OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Jaargang 11

[p. 118]

Silvia W. de Groot
Inleiding

Het IBS-colloquium van oktober 1991 had als onderwerp: de andere Marrons. Het zal degenen die mij kennen niet verbazen dat een colloquium, door mij geïnstigeerd en met veel hulp van medebestuursleden en sprekers georganiseerd, over Marrons ging. Anders dan gewoonlijk ging het in oktober 1991 echter niet in de eerst plaats over de Surinaamse Marrons, maar over Marrons in andere gebieden: in de Caraïben, in Centraal- en in Zuid-Amerika. Vanuit verschillende aspecten en invalshoeken werden gedurende het colloquium die groepen vergeleken met de Marrons in Suriname. Hierdoor werden de laatsten in een wijder kader geplaatst. Uit de bijdragen in deze bundel zal blijken, dat door allerlei omstandigheden de Surinaamse Marrons een unieke plaats innemen. Naar mijn mening zijn zij degenen die zich het meest tot een zelfstandige maatschappij hebben ontwikkeld, met een eigen karakter, cultuur, religie en taal. De weinige groepen in andere gebieden die zich hebben weten te handhaven, hebben meer van de omringende cultuur overgenomen, zijn meer geïntegreerd. Redenen voor die verschillende ontwikkeling - van annihilatie tot integratie - zullen in deze bundel ter sprake komen. Hoewel de motieven voor marronage vrijwel overal dezelfde waren: - vrijheidsdrang, afkeer van het slavenbestaan, angst voor wrede straffen, het volgen van reeds verdwenen lotgenoten - was het voortbestaan van de Marrons van vele factoren afhankelijk. Ik wil er een aantal noemen.

Erg belangrijk waren de geografische omstandigheden. Hoewel de uit West-Afrika afkomstige negers de tropische oerwouden, savannen, rivieren en kusten in de Amerika's niet geheel vreemd waren, speelden de specifieke geografische omstandigheden voor het Marronbestaan een belangrijke rol. Zo kende Jamaica bijvoorbeeld ontoegankelijke berglanden (Cockpit- en Blue Mountains), maar vergeleken met Suriname was de bewegingsvrijheid van de Marrons beperkt: waar men in Suriname een enorm achterland als open uitwijkgebied had, werden de Marrons in Jamaica omsloten door plantagegebieden, waardoor zij afgesloten konden worden van water en andere voorzieningen. De vrede met de kolonisten in 1739 maakte hun overleving en voortbestaan mogelijk, maar beperkte hun grond- en andere rechten.

Wat de demografische aspecten betreft, wil ik vooral wijzen op het belang van de getalsverhouding tussen slaven en blanken. Daar waar het aantal slaven - zoals in Suriname - dat van blanken ver overtrof, was het voor de blanken veel moeilijker de slavenmacht in bedwang te houden en marronage tegen te gaan, dan in gebieden - zoals in het zuiden van de Verenigde Staten - waar het voor Marrons te midden van vele kolonisten veel moeilijker was zich als leefbare groep te handhaven.

Ook de aard van de slavernij bleek belangrijk. Hoewel marronage voorkwam bij elke vorm van slavernij, zijn er toch verschillen in intensiteit aan te wijzen. Sommige plantagevormen waren beter te verdragen dan andere: op houtplantages was de betrekkelijke vrijheid van beweging groter dan op suikerplantages. De arbeids-

[p. 119]

omstandigheden in mijnen waren slechter dan op plantages. Stadsslaven en huisslaven hadden het over het algemeen beter dan plantageslaven. Natuurlijk speelden per geval meerdere factoren een rol: de aard van de slaaf of een groep slaven, de instelling van de meester en zijn bedienden, de mate van - technische - kennis van de slaaf, de duur van gewenning aan het slavenbestaan. Maar zoals gezegd, hoewel al die factoren in het besluit van slaven tot marronage over te gaan een rol speelden, in alle mogelijke combinaties kwam het voor.

Ook op het gebied van kerstening verschilden de kolonies in de Nieuwe Wereld nogal. Hoewel Missie en Zending van invloed werden geacht op het gedrag van slaven en Marrons, dacht men in de verschillende gebieden heel anders over de uitvoering van die kerstening. In de kolonieën waar het katholicisme de staatsgodsdienst was, werd de slaven van meet af aan (dat is vanaf de zestiende eeuw) het katholieke geloof bijgebracht. Ook vele Marrongroepen waren of werden katholiek (vaak in combinatie met traditionele religies). De - nog steeds als zodanig bestaande - Marrongroep in het bergland van Noord-Colombia (San Basilio de Palenque) is van oudsher katholiek, zij het gemengd met Afrikanismen. In protestantse gebieden was de houding anders. In Suriname (waar de katholieke missie aanvankelijk verboden was), vonden de kolonisten dat (protestantse) zending onder de slaven gevaarlijk was; zij konden gaan denken gelijkwaardig aan de blanken te zijn en eisen gaan stellen. Zending onder de Marrons echter zag men als aan te bevelen: zij waren immers toch al vrij, en het christendom zou hun ‘barbaarse gewoonten’ en hun agressiviteit wellicht intomen. Wat de Marrons zelf betreft: sommige groepen verzetten zich tegen deze inmenging, anderen leek het gunstig de denkwijze der blanken te kennen en eventueel over te nemen.

Veel studie is verricht over de talen van nog bestaande Marrongroepen. Binnen de linguïstenwereld bestaan verschillende opvattingen over ontstaan, ontwikkeling en voortbestaan van de diverse creolentalen. Ik ben geen linguïst, maar maak een paar algemene opmerkingen. Eén theorie gaat er van uit dat het ontstaan van creolentalen is te vinden aan de Westafrikaanse kust en wel als communiatiemiddel: het zogenaamde pidgin, gevormd uit diverse Afrikaanse talen en de taal van de ter plekke aanwezige slavenhalers: Portugees, Engels, Nederlands, Frans, etc. Met die ondergrond kwamen de slaven in het land van hun bestemming, waar zij zich dienden aan te passen aan de daar gesproken taal. Afhankelijk van de taalpolitiek vigeerde de slaventaal naar een volwaardige creolentaal, of verdween het pidgin grotendeels en werd de taal van de kolonisten overgenomen. Dit gold voor zowel de Marrons, als voor de rest van Afro-amerikanen. Zo spreken de Marrongroepen in Colombia Spaans. Niettemin bestaat daarnaast - een gedeprecieerde - creolentaal. De Marrons in Suriname en Jamaica spreken een creolentaal die afwijkt van die van de rest van de zwarte bevolking. Hun taal heeft door de isolatie waarin die zich vooral tijdens de guerrillatijd ontwikkelde, een eigen vorm gekregen. Opmerkelijk voor Suriname en Jamaica is dat er ook ‘sacrale’ talen bestaan, slechts door enkelen - voornamelijk priesters - gesproken. Een grondig onderzoek naar de ongetwijfeld Afrikaanse herkomst ervan ben ik nog niet tegengekomen.

De Marrons die zich tot gevechtseenheden vormden, vertonen in de verschillende gebieden waar zij opereerden overeenkomsten, maar ook verschillen. Hun orga-

[p. 120]

nisatievorm en weerbaarheid hing van vele factoren af. Ik noem er enkele: de geografische gesteldheid waarover ik al sprak. Verder de nabijheid van plantages. Dit was om verschillende redenen van belang: de Marrons hadden overvallen op die plantages nodig om aan wapens, gereedschap, voedsel en vrouwen te komen. Smokkelhandel met slaven - soms ook met blanken - was belangrijk. Anderzijds waren plantages en de daar gevestigde militaire posten goede uitvalsposten voor gewapende patrouilles. De Marrons moesten kiezen: óf steeds verder wegtrekken om zich patrouilles van het lijf te houden, maar langere tochten maken om aan noodzakelijke aanvulling te komen, of in de buurt van de plantages blijven, maar heviger bestookt worden. Van de eerste vorm zijn de Ndjuka's en de Saramaka's een voorbeeld, van de tweede de Boni's en - noodgedwongen - de Marrons op Jamaica. In Suriname wisten de vestigingen diep in het binnenland zich te handhaven, de Boni's werden uit het Cotticagebied verjaagd. De organisatievorm was straf, onder één of meer opperhoofden gegroepeerd, overvallen gebeurden gewoonlijk in kleine mobiele groepen. Een rol in de doeltreffendheid speelden: de talenten van de leiders, de weerbaarheid van de Marrons; de getalsverhouding tussen mannen en vrouwen, tussen de zogenaamde zoutwaternegers (of bossales) en creolen, tussen verschillen in Afrikaanse herkomst, en tussen de mate van adaptatie aan het plantagesysteem. Al deze factoren en hun onderlinge samenhang bepaalden de coherentie en het voortbestaan van de Marrongroepen.

De Indianen, voorzover niet omgekomen door de Europese indringers, reageerden met een scala aan gedragspatronen op de plantagekolonie in het algemeen en de Marrons in het bijzonder. Enkele voorbeelden: de kolonisten gebruikten het bekende middel van verdeel en heers om de weerbarstige stammen onder de duim te krijgen. Zij sloten vrede met de ene stam en gaven hen de vrijheid op andere stammen en Marrons te jagen (tegen premies). De gevangen Indianen werden als slaven door hen verkocht, de Marrons werden gedood of uitgeleverd. Zij hielpen als gidsen om patrouilles naar Marronkampen te leiden en maakten deel uit van de patrouilles als gewapende hulpkrachten. Indianen hielpen Portugezen en Hollanders in Brazilië de Marrons in Palmares te bestrijden. De Gouverneur van Jamaica liet - bij gebrek aan autochtonen - Miskito-Indianen uit Honduras en Nicaragua aanvoeren om te vechten tegen de Cockpit-Marrons. In Berbice vormden Indianen, aangevuld met eenheden uit Demerara en Suriname in 1763 een cordon om de door Marrons bezette plantages om hen te beletten zich in het bos terug te trekken. Hierdoor en door voedselgebrek, interne ruzies en het optrekken van goed bewapende blanke troepen, werd hun opstand na een jaar gesmoord. Er was echter een andere kant aan de relaties tussen Indianen en Marrons: vaak beklaagden blanken zich dat Indiaanse gidsen hen misleidden: zij verdwaalden of vielen door hun toedoen in een hinderlaag van de Marrons. Vele Marrons vonden een schuilplaats bij Indianen, werden door hen opgenomen en vermengden zich met hen. De Marrons, die zich in zeer moeilijke omstandigheden staande moesten houden, leerden veel van de Indianen: pottenbakken, hangmatten weven, korjalen bouwen, visvangen (door vergiftiging of met pijl en boog) cassavebewerking, kennis van geneeskrachtige kruiden, enzovoorts. Deze kennis, gecombineerd met wat de Marrons als slaven op de plantages of in de steden hadden geleerd, maakten dat zij zich kon-

[p. 121]

den handhaven. Met de Indiaanse en hun eigen produkten dreven zij handel met elkaar en smokkelden met de slaven en blanke handelaars op de plantages.

De duurzaamheid van de Marrongroepen hing mede af van een combinatie van bovengenoemde factoren. Wanneer zich een gunstige constellatie voordeed, waren zij in staat zich langer te handhaven. Vaker echter gingen zij ten gronde aan gebrek aan voedsel, gereedschap, wapens, aan ziekten en voortdurende opjaging door blanke achtervolgers. Het voortbestaan van enkele groepen tot op heden ten dage mag daarom zeker als uitzonderlijk worden beschouwd. Een feit is dat volstrekte isolatie tot ondergang leidde. Een mate van contact met de slavenkolonie - en heden ten dage met de moderne maatschappij - blijkt noodzakelijk te zijn. Afhankelijk van de capaciteit van Marrongemeenschappen om een zekere vorm van autonomie te handhaven, kunnen zij hun specifieke identiteit bewaren. De Surinaamse Marrons zijn daar beter in geslaagd dan bijvoorbeeld de Marrons van Jamaica, of van Colombia of Mexico.

Belangrijk voor het voortbestaan van Marrongroepen tenslotte, waren de mogelijkheden vrede te sluiten met de koloniale heersers. Zo'n vrede kwam tot stand hetzij op initiatief van de Marrons, hetzij op dat van de blanken. De voorwaarden voor zo'n verdrag waren door de eeuwen heen op essentiële punten gelijkvormig. De uitvoering ervan gaf meestal aanleiding tot strubbelingen. Ik ga hier verder niet op in. Het onderwerp wordt in deze bundel behandeld.