OSO. Tijdschrift voor Surinaamse Taalkunde, Letterkunde en Geschiedenis. Jaargang 5

[p. 119]

Zesde I.B.S. - Colloquium
De godsdiensten in Suriname en het proces van bekering: inleiding
Silvia W. de Groot

Met bekering wordt bedoeld: het tot het christendom brengen van ‘andersdenkenden’ door missie (katholiek) en zending (protestants). Het onderwerp van dit colloquium is de relatie van die andersdenkenden tot de nieuwe westerse denkwereld.

Het christendom heeft sedert zijn ontstaan als een van zijn belangrijkste taken gezien de verdediging èn uitbreiding van het geloof. Zijn doelstellingen liepen gewoonlijk parallel met die van staatsinstellingen: kerk en staat, Paus en koning steunden elkaar en vulden elkaar aan waar het ging om expansie en bevestiging van de macht. Vertaald naar de Amerika's betekende dit dat reeds bij ontdekkingsreizigers als Columbus en conquistadores als Cortés en Pizarro geestelijken een rol speelden. Zodra voet aan land werd gezet werd het gebied tot behorende aan de koning (van Portugal of Spanje) verklaard en een kruis geplant. De bewoners werd een Requirimento, een bekendmaking voorgelezen (die zij niet verstonden), welke hen tot christen maakte en tot onderdaan van koning en Paus. De doop werd grif uitgevoerd, het onbegrepen ceremonieel maakte vele duizenden in één slag tot volgeling van de Katholieke Kerk. Deze wat abrupte bekering werd later door monnikenordes veel subtieler uitgevoerd; de schok voor de autochtonen, die een verbod op hun eigen religie kregen opgelegd, bleef niettemin aanzienlijk.

De West Indische Compagnie (W.I.C.), die bij haar oprichting in 1621 het bestoken van de vijand Spanje als belangrijkste taak zag, vond het bestrijden van de ‘Paapse invloed’ minstens zo belangrijk. Het onttrekken van slaven aan die verderfelijke invloed werd mede als argumentatie gebruikt voor het uitoefenen van slavenhandel door het calvinistische Nederland.

De Geoctroyeerde Maatschappij van Suriname, waarin de W.I.C. participeerde, stuurde als eerste gouverneur Van Sommelsdijck, een in sommige opzichten liberale man, die drie paters bleek te hebben meegenomen. De paters overleden vrijwel direct. Het feit kwam de Staten-Generaal na hun dood ter ore en de gouverneur werd gesommeerd de katholieken onmiddellijk te retourneren. Dit deed Van Sommelsdijck: hij liet de paters opgraven en stuurde hun ‘knekels’ terug, vergezeld van een sarcastische brief met de opmerking dat ‘een kist vol ducaten haar beter contentement en vergenoegen zou doen’. De gebeenten werden door de verontwaardigde ontvangers weer naar Suriname teruggestuurd, waar de in hun eeuwige rust zo gestoorde ‘Papen’ opnieuw begraven werden.

Het christendom in Suriname droeg zijn eigen variaties aan. De Hervormde en de Lutherse Kerk zagen het niet als hun taak de niet-christenen te bekeren; anderen, zoals de Moravische broeders en diverse katholieke kloosteror-

[p. 120]

des, kwamen speciaal voor dat doel naar de koloniën. Het koloniale bestuur en vooral de slaveneigenaren waren daar aanvankelijk mordicus tegen.

De Moravische broeders en zusters probeerden het met een eigen plantage, werkten in de stad en bedreven zending onder de Indianen aan de beneden-rivieren. Heel langzaam en met veel tegenwerking kwam de zending onder de slaven op gang. Ook aan zending onder de Marrons werd in 1765 begonnen. Pas in de tweede helft van de negentiende eeuw, met de afschaffing van de slavernij op komst, kregen de zendelingen greep op de slaven. Scholen en internaten werden opgericht, medische zorg werd verschaft (melaatsenhospitaal), creolisering van kerk en zending kwam op gang. De bijbel werd in het Sranan vertaald, een Singi Boekoe samengesteld, het ‘Makzien vo Kristen-soema’ verscheen. De zending onder contractarbeiders kwam op gang. Onder de Marrons werd al sedert de vrede van 1765 gewerkt, om te beginnen aan de Boven-Suriname-rivier. De broeders en zusters werden, ondanks de weerstand van de slavenhouders tegen de bekering, wel geacht als moreel hoogstaande en ijverige mensen.

De invloed en hoogachting die bijvoorbeeld zuster Maria Hartmann genoot blijkt onder andere uit een verhaal van de rondreizende Kappler, omstreeks 1842 op bezoek bij de Posthouder op post Victoria aan de Suriname-rivier. De Posthouder hoort dat zuster Hartmann op bezoek komt en draait snel zijn collectie pornografische platen met het gezicht naar de muur. Zuster Hartmann ziet de omgedraaide prenten, draait er één om, barst woedend uit in een boetpredikatie en verlaat beledigd het huis (A. Kappler, 1881. Holländisch Guiana, Stuttgart, W. Kohlhammer: 71).

De Rooms-Katholieke Kerk werd tenslotte in 1785 in Suriname toegelaten onder allerlei restricties: geen priesterkleding, geen openbare religieuze bijeenkomsten, geen prediking onder de slaven. Het was een moeilijk en armoedig bestaan. Pas in de negentiende eeuw kwam de missie op gang onder Indianen en Marrons, en later onder Hindostanen, Javanen en Chinezen. De kloosterordes die zich ermee bezighielden waren onder meer de Redemptoristen, de Paters van Tilburg, de Zusters Franciscanessen, de Dochters van Maria Onbevlekt Ontvangen, Evenals Moravische broeders deden zij veel voor hun leden: onderwijs, internaten, medische hulp, hospitalen, werkgelegenheid. De onderlinge naijver kon soms hoog oplopen. Het kwam geregeld voor dat zending en missie elkaar verweten hun volgelingen ‘af te pakken’. Met name de Marrons zagen er vaak geen been in door beide gezindten gedoopt te worden: hoe meer religieuze bescherming hoe beter!

In Suriname heeft elke groep nieuwkomers zijn eigen religieuze patronen ingebracht: de oudste zijn die van de Indianen, dan die van de Europeanen, van de Afrikanen, de Chinezen, de Hindostanen en de Indonesiërs, iedere groep bovendien weer met zijn eigen varianten.

Op de bekeringsijver der christenen heeft iedere groep zijn eigen reacties gehad. Die zijn te beschrijven als een scala dat liep tussen de uitersten van totale aanvaarding en totale verwerping. Daartussenin kwamen allerlei mengvormen voor. Voor het colloquium hebben wij sprekers gezocht die voor de verschillende Surinaamse religies een beeld konden geven van de reactie van hun beoefenaars op dit proces van bekering.

Over het sociale, psychologische en economische klimaat waarin bekeringsbewegingen zich ontwikkelen en de vorm waarin de traditionele religie die beweging op haart beurt transformeert sprak Prof. J.M. Schoffeleers.

De Indiaanse religie van de Wayambo's en hun beeld van de katholieke godsdienst, de invloed die de missie op hun sociale en economische levenswijze heeft gehad werd behandeld door Drs. W. Desserjer.

De Marrons reageerden op de ingrijpende inbreuk van de christelijke leer op hun sociale structuur, die onverbrekelijk met de godsdienst is verbonden, met vele vormen van verzet, waaronder profetische bewegingen. Eén

[p. 121]

hiervan, van Anaké, een Saramakaner, was het onderwerp van de voordracht van mevrouw Dr. M. Sterman.

Mevrouw Ds. A.M. Spijkerboer besprak de invloed die de kerstening op de stadscreolen heeft gehad: de alfabetisering en tie westerse opleiding in het algemeen droegen ‘bijna ondanks zichzelf’ bij tot de emancipatie van de slaven.

De rol en de positie van de vrouwen in de Surinaamse Hernhutter zending en haar houding ten aanzien van de slavernij was het onderwerp van Drs. M. Lenders. Zij belichtte een en ander aan de hand van één van deze zendelingen: zuster Hartmann, die van 1826 tot haar dood in 1853 in Suriname werkte.

Mr. Man A Hing sprak over de invloed van zending en missie op de Chinese groep immigranten. De meesten waren Hakka's uit de regio rond Kanton. Het bijzondere van deze groep is wel dat zij reeds christenen waren voor zij in Suriname aankwamen.

G.J. Ashruf besprak het bekeringsproces onder de Hindostanen. Zowel missie als zending waren onder hen actief. De positieve zowel als de negatieve effecten werden daarbij aangetoond alsmede de resultaten die de bekering tot het christendom heeft behaald. Ashruf benadrukte de herwaardering van de niet-christelijke religie als gevolg van een emancipatieproces dat op lokaal zowel als internationaal niveau heeft plaatsgevonden.