Opwaartsche Wegen. Jaargang 17

[p. 223]

A. Steenhuizen.
De psycholoog ziet een kunstschilder

De knoppen werden vol. Bij een vroege elzeboom waren zij reeds ontloken. De twijgen kregen een nauwelijks te definiëeren kleur. Alleen waar een menigte twijgen bijeen was, viel dit te herkennen. Het prille leven tintelde in het eikehakhout, de wilgestruiken en een zacht geel-groenig waas hing er als een nevel omheen.

Waren de daken roder dan anders? Begon het gras al groener te worden? Was het een tjilpen van een enkele vogel, waardoor het land een nieuw jong gezicht kreeg? Kleine, bijna onmerkbare gebeurtenissen brachten tesamen een nieuwe stemming, een nauwelijks nader te verklaren stemming van het komende voorjaar.

Janus noteerde ieder klein detail gelijk een boekhouder, die onbetaalde posten nagaat. Met onfeilbare scherpte constateerde hij elk symptoom en bracht het in verband met z'n brede oorzaak...... het komende voorjaar. Hij probeerde zich op te werken tot vreugde, tot een spontane dankbaarheid, maar het ging niet. Zijn herinnering stond hem in de weg.

Het was alles precies zo als verleden jaar, als eerverleden jaar. De jaren volgden elkaar gelijk de slagen van molenwieken...... steeds dezelfde baan om een vreemd middelpunt. Door dit vaste middelpunt bleef de gang der wieken geboeid en gedoemd om steeds in dezelfde kring te gaan. Onafwijsbaar joeg het ene jaar het andere na in eentonige opeenvolging.

Een stel eenden waggelde over de weg. Luidruchtig en beweeglijk, komiek in hun drukke bezigheid, waardoor zij menen, dat er geen stilte is en dat de ruimte alleen bestaat uit gesnater en beweeglijkheid. De familie hield even op met snateren en stond stil.

Begint nu het moment der philosophische verwondering?

Maar deze stilte werd plots weer onderbroken, doordat een dikke eend z'n gesnater tegen de stilte plakte en weldra snaterden ze elkaar aan, liepen in een gordijn van lege drukte en plons plons, doken ze van de berm het water in, nog wat nasnaterend

[p. 224]

en daarna ijverig zwemmend. ‘Ben ik eigenlijk geen eend?’, dacht Janus, terwijl hij nog eens argwanend omkeek, ‘ik moet de ene gedachte na de andere spuien, rijg ze aan elkaar tot een ketting zonder einde. Ik ben er altijd druk mee, maar het wordt tenslotte vermoeiend.’

Een boer kwam voorbij, zei plichtmatig ‘Goeiemorge’. Janus groette terug. Twee mensen groetten elkaar. Wonderlijk. De één loopt in zijn werk en de ander in zijn gedachten. De weg liep nu langs een rivier. De landerijen helden af naar de bedding van deze rivier. Op een drassig stuk grond groeiden beukebomen. Ze stonden hoog boven het land uit; vanuit de zware stam verdeelden zich de takken tot steeds fijnere twijgen, die gelijk een grote waaier in de hemel tastten. Een kunstschilder had hier gevonden, wat hij nodig had. Tenminste, hij zat achter zijn ezel, drukte een paar klonters verf uit enkele tuben op het palet, stak een pijp op en zat toen weer te kijken.

Janus tuurde van verre naar de schets, waarop in vage contouren het landschap reeds omhoog kwam, toen keek hij naar den schilder en zei verrast: ‘Hallo Bernard!’

‘Dag Janus’, zei de schilder omkijkend, ‘zo vroeg al aan de wandel?’

‘Inderdaad. Het is hier mieters mooi, hè?’ ‘Gaat wel, gaat wel’, zei de schilder bedachtzaam. Hij zoog nog eens aan z'n pijp en zei toen: ‘Ik heb deze winter niet veel gedaan. Te weinig goed licht, geen geschikte modellen’. ‘Je hebt zeker teveel getheoretiseerd!’, zei Janus gretig. ‘Je bent toch werkelijk een goed psycholoogje’, zei Bernard. Janus vatte dit als een compliment op en glimlachte. ‘Hoe gaat het anders met je theoretiseerderij?’, vroeg Bernard. ‘Pas door de theoretische doordenking kan men vaste grondslagen bereiken, kan men tot gefundeerde waarheid komen’.

‘Tja’, zei de schilder, ‘kijk, zie je de merkwaardige compositie in die boom?’ ‘In die boom?’, vroeg Janus, ‘een tak, een tak en nog een tak en daarna een handvol twijgen’. ‘Zie je anders niks?’, vroeg de schilder geduldig. ‘Ik zou een microscoop en een zaag moeten hebben’, zei Janus. ‘Hè? Ben je helemaal gek?’, barstte de schilder uit. ‘Een zààg?’, voegde hij er met afschuw aan toe. Daarna begon hij te lachen.

‘Ik weet, waarom je lacht’, zei Janus haastig, teneinde zich te verdedigen. ‘Je sprak die woorden met een tè grote gevoels-

[p. 225]

betoning uit; je werd je bewust, dat de maximale gevoelsverzadiging overschreden was en toen werd die gevoelsuiting bespottelijk. Je objectiveerde deze contrast-beleving door te lachen’. ‘Listig, zeer listig’, prees Bernard, ‘een goeie advocaat ben je, die kunnen ook alles verklaren’. ‘Wie heeft er groter drang naar waarheid dan ik?’, zei Janus met een mislukt pathos, ‘ik minacht elke advocaterij’.

‘Ik ook’, zei Bernard droog.

Hij scharrelde met een penseel en mengde een paar kleuren. ‘Als je niet teveel praat, kan ik best doorwerken’, zei Bernard. Hij zette een toets blauw op het doek en floot zachtjes. ‘Waarom doe je dat?’, vroeg Janus. ‘Dat hoort zo’, zei Bernard. Toen zwegen ze. Een lichte windvlaag streek voorbij en om de bomen klonk een zacht geruis, alsof er een boodschap vanuit ging. Het was bijna een luisterend ruisen, waarin geheimen tot uiting komen, welke de stilte eromheen besloten hield.

Janus verveelde zich. Die mens vlak in zijn nabijheid hinderde hem. Wanneer hij maar een gesprek begonnen was en op een discussie was ingegaan, dan zou Janus hem geduld hebben. Ja, Janus had hem eigenlijk nodig om een getuige te hebben voor zijn scherpzinnigheid. Nu zat die man daar op zichzelf, floot tussen zijn tanden, stak daarna weer z'n pijp aan en zat met een paar bomen in het vizier. ‘Saluut!’, zei hij plotseling. ‘Eh...... saluut Janus’, zei Bernard.

Janus was geërgerd, stond daar gewoonweg voor Piet Snot. Hij liep haastig en vertraagde z'n gang pas, toen de eenzaamheid hem omsloten hield gelijk een glazen stolp. ‘Deze hele stilte hoort mij’, dacht Janus. Maar hij sprak geen woorden, zong geen lied, maar absorbeerde in zichzelf de glazige stilte, totdat zijn bewustzijn werd gelijk een brandende kaars. Nu was er niets, dat stoorde, dat hem aandreef tot verzet, tot afweer. Nu bereikte hij bij vol bewustzijn een absolute stilstand. Hij was niets anders meer dan een kijkend bewustzijn. Er was geen enkele gedachte, waaraan gedacht werd, geen enkel ding, waarnaar gekeken werd. Alleen een langdurig staren, een gespannen doelloosheid...... het denken als houding zonder zin, als een uniform zonder lichaam, als een hart zonder bloed.

Deze totale stilstand was voor hem altijd het summum van concentratie geweest. Hier verdween alle gevaar, alle moeite, alle benauwende verandering. Hier was men eigenlijk tijdelijk

[p. 226]

dood. Janus schrok. Ongemerkt was ergens toch weer zijn denken in gang gezet en ineens zag hij duidelijk dit ene woord: ‘Dood’. Nu was hij, zoals gezegd, een psycholoog. Een psycholoog is iemand, die het leven analyseert, die het leven omgrijpt met gedachte-schema's, die tot in de poriën van het leven doordringt en overal nerven blootlegt. Wat een anatoom doet bij een lijk, dat doet een psycholoog bij het leven. Er is haast geen verschil, alleen een anatoom kan zijn object pakken en een psycholoog kan dat niet.

Janus werd ernstig. Hij was altijd waakzaam geweest tot in het uiterste. Hij leek op een loerend roofdier, alleen tot in het uiterste gesublimeerd. Iedere kleine afwijking, elke eigenaardigheid constateerde hij en het was telkens een verraad aan het leven. Janus overdacht deze dingen ijverig en stootte zijn hoofd in de stilte. ‘Waar loopt mijn leven naar toe?’, vroeg hij zich tenslotte af, ‘groei ik, of hol ik mezelf uit?’ Hij glimlachte smartelijk en het was om te huilen. Bij de eerste opwelling van droefheid glimlachte Janus weer en zei: ‘Merkwaardig!’

Toen begon de stilte hem te benauwen. ‘Leven, leven, voluit!’ Hij wilde zich blind vooruit storten, wilde zich hierbij desnoods kneuzen en dacht toen aan Bernard. Die vent fluit een onherkenbaar deuntje, tussen zijn tanden door, maakt zich niet bijzonder druk, maar kijkt intensief naar een stelletje bomen. Hij gelooft in die bomen. Hij gelooft, dat God ze maakte, zonder het in fraaie spreuken hardop te zeggen en aan de wand te hangen. Hij werkt alleen maar intensief en boetseert een stuk leven tot reine gestalte. Hij probeert te begrijpen, wat de Schepper deed......, op diè plaats.