OSO. Tijdschrift voor Surinaamse Taalkunde, Letterkunde en Geschiedenis. Jaargang 8

[p. 21]

Een speurtocht naar Anansi (tekst van een voordracht op het IBS-colloquium van 4 juni 1988)
Noni Lichtveld

Toen Silvia de Groot me vroeg het woord te komen voeren op dit Colloquium van het Instituut ter Bevordering van de Su-ri-na-mistiek heb ik eerst wat verbijsterd gereageerd. Van nature ben ik namelijk schilder en illustrator; om het op zijn allerdeftigst te zeggen: hooguit een creatief beeldend kunstenaar. Als zodanig kan ik mezelf niet zo direct plaatsen op dit festival van taal- en andere wetenschappen. Maar Silvia de Groot vond dat geen bezwaar, zei ze, ik kon toch iets vertellen over Anansi - daarover heb ik een paar boeken gemaakt en daarvoor zou ik toch allicht wat bronnen hebben geraadpleegd.

Dat moet ik toegeven: naar deze held-ons-aller-kinderjaren heb ik inderdaad al zo'n half eeuwtje - misschien geen al te grondig - maar toch een langdurig en herhaald janboerefluitjes-onderzoek gedaan. Dus: daar valt natuurlijk altijd iets over te vertellen... desnoods weer precies hetzelfde als bij de vorige gelegenheid.

Toen ik op het laatste moment begon om deze lezing voor te bereiden was het in alle opzichten te vroeg: te vroeg om iets op te schrijven waarvan ik de toon niet kon zetten nàdat ik de geleerde betogen van mijn voorgangers had gehoord, maar vooral te vroeg omdat ik mijn echte bronnenreis nog niet gemaakt heb. Ik ben namelijk van plan om binnenkort met drie vriendinnen naar Ghana te gaan, al is dat dan nauwelijks om over te doen wat Silvia de Groot en anderen al gedaan hebben aan bronnenonderzoek. Het zullen wat mij betreft meer de bronnen van de beeldende kunst zijn, houtsnijwerk en kleurengamma's bijvoorbeeld waarnaar gespeurd gaat worden, en Anansi natuurlijk. Omdat Gerda Havertong en haar gitariste Hellen Gill meegaan, zullen het ook wel de bronnen van de Surinaamse muziek worden; bovendien kunnen wij wat vruchten laten zien, die de bronnen overzee hebben voortgebracht. En om van al die bevindingen een niet noodzakelijk bij voorbaat wetenschappelijk verslag te doen, zal de journaliste Lieke van Duin ons gezelschap voltooien, waarbij taken en belangstellingen ook weer niet al te strikt gescheiden zijn. Daar valt dus eigenlijk nog niets over te vertellen...

Nu ik hier eenmaal sta voel ik mij knap verward, behoorlijk geïmponeerd door de wetenschappelijke overvloed van allen die mij op dit podium zijn voorgegaan, en ook een beetje verblind door het banier Surina-mistiek... Als het over Suriname gaat mag het van mij zelfs deskundologisch gebeuren, maar wat wappert die mistiek daar geheimzinnig achteraan? Is er iets tegenstrijdigers te bedenken dan wetenschap en mistiek? Het mag als eerste bewijs gelden van mijn hoogstpersoonlijke onwetenschappelijke aanpak, dat ik op dít mysterie met verder inga.

Bronnen en analyse

Verder mag evenzeer als bewijs van mijn janboerefluitjes-methode gelden, dat ik niettemin bereid ben een exposé te geven van de bronnen die hebben

[p. 22]

geleid tot de totstandkoming van het inmiddels prijsgekroonde boekwerkje Anansi - De - spin - weeft - zich - een - web - om - de - wereld en de analysen derzelven, zoals aanbevolen te verrichten in de door het Instituut ter Bevordering van de Surinamistiek verstrekte richtlijnen aan de sprekers op dit colloquium.

Als ik begin met de beschrijving der bronnen, dan waren het ten eerste de schandalige bedtime stories van een Surinaamse vader, overigens door Hollandse moeder even meesmuilend gedésavoueerd als de bloederige Blauwbaard-verhalen van onze Oerhollandse grootmoeder, voor ons kinderen beide even favoriete repertoirenummers. Speciaal die tori's waarin desastreuze gevolgen van gulzigheid, volumineuze uitwerpselen en andere onsmakelijke rampen zo plastisch mogelijk werden voorgesteld. Daarnaast waren er de iets minder op kak en kaakslag gebaseerde - maar zeker zo slim-grappige-Anansi-intriges van mijn tantes, die het liefst elkaar aanvullend en afwisselend hun simultaan Anansiplezier met mij wilden delen. Ik las overigens met vreugde dat Hanneke Ronhaar-Rozema (1979) dat nuanceverschil terecht heeft herkend en beschreven. Maar ik heb het idee, dat mijn tantes ze ook uit andere bronnen hadden dan alleen van hun grootmoeder, en dat niet alleen de intrige maar voornamelijk hun manier van vertellen anders was: wat geraffineerder, vaak ook spannender van woordkeus, meer met glinsterende ogen dan met schokkend effect van plotselinge stemverheffing of taboetermen.

Zo boort men onwillekeurig welke bronnen aan, met welk doel? Voor ik verder ga met de chronologische vermelding van al mijn bronnen (ik doe mijn wetenschappelijke best) moet ik weer één ding duidelijk maken: mijn hiernavolgende inventarisatie had niet zozeer te maken met vertelkunst als wel met verbeelding.

Mij was gevraagd een Anansiboek te illustreren, waarvan de schrijver nog met was gecontracteerd, ja zelfs nog geheel onbekend. Omdat de verhalen nu eenmaal ook míj́n public property waren, kon ik alvast mijn gang gaan. Het is nu eenmaal veel tijdrovender om illustraties te maken dan om iets op te schrijven, zeg ik uit ervaring. Blijkbaar was dat ook aan de uitgevers bekend.

Toen ik er mee begon putte ik vooreerst uit mijn herinnering, bij voorbaat uit de beelden die me voor ogen hadden gestaan toen ik zelf de verhalen vertelde aan kinderen, inclusief mijn eigen. Ik ga op dit aspect even door: hoe beelden - tenminste volgens mijn ervaring - dwingend vooraf plegen te gaan aan woorden.

Omdat het boek een zekere omvang moest krijgen ging ik te rade waar ik maar kon: kennissen of geschriften. ‘Ken jij nog Anansitori's, wat is jouw favoriete verhaal, wat staat hier nog in dat ik niet ken...’. Tenslotte staat er (summa summarum van onwetenschappelijkheid) toch nauwelijks een verhaal in het boek waar ik me precies de bron van herinner (soms waren het er ook meerdere), en áls ik het nog weet, komt dat óf door een bepalend beeld óf door een persoonlijke verhaalkleur.

Nu geloof ik dat dit zo wetenschappelijk begint te klinken, dat ik er zelf geen touw aan vast zou kunnen knopen als ik niet wist wat ik ermee bedoelde. Daarom een voorbeeld. Toen mijn Anansirepertoire op een gegeven moment uitgeput raakte, vroeg ik mijn vriend Edgar Cairo - ja, ik smeekte hem zelfs - of híj́ dat boek niet schrijven kon, zodat ik verder zou kunnen tekenen. Hij weigerde, charmant maar beslist. De eerste drie jaar had hij het te druk met het corrigeren van zijn drukproeven. Wel was hij zo aardig mij enkele tori's te vertellen, en als ik zeg vertellen, dan bedoel ik ook: vertellen, dus niet alleen een story line afratelen. Zijn wijze van vertellen was zó visueel, een privé-voorstelling waarin wapperend kakelbont wasgoed

[p. 23]

van beelden zat vastgepend met de merkwaardigste surinamistische tournures. Ik doorzag ineens één ding: wie kan vertellen kan ook zien, doet het verslag van alle beelden die langs de verhaallijn opspringen in zijn fantasie. Dat waren zulke inspirerende beelden, dat me de plaatjes uit het potlood vlogen.

Het beeld wordt woord

Nu gebeurde het een poosje later dat de boekproducers een paar proefpagina's wilden drukken, en omdat er nog steeds geen auteur was vroegen ze of ik één of ander verhaal wilde opschrijven voor wat zetwerk. Moeiteloos nam ik één van Edgar's verhalen. U weet misschien wat het gevolg was. Als er ooit binnen de gestelde subsidietermijn iets van de uitgave terecht wilde komen - riepen de producers kort daarna - dan moest ik het boek zelf schrijven. Er zijn situaties in het leven, waarbij het heftigste protest tenslotte moet wijken voor praktisch inzicht.

Van Edgar's verhalen staan er twee in het Doek: het bijna-eerste en het allerlaatste. Moeiteloos door velen herkend aan... persoonlijke verhaalkleur. Overigens werd een derde, dat ik als stripverhaal uitwerkte, door de uitgevers geweigerd wegens al te grote onzedelijkheid voor het jonge volkje. (Straks kunt u desgewenst daarover vragen stellen.)

Een ander voorbeeld. Op een zeker moment was ik in Suriname aan het bronnenboren. Behalve bij familieleden, bij Dobru en André Kamperveen kwam ik terecht bij Harry Jong Loy, die ik alleen kende van de verhalen die hij destijds - toen mijn eigen kinderen klein waren - dagelijks vertelde voor radio Apintie. Hij bleek een even vriendelijke als bejaarde heer te zijn, die woonde in een propvolle kamer samen met alle 2000-zoveel manuscripten van de ondrofeni- en Anansitori's die hij een leven lang verzameld en verteld had. (Gelukkig hoorde ik zojuist dat zijn nalatenschap bij zijn familie is bewaard gebleven, ja dat er zelfs in Paramaribo een eerste deel van zijn verhalen is verschenen.) Harry Jong Loy had een zeer eigenzinnige variant van Anansi's ongelukkige avontuur met Tara-popki: omdat hij vreesde dat geen modern Surinaams kind meer wist wat onder de substantie ‘teer’ verstaan werd, had hij daarvoor het meest plakkerige eigentijdse equivalent geïntroduceerd: kauwgom. Iets wat destijds althans bij mijn kindertjes zo'n succes had, dat ik het voor het boek heb overgenomen. Dit is een staaltje van: bepalend beeld. (Overigens heb ik een afbeelding van dit poppetje als ‘al te afgezaagd’ uit het boek weggelater, omdat dit - niet alleen in de Anansi-literatuur - tot de meest geïllustreerde onderwerpen behoort.)

Nu weet ik echt niet helemaal wat er wetenschappelijkerwijs uit dit soort analytisch opgekookte bronvermeldingen te concluderen valt. Wat mij betreft, wat de vertelkunst betreft - surinamistiek en andere tovermiddelen terzijde gelaten - is dat het volgende: in den beginne was het beeld, waaruit het woord is opgestaan. En weer daaruit volgend: een goed verhaal behoeft geen analyse. Kijk maar.

Begin deze week was ik op eervolle uitnodiging van een kinderjury in de openbare bibliotheek Bos-en-Lommer te Amsterdam, temidden van een merendeels allochtoon gevulde schoolklas. Toen ze desgevraagd verklaarden ‘best veel in gedichten te zien’, heb ik die kinderen het onsterfelijke, ruim 200-jarige ‘Jantje-zag-eens-pruimen-hangen’ voorgelezen, met de overweging hoe het gedrag van Jantje zich zou verhouden tot dat van Anansi onder dezelfde omstandigheden. Zonder bedenken verklaarde een Turks meisje het volstrekt onaannemelijk te achten, dat Jantje niet zou weten dat zijn vader hem af stond te luisteren bij het reciteren van zijn gewetensbezwaren om

[p. 24]

de pruimeboom aan te vallen. Een kleine Achmed kwam prompt met een scenario vol bedrieglijke voorwendsels, waarop de ene ondeugdzame inval op de andere leugenachtige intrige volgde. Tenslotte werd er nog gezamenlijk aan getwijfeld of de deugd wel altijd wordt beloond... Conclusie: karakter-analyses worden bij een goed verhaal automatisch meegeleverd, en: over de geestelijke weerbaarheid van het hedendaagse Amsterdams kind kan men gerust zijn.

Dames en heren, alle ónwetenschap nu maar op een stokje, voordat we al te zeer van de analyse in de anecdote belanden, en van daaruit weer moeten gaan analyseren in hoeverre de anecdotische metafoor misschien wordt bepaald door zijn eigen bronnen, of dwaalwegen van gelijke waanzin. Ik houd ermee op, en echt niet omdat ik niets meer verzinnen kan. Maar om een surinamistiekeme parafrase te varieren: er is een tijd van praten, en er is een tijd van terugpraten. Misschien heeft iemand iets te praten?

Nawoord

Zoals te voorzien was er na afloop van deze ‘lezing’ minstens één persoon, die meer wilde weten over het verhaal van Cairo, dat in mijn strip-versie met in het boek mocht komen. Waar ik - stom genoeg - geheel niet op was voorbereid, was het verzoek om stante pede een Anansitori te vertellen, en nog wel het gewraakte verhaal, genaamd ‘Anansi nanga Didibri’. Ik bekende dat het minstens drie - vier jaar geleden was dat ik het gemaakt had, en dat ik me met moeite herinnerde hoe het precies ging... Door mij de plaatjes voor de geest te halen kon ik tenminste begin en eind reconstrueren, maar met vertelkunst had mijn voordracht weinig te maken, zodat ik graag - met de prentjes ernaast - alsnog een beschrijving geef van het verhaal. (Helaas zijn de kleuren in dit tijdschrift met te reproduceren, anders kreeg u natuurlijk de getekende versie!)

Even nog dit: bij een stripverhaal is de techniek van vertellen natuurlijk een heel andere dan die van de toriman, behalve dan bij het zogenaamde O.B. Bommelsysteem, waar een heel hoofdstukje onder de plaatjes komt te staan. Maar bij de gewone, door mij beleden ‘wolkjesstrip’ gaat het er om zoveel mogelijk informatie in de plaatjes te stoppen en de dialogen zoveel mogelijk te beperken, zodat de praatwolkjes niet te veel ruimte gaan innemen.

Daar gaat hij: Anansi en de Duivel.

Blad 1, overwegend geel. ANANSI: (komt op een plaats genaamd Konfrijari - kermis, waar onder wapperende vlaggen veel mensen staan te smullen) Wat zie ik? Koninginnedag-kermis! Daar ga ik heen! (In de hoek loert een persoon met een blauw oog onder zijn hoed uit.)

ANANSI: (bij een kraam vol lekkernijen) Geef mij een grote portie van dit! En van dat!

BARJUFFROUW: (met visje op schotel) Dat is vier gulden vijftig. ANANSI: En een glas bier! (De onbekende persoon staat steeds blauwer in het midden.)

ANANSI: (likt al zijn vingers en het laatste bordje af) Hmm! Het heeft heerlijk gesmaakt! (De blauwe onbekende leunt nadrukkelijk op de tafel en kijkt Anansi verrukt aan.)

BARJUFFROUW: Twaalf gulden bij elkaar.

ANANSI: (verward) Eh, sorry... ik kom morgen betalen...

BARJUFFROUW: (zeer verontwaardigd) Wat...! Politie!

BLAUWE VREEMDELING: (licht zijn hoed, tikt barjuffrouw op haar achter-

[p. 25]

Aitidei (rouwfeest na acht dagen): traditioneel een van de gelegenheden waarbij anansitori werden verteld.
(tekening: Noni Lichtveld. Uit: M.Th. Hijlaard, Zij en ik. Jeugdherinneringen. Paramaribo 1978, Bureau Volkslectuur)

[p. 26]

ste en legt geld op tafel) Ik reken wel even af voor meneer...

Blad 2, oranje; Anansi groen, Didibri paars, blauwe ogen. De barjuffrouw telt haar geld. ANANSI: (onderdanig) Zeer bedankt, meneer! DIDIBRI: (licht zijn toed) Graag gedaan. Hebt u nog zin in een glaasje?

ANANSI: Ach, ik zeg niet nee...

DIDIBRI: (wijzend op Jonny's Beerbar) Laten we daar naar binnen gaan.

ANANSI: (bierglas in hand bij bar met zeer veel lege glazen) Bedankt, zeg...

DIDIBRI: (neemt zijn hoed af, we zien voor het eerst zijn drietakkige horentjes) U bent toch Anansi? Mijn naam is... Didibri. (Barman Jon neemt geld in ontvangst van Didibri.)

ANANSI: (een hand aan zijn muts) Ik zal u alles morgen terugbetalen.

DIDIBRI: (pakt Anansi bij een schouder) Als je met MIJ mee gaat hoef je niet te betalen...

ANANSI: (ongemakkelijk) Ach nee... Ik heb thuis meer kostbaarheden dan met goud zijn te kopen!

DIDIBRI: (met uitpuilend blauw oog) Werkelijk? Als je me dat kunt laten zien Anansi, dan hoef je niets terug te betalen.

ANANSI: (angstig) En anders?

DIDIBRI: (houdt Anansi bij een elleboog) Dan moet je met me mee!

Blad 3, donkerblauw; Anansi oranje, Didibri lila met turquoise ogen. Bij het huis van Anansi. DIDIBRI: Ik ben benieuwd wat ik te zien krijg.

ANANSI: Aha! Dit is mijn liefste vrouwtje Akoeba! (Akoeba kijkt verwilderd uit het raam.)

AKOEBA: (zeer woedend) Nietsnuttige nachtbraker!! BHA BHA PANG! (Zij scheldt in kometen, kettingen en pistolen.) Warm je eten zelf maar op! (Didibri kijkt sip.)

ANANSI: Laten we maar aan tafel gaan. (Aan tafel zitten Anansi en Didibri te smullen.)

DIDIBRI: (heeft zijn hoed erbij afgezet) Die Akoeba van je kookt werkelijk voortreffelijk, hoe zal ik zeggen...

ANANSI: (met kronkelende armen van genot bij vele schotels) ABSOLUUT GODDELIJK, nietwaar? (Didibri buigt zich geshockeerd over zijn bord en glaasje soft.)

(De schotels zijn leeg.) DIDIBRI: (veegt zijn mond af met servet en presenteert Anansi een weedje) Het wordt tijd dat we eens opstappen...

ANANSI: WE? Ik heb je toch zeker een schat laten zien die met geen goud valt te betalen?

DIDIBRI: Hoezo?

ANANSI: (op zijn gemak weedje rokend) Een vrouw die ZO boos is, en toch ZO LEKKER kookt!

Blad 4, rood; Anansi geel, Didibri blauw met groene haren en snor. ANANSI: (pakt Didibri bij schouder en arm) Kom Didibri, laten we nog wat gaan drinken!

DIDIBRI: Nou ja, vooruit maar weer.

(Kamer met rood schemerlampje.) ANANSI: (dansend met dame in paars décolleté, cognacglas in hand) Breng nog een fles! Meneer daar betaalt alles!

DIDIBRI: Dit keer zul je me terug betalen! (Blonde strapless-dame houdt Didibri's hoed vast en leunt op hem.)

ANANSI: (met champagnefles en glas dansend met paarse dame, waarbij zij hem in de kontzak frummelt) Terugbetalen? Hoe dan?

DIDIBRI: (champagne drinkend) Mee naar mijn... ‘huis’! Behalve als je weet hoe oud ik ben!

ANANSI: Je huis? Is dat met op de hoek van de Heiligeweg en de Roet-en Pekstraat? Waar je samenwoont met zeven zijige jongens en een groot vet varken?

[p. 27]

DIDIBRI: (zeer verontwaardigd) Nog nooit in mijn achtduizendjarige praktijk heb ik zoveel nonsens gehoord!

ANANSI: (met champagneglas en hand in damesdécolleté, tikt Didibri op zijn neus) Aha! Ik weet hoe oud je bent: achtduizendtwaalf!

Blad 5, donkergroen; Anansi oranje-rood, Didibri geel-groen. DIDIBRI: (zet zijn hoed op, grijpt Anansi bij de keel) Nu wordt het toch tijd om op te stappen...

ANANSI: (klampt zich aan dame vast) Wàt? Ik ben je toch niets meer schuldig?

DIDIBRI: (neemt Anansi in de houdgreep zonder zijn keel los te laten) Je bent te dronken om naar huis te gaan, ik draag je wel.

ANANSI: (met Didibri's puntneus in zijn gezicht) Help...! (Zijn dame kijkt verschrikt toe.)

ANANSI: (hotsend op Didibri's rug, die in één hand zijn armen en in de andere zijn benen vast houdt) Laat me lopen... ik moet een plas, even stoppen Didibri!

DIDIBRI: (prikt met zijn puntstaart in Anansi's achterwerk; we zien zijn spleethoeven in speciale sneakers) Ja, ja... daar trap ik niet in!

ANANSI: Didibri laat me afstappen; anders pies ik in je nek! (De dames vallen elkaar van schrik in de armen, honden rennen blaffend mee.)

Blad 6, lichtblauw; Anansi lichtgeel, Didibri lila. De zon komt op. DIDIBRI: (kijkt op zijn horloge) Schiet je een beetje op? (Anansi staat te plassen in een hoekje en kijkt lachend om.) Anansi, moet ik je komen halen?

ANANSI: (komt terug met iets zeer gekrulds in zijn hand) Nee nee, daar ben ik al, kijk! (Didibri kijkt verbijsterd.)

ANANSI: Zeg Didibri, jij kunt toch alles, hè?

DIDIBRI: Zeker, hoezo?

ANANSI: (vol zelfvertrouwen het gekrulde dingetje tonend) Kun jij deze BUIKHAAR van me RECHT krijgen?

DIDIBRI: (grijpt van verbijstering zijn hoofd, waarvan niet alleen de hoed maar ook de pruik afvliegt; zijn stropdas en zijn drietakkige horentjes krullen zich tot vraagtekens terwijl hij naar het kronkelige haartje staart)???

ANANSI: (vrolijk weghollend uit de tekening) Gauw-gauw naar Akoeba!

Niet alleen tijdens de discussie die op de lezing volgde is de vraag gerezen, waarom dit stripverhaal door de gemeenschappelijke uitgevers uit het boek werd geweerd (de Bos-en-Lommer-kinderen bleken uitgesproken vóór publikatie!) De aangevoerde redenen, namelijk 1) dat het boek te dik zou worden, en 2) dat het verhaal te onnétjes was voor kinderen, heb ik altijd kullekoek gevonden. Wat het eerste argument betreft had ook een ander verhaal kunnen vervallen, en wat nummer twee aangaat: er staan nog veel stoutere verhalen in. Wel denk ik dat het meegespeeld heeft dat het verhaal in stripvorm was; er staat er al één in, en allicht mocht deze omstreden vorm niet al te veel opvallen onder een culturele subsidie...

Maar nu ik voor deze beschrijving de plaatjes nog eens goed heb bekeken, valt me iets heel anders op: in dit verhaal komen geen dieren voor maar alleen mensen! Dat zou wel eens heel wat aanstootgevender kunnen zijn... In een andere tori, ‘Hoe Anansi de krabben bekeerde’, heb ik de krabben rustig in een ros buurtje kunnen situeren, ze aangetut als losbandige dames en Anansi allerlei quasi-vrome praatjes in de mond gelegd zonder dat ooit iemand er over gevallen is. Daarom is de dierenparabel toch immers uitgevonden, om verkapte mededelingen te kunnen doen!

Waarmee je maar weer ziet, hoe leerzaam het kan zijn om eens een lezing te houden: men komt tot onverwachte analyses van haast vergeten bronnen en tot conclusies... die men al heel lang wist!

[p. 28]

Literatuur

Jong Loy, Harry 1987. Fosten tori. Deel 1. Paramaribo, Ministerie van Onderwijs, Wetenschappen en Cultuur, Afd. Cultuur Studies.

Ronhaar-Rozema, Hanneke 1979. Anansi-tori's. Rol en functie van het Surinaamse volkssprookje. Speciale uitgave van Neerlands Volksleven XXIX, nr. 4. Wormer.