OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Jaargang 20

[p. 203]

Clazien Medendorp
Twee diorama's van Gerrit Schouten

Gerrit Schouten was de belangrijkste kunstenaar in Suriname in de negentiende eeuw. Hij was bekend en werd gewaardeerd tot over de grenzen van de kolonie. In opdracht van verzamelaars en onderzoekers tekende Schouten planten en dieren en droeg hij bij aan de Europese kennis van de flora en fauna van de ‘Nieuwe Wereld’. In zijn diorama's, kijkkastjes, beeldde Schouten Surinaamse thema's uit, zoals voorstellingen van een Caraïben- of Arowakkenkamp of van een du, een dansspel van slaven. Ook een gezicht op Paramaribo of een plantagegezicht kon men bij Schouten bestellen. In kleine kijkkastjes zien we een tentboot op de rivier langs een plantage varen. Zo'n kijkkast was een rariteit en werd als souvenir meegenomen uit Suriname door reizigers en repatrianten.

Een diorama van Schouten is een houten kast met een open zijde. Binnenin is een oplopende bodem aangebracht en bij de latere kastjes lopen de achter en bovenzijde in elkaar over zodat er een grotere ruimtewerking ontstaat. De kast is aan de binnenzijde beschilderd met een landschap, lucht, water et cetera. Daarvóór zijn plastische elementen geplaatst, gemaakt van beschilderd papier. Plaats en vorm van de elementen zorgen voor dieptewerking. Bij iedere figuur en bij ieder voorwerp is rekening gehouden met de verkorting van de drie-dimensionale vorm. Alleen van middenvoor bezien kloppen de verhoudingen van het diorama.

Gerrit Schouten maakte gedurende dertig jaar vele diorama's. Toen mijn catalogus, Gerrit Schouten (1779-1839) Botanische tekeningen en diorama's uit Suriname in 1999 uitkwam, had ik er 31 getraceerd, zowel in museum- als in particuliere verzamelingen. Naar aanleiding van de tentoonstelling van Schouten in Teylers Museum (16 december 2000-18 maart 2001) zijn nog twee stukken bekend geworden: een prachtig kijkkastje met een indiaans kamp (afbeelding 1) en een vroeg werkje niet een voorstelling van een tentboot (afbeelding 2).

Het kastje met het indianenkamp is al jaren in familiebezit en is buitengewoon goed bewaard gebleven, de kleuren zijn helder en fraai. Het thema indianenkamp is vaak door Schouten uitgebeeld. Tien diorama's met een Caraïbenkamp waren al bekend, dit is het elfde. Bovendien maakte Schouten tweemaal een diorama van een Arowakkenkamp. Een van de Caraïbendiorama's is overigens gemaakt door Gerrits broer Hendrik en is tegelijk het oudste diorama dat we van de Schoutens kennen, uit het jaar 1809.

Dit ‘nieuwe’ kastje maakte Schouten in 1839, zijn laatste levensjaar. Het is verwant aan een diorama uit hetzelfde jaar dat zich bevindt in Lille (cat. nr. XIII). Beide stukken kennen vrijwel dezelfde maten en opzet. In de voorstelling zien we een hut aan een rivier met veel figuren in een momentopname van hun dagelijks bestaan. Zij jagen, vissen, bereiden voedsel of drinken een glas terwijl de kinderen spelen en de honden snuffelen aan de jachtbuit.

Het diorama met de tentboot is een vroeg werk van Gerrit Schouten. Het is gesigneerd Geboetseerd van Papier Door G. Schouten Surinaame f 1811. Van het thema ‘tentboten’ waren er al twee stukken bekend, beide in de collectie van Museum Bronbeek in Arnhem, cat. nrs. XXIII en XXIV. Deze kastjes zijn niet of onleesbaar gesigneerd en een van de kastjes is gedateerd 1817. Op grond van stijlkenmerken had ik deze twee diorama's al toegeschreven aan

[p. 204]

het atelier van Schouten; dit gesigneerde kastje bewijst dat de twee kastjes in Bronbeek inderdaad van Schoutens hand zijn. In de opzet van de drie diorama's zijn duidelijke overeenkomsten. De maten en opzet zijn vergelijkbaar. De kasten zijn van binnen beschilderd met een plantagegezicht op de achtergrond. De oplopende bodem stelt de rivier voor en daarop vaart een tentbootje van papier, het enige plastische object in de voorstelling. De uitvoering van de boten komt nauw overeen zoals in de versieringen van de achtersteven en in het tenue van de roeiers. Heel mooi in dit vroege diorama is het medaillon in de bewerkte achtersteven met de initialen GS.

Afbeelding 1: Gerrit Schouten, Caraïbenkamp, diorama, 1839. Particuliere collectie. Foto C.M.

Beschrijving van het diorama Caraïbenkamp uit 1839

plaats: in particulier bezit

herkomst: familiebezit sinds 1850, gekocht als ‘rariteit’

titel: Caraïbenkamp

signering: G. Schouten fecit 1839 op etiketje rechtsonder in blauwe inkt

afmetingen: breedte 63,0 cm aan de voorzijde en 62,5 cm aan de achterzijde, hoogte 49,8 cm, diepte 18,7 cm

materiaal: hout (Europees vuren), papier, lijm, verf, vezels, garens, mica, wol

bijzonderheden: I Op het etiketje staat onder de

[p. 205]

signering de prijs vermeld in een ander handschrift in zwarte inkt: f 120.-

II Om de kast is een losse lijst gemaakt met ophanghaken. De ombouw vormt een lijst met zijden; de achterkant van het diorama blijft vrij. De ombouw is van pallisander op eiken met inlegwerk van een lichte houtsoort. Afmetingen: breedte 75,7 cm. hoogte 62,4 cm, diepte 20,2 cm beschrijving: Houten kast met schuine bovenzijde, van binnen beplakt niet papier. De bodem loopt sterk op, de achterzijde en bovenzijde vormen het ‘hemelgewelf’. De linker- en rechterzijde zijn lichtblauw geschilderd. Op de achteren bovenzijde is een blauwe lucht geschilderd met witte wolken. Op de achterwand bomen op witte zandgrond, met in het midden een pad. Links achter is een watertje waarin palmen staan. Langs het ven groeit gras. Schuin ervoor is een afgeknapte dode boomstronk geschilderd.

De voorstelling in de kast bestaat uit halfplastische figuren en objecten van papier. Links vooraan stroomt de rivier, rechts staat een hut. De bol oplopende papieren ‘zandgrond’ is achterin kaal. Links op de voorgrond groeit gras aan de oever en staat een dode boom met een liaan die zich tussen de takken door slingert. Voor de boom ligt een dode tak. Op de oever en in het water groeit mokomoko. In het water drijven waterplanten. Er ligt een korjaal aangemeerd aan een paal in het water. In de korjaal liggen twee versierde pagaaien. De boot heeft zes zitbankjes.

Op de oever slaan twee jagers. De linker draagt een weitas en leunt op zijn geweer. Hij draagt een zwarte lendendoek. We zien hem en profil, de rechter voet iets voor de linker en hij staat met z'n armen over elkaar. De rechter jager houdt een geschoten powisi, een vogel, aan een vleugel. Hij draagt een zwarte lendendoek en een rode schouderdoek. In zijn rechterhand houdt hij een boog en een pijl met een scherpe punt, nota bene de pijlpunt is van papier en plastisch! Voor de man, op de oever, ligt een geschoten ree, het dier heeft een schotwond in de borst. Een bruine hond met witte streep op de kop, snuffelt aan het ree. Een zwart-witte hond, staat bij de kop van het ree.

Aan het water staan twee jongens. Naar verhouding zijn ze heel klein. De linker draagt een rode lendendoek met een zwarte band en een rode schouderdoek. Hij heeft juist zijn hengel opgehaald. Met z'n rechterhand haalt hij een vis van de haak, grijs geschubd met een rode staart. De rechter jongen wil zijn hengel net uitwerpen. Hij draait zijn linkerschouder naar achteren om de hengel uit te werpen. De jongen draagt een bruine schouderdoek en een zwarte lendendoek.

De korjaal en ook de paal waaraan hij is aangemeerd, zijn weerspiegeld in het water. Ook de gestalten van de twee jagers en van de twee jongens spiegelen zich in het water van de rivier. Links in het water drijven waterplanten.

Rechts in de voorstelling staat de hut, met drie open zijden en een halfopen zijde rechts. De constructie bestaal uit drie maal vier staanders, de middelste vier dragen de nokbalk, de staanders links en rechts dragen ieder zeven dakbalken. Het dak is van pinablad, alle randen zijn van ingeknipt papier, de bovenkant is vlak en bruin geschilderd. De hut heeft vier horizontale stijlen. Daaraan zijn verschillende hangmatten geknoopt. Op de voorste stijl zitten twee ara's in prachtige kleuren: rood, geel en zeldzaam mooi blauw. Aan de stijl hangt een tros gele en groene bananen. Aan de tweede staander in het midden is een dwarslatje bevestigd waaraan een mand hangt met stukken cassavebrood erin. Daarvoor hangt een vierkante gevlochten tas met een geometrisch motief. Links en rechts aan de staanders hangen opgerolde hangmatten.

Links en rechts achterin de hut hangen hangmatten. Alle hangmatten zijn rood-oranje van kleur en van garen gemaakt. Daarvoor zit een vrouw in een hangmat. Zij draagt een rood ‘broekje’, beenbanden, witte armbanden (ge-

[p. 206]

schilderd) en een zwarte en een witte halsketting (geschilderd) en lang haar. In haar rechterhand houdt ze een flesje. De linker rust op de hangmat. Rechts achterin zit een man in een hangmat. Hij draagt een zwarte lendendoek en een zwarte doek om de schouder, een salempoeris. In zijn hand houdt hij een bekertje en hij kijkt naar het flesje van de vrouw naast hem. De andere hand rust op zijn been.

Links in het midden van de hut hangt een hangmat waarover een doek ligt, een salempoeris. Schuin links daarvoor hangt een hangmat waarin een vrouw zit met haar handen op haar knieën, zij draagt lang haar, zwarte en witte halskettingen (geschilderd), een zwart ‘broekje’ met een rode band, enkelbanden en armbanden boven de elleboog en om de polsen. Links in de hul staat een vrouw gebogen over een goot waarin geraspte cassave verwerkt wordt. Ze heeft een matapi in haar handen, een pers voor geraspte cassave: de cassave wordt zo ontdaan van vocht en het giftige blauwzuur. Aan haar voeten staat een wijde pot met cassave erin. Aan het lage einde van de ‘goot’ staat een pot met een nauwe hals, waarin het vocht wordt opgevangen. De potten zijn rood met een zwart geometrisch motief.

Afbeelding 2: Gerrit Schouten, Tentboot, diorama, 1811. Particuliere collectie. Foto C.M.

Rechts in de hut, tegen de dichte wand, staat een barbakot met een stuk vlees erop, een kom, een mandje en stukken cassavebrood. Twee groene papegaaien zitten op de barbakot. Op de grond staan twee potten. Een kind danst met een rammelaar. Rechts tegen de wand hangt een hangmat, waaronder een pagaal ligt, een soort koffer. In de hangmat zit een vrouw met een naaiwerk op schoot. Voor haar voeten staat een naaimandje op pootjes met een lap zwarte stof erin. Rechts staat een bankje in de vorm van een schildpad.

Rechts voorin de hut zit een vrouw die in een wijde zwarte kookpot roert die op een vuur staat. In haar linkerhand houdt ze een waaier, waarmee ze het vuur aanwakkert. Het vuur is van papier, wol en kleine stukjes mica.

Voor de hut zitten twee mannen De rechter zit met de armen over elkaar. De linker man zit met gekruiste benen. Beide dragen rode lenden- en schouderdoeken, de rechter man heeft rood

[p. 207]

haar. Bij zijn voeten staat een glas. Tussen de mannen in staat een jeneverkruik. Naast de linker man ligt een zwart-bruine hond te slapen. Een bruin-witte hond kijkt nieuwsgierig toe. Vooraan ligt een bijl en wat brandhout.

Beschrijving van het diorama tentboot uit 1811.

plaats: in particulier bezit

herkomst: familiebezit, meegebracht uit Suriname

titel: tentboot

signering: op een etiket op de achterzijde van het kastje: Geboetseerd van Papier Door G. Schouten Surinaame f 1811. Dit etiket is zwart en met witte inkt beschreven. Ernaast is een etiket geplakt van oorspronkelijk wit papier met de tekst in kopie: copy Geboetseerd van Papier Door G. Schouten f Surinaame 1811

afmetingen: met lijst, breedte 50,0 cm, hoogte 29,2 cm, diepte 12,5 cm Zonder lijst, breedte 42,8 cm, hoogte 22,9 cm, diepte 9 cm

lijst: versierde houten lijst, bruin, breedte 4,4 cm

materiaal: papier, hout, verf

bijzonderheden: twee bevestigingsogen aan de bovenzijde van het kastje

beschrijving: Houten kast met van binnen oplopende bodem en vlakke bovenzijde. In de kast een voorstelling van een tentboot op een rivier varend langs een plantage. De linker-, rechter- en bovenzijde van de kast zijn wit, de bodem is blauw geschilderd (de rivier). De achtergrond is lichtblauw beschilderd, met bosschages en rechts plantagegebouwen die gedeeltelijk achter bosschages schuilgaan. Rechts van het midden staat een hoge boom achter een loods.

Er is één plastisch object in de voorstelling, de tentboot die links van het midden op de rivier vaart. De boot is blauwgroen met goudgele en witte versieringen. Het tentgedeelte is van binnen donkerrood en heeft aan weerskanten vier versierde luiken. Aan de zichtzijde staan twee luiken open en aan de andere zijde tenminste een. Ook de deur van het tentgedeelte staat open en is van binnen lichtrood. De achtersteven van de boot is versierd met opengewerkt houtsnijwerk rondom een blauw medaillon. In dit medaillon staan de initialen GS in goudkleurige letters. Onder het hekwerk van de achtersteven is aan weerszijden een vis gebeeldhouwd. Het tentgedeelte is versierd met guirlandes. De voorsteven krult omhoog. Het schip voert de Nederlandse driekleur, wat opmerkelijk is want Suriname stond in 1811 onder Engels bewind.

Het schip wordt geroeid door zes negers die allen een witte broek en blouse met een rode gordel dragen en een zwarte hoed. De stuurman staat achter het tentgedeelte. Hij draagt hetzelfde tenue. Met zijn ellebogen leunt hij op het dak van de boot, zijn hoofd in zijn handen. Het schip vaart langs een plantage, zo te zien een suikerplantage. De plantagegebouwen zijn in detail getekend maar gaan schuil achter geboomte. Links zien we een grote loods die met de gevel naar de rivier staat, de trasloods. Daar rechts achter een langwerpig (bakstenen) gebouw en een huis er schuin voor. Rechts daarnaast staat het plantershuis, een hoog withouten gebouw. Daarvoor staat de suikermolen, en rechts daarvan het botenhuis.

Clazien Medendorp deed kunsthistorisch onderzoek naar het werk van Gerrit Schouten wat resulteerde in twee tentoonstellingen en een boek. In 1999 verscheen de catalogus Gerrit Schouten (1779-1839) Botanische tekeningen en diorama 's uit Suriname bij de gelijknamige tentoonstelling in het Surinaams Museum in Paramaribo. Van december 2000 tot maart van dit jaar was de tentoonstelling Een kijk op Suriname, tekeningen en kijkkasten van Gerrit Schouten te zien in Teylers Museum in Haarlem.