele opzet van deze vakantiereis tegemoet komt aan de etnische leefstijl, zoals de faciliteiten en de vrijheden in het appartement, de producten die verkrijgbaar zijn op de markten, de discotheken die Hindostaans-Surinaams muziek draaien en de ondernemers die Surinaamse snacks en etenswaren verkopen. Deze institutionele opzet biedt ook economische kansen aan Surinaams-Nederlandse ondernemers en de lokale ondernemers in Lloret de Mar.

In Simmels concept van sociability is de focus sterk individualistisch. Als individu zoekt men gelegenheden op, beleeft men plezier, heeft men ontspanning, ontmoet men anderen. Deze studie naar een Hindostaanse groepsreis overstijgt het individuele niveau en toont aan dat sociability vanuit het groepsniveau benaderd kan worden en is daarmee een variant van de toepassing van het concept van Gowricharn met betrekking tot de bindende werking van feesten. Gowricharn focust zich echter vooral op de uitbreiding van vrienden- en familienetwerken. Uit deze bijdrage wordt duidelijk dat door ethnic sociability de interne cohesie binnen families en de groep toeneemt en binding met de etnische cultuur wordt versterkt. De versterking van de sociale cohesie komt allereerst tot uitdrukking

[p. 309]

in de herbevestiging van bestaande relaties, ten tweede door het ontstaan van nieuwe relaties binnen de gemeenschap, ten derde door de toegenomen interactie.

Literatuur

Anderson, B., 2006 Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. London: Verso. [oorspr. druk 1983].

Bandyopadhyay, R., D.B. Morais & G. Chick, 2008 ‘Religion and identity in India's heritage tourism’. Annals of Tourism Research. 35 (3), pp. 790-808. Boorstin, D.J., 1962 The Image, or What Happened to the American Dream. New York: Atheneum.

Bowie, D. & J.C. Chang, 2005 ‘Tourist satisfaction: a view from a mixed international guided package tour’. Journal of Vacation Marketing, 11 (4), pp. 303-322.

Christou, A. & E. Mavroudi, 2015 Dismantling Diasporas. Rethinking the geographies of diasporic identity, connection and development. New York: Routledge.

Cohen, E., 1972 ‘Towards a sociology of international tourism’. Social Research, 39 (1), pp 164-182.

Cohen, E., 1984 ‘The Sociology of Tourism: Approaches, Issues, and Findings’. Annual Review of Sociology, 10, pp. 373-392.

Connell, J., 2013 ‘Contemporary medical tourism: Conceptualisation, culture and commodification’. Tourism Management. 34, pp. 1-13.

Dallen J.T. Olsen & D.H. Olsen (ed)., 2006 Tourism, Religion and Spiritual Journeys. London & New York. Routledge.

Gowricharn, R, 2012 ‘Leefcultuur en burgerschap. De Nederlandse Hindostanen als casus.’ In: R. Gowricharn, D.W. Postma & S. Trienekens (red.), Geleefd Burgerschap. Van eenheidsdwang naar ruimte voor verschil en vitaliteit. Utrecht: De Graaf. pp. 7-17.

Gowricharn, R., 2015 ‘Sociability networks of migrant youngsters: The case of Dutch Hindustanis’. Current Sociology, pp. 1-18. DOI: 10.1177/0011392115605628.

Heimtun, B., 2010 ‘The holiday meal: the solo restaurant experience and the mobile value of in situ bonding social capital’. Leisure Studies, 29 (2), pp. 175-192.

Henderson, J.C., 2009 ‘Islamic tourism reviewed’. Tourism Recreation Research, 34 (2), pp. 207-211.

Kelner, S., 2010 Tours That Bind: Diaspora, Pilgrimage, and Israeli Birthright Tourism. New York: New York University press.

Lau, R.W.K., 2010 ‘Revisiting authenticity: a social realist approach’. Annals of Tourism Research, 37 (2) pp. 478-498.

[p. 310]

Liu, J.S. & S.H. Tsaur, 2014 ‘We are in the same boat: Tourist citizenship behaviors’. Tourism management, 42, pp. 88-100.

Maruyama, N. & A. Stronza, 2010 ‘Roots tourism of Chinese Americans’. Ethnology: An International Journal of Cultural and Social Anthropology, 49 (1), pp. 23-44.

Newland, K & C. Taylor, 2010 Heritage Tourism and Nostalgia Trade: A Diaspora Niche in the Development Landscape. Washington DC: Migration Policy Institute.

Powers, J.L., 2011 ‘Re-Imaging the Imagined Community: Homeland Tourism and the Role of Place’. American Behavioral Scientist, 55 (10), pp. 1362-1378.

Przeclawski, K., 1993 ‘Tourism as the subject of interdisciplinary research’. In: D.G. Pearce and R.W. Butler (eds.), Tourism research: critiques and challenges. London: Routledge. pp. 9-19.

Ryan, C., 2015 ‘Halal tourism’. Tourism Management Perspectives. DOI:10.1016/j.tmp.2015.12.014

Simmel, G., 1949 ‘The Sociology of Sociability’. The American Journal of Sociology, 55 (3), pp. 254-261.

Timothy, D.J. & D.H. Olsen, 2008 Tourism, Religion and Spiritual Journeys. Oxon: Routledge.

Trotz, D.A., 2006 ‘Rethinking Caribbean transnational connections: conceptual itineraries’. Global networks: a journal of transnational affairs 6 (1). pp. 41-56.

Wang, K.C., A.T. Hsieh, & T.C. Huan, 2000 ‘Critical service features in group package tour: an exploratory research’. Tourism Management, 21 (2), pp. 177-189.

Wong, C.S. & W.Y. Kwong, 2004 ‘Outbound tourists’ selection criteria for choosing all-inclusive package tours’. Tourism Management. 25, pp. 581-592.

Yasumura, K., 1994 The Sociological Sphere of Tourism as a Social Phenomenon. Hokkai Gakuen University of Kitami.

Zerva, K., 2015 ‘Visiting authenticity on Los Angeles Gang Tours: Tourists backstage’. Tourism Management, 46, pp. 514-527.

Jaswina Bihari-Elahi (1979) studeerde Kunst- en Cultuurwetenschappen aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. In 2014 promoveerde zij op het onderwerp Etnische websites, behoeften en netwerken waarbij zij onderzoek deed naar etnische digitale instituties. Momenteel is zij werkzaam aan de Haagse Hogeschool als docent en onderzoeker. Daarnaast is zij actief als Indiaas klassiek dansdocent/danseres.