Opwaartsche Wegen. Jaargang 16

[p. 386]

Jac. v.d. Wiel.
Maurice Gilliams' proza

Het proza van Gilliams schept een eigen sfeer: ijl en onaards. Het moet niet logisch worden verstaan, want de woorden leiden een leven buiten het begrip om. Gilliams bedient zich alleen van woorden - uit noodzaak. ‘In een boek kan men niet elk woord tussen haakjes zetten, zoals men niet elke schouw van een huis kan dichtmetselen voor de huilende wind’.

De geur en de klank der woorden beslissen meer dan hun zin; men vermoedt een aarzeling tussen proza en poëzie; plastisch en muzikaal beeld. Het lijkt of deze kunst in de expressie slechts impressie heeft willen zijn. Er is meer suggestie dan kontoer; meer schemer dan kleur.

Toorop verliet de kleur en koos de strenge vorm, tot uiting van zijn geestelijke symboliek.

Gilliams, werk heeft geen sprekende kleur, maar is tevens te veel ‘oefening in het luchtledige’ om tot pregnante vormen te komen. Het is niet zinnelijk, - evenmin symbolisch.

De beelden zijn nergens waarneming, maar overal gewaarwording, boven het tastbare uit en buiten het concrete om. Men weet niet of elke gewaarwording beeld werd of elk beeld gewaarwording. Gilliams spreekt b.v. van stoelen als biechtgeheimen en van een porceleinen kou. Niet de substantie is primair, doch de zintuiglijke gewaarwording.

De hoofdpersoon in dit werk is Elias, de latere architect Lasalle. Het wezen van Elias is geheel correlaat met de aard van deze kunst. Zijn leven treedt uit het verhaal niet zichtbaar voor ons op, maar is er in opgelost; het mist omtrek.

Men moet de betekenis der woorden splijten om iets van waarde over hem te weten te komen (E268) en steeds ontglipt ons het essentiële (E201).

Zijn wezen en wereld liggen grotendeels in het buitenwoordelijke omdat hij een hyper-sensibiliteit bezit voor het buitenwereldlijke, waarin de dingen gedrenkt zijn.

In zover alles herleid wordt tot gewaarwording, zou men kunnen spreken van verstoffelijking van de geest; met evenveel of meer

[p. 387]

recht kan men spreken van vergeestelijking van de stof, inzover hij de gewone dingen ervaart als belichaming van metafysische dromen (E178).

Elias bezit een fysich orgaan voor het psychische, voor het spirituële der stoffelijke dingen.

Hij kende de verbijsterende stilte van ergens een gebroken pot en de trieste eenzaamheid van een kaars (E180). Aan muren werd hij een nachtelijke ontzetting gewaar (E146). De dingen zonden duizenden prikkels naar hem uit, die in hem gewaarwordingen wekten van sfeer en irrealiteit.

Ook dit proza leeft van gewaarwordingen en wordt slechts als gewaarwording ‘begrepen’. Voor ons begrip blijft persoon zowel als proza ongrijpbaar en ontaardst, - maar door het appèl op dit geheel andere ‘kenmiddel’ (het meest primitieve) wordt alles tegelijk van een enerverende scherpte en luciditeit.

De objecten zijn niet via de woorden te ‘kennen’, maar via de adem der woorden te...... ervaren.

Elias betast de koude melkpot om er de geheimen met de vingertoppen voorzichtig en gevoelig van te ervaren (O 15).

Hij werpt papierpropjes achter het vaatwerk (met gesloten ogen) om er ontoegankelijke verborgenheden mee te peilen. Hervonden, weet hij ze geladen met duizelingwekkende ervaringen gelijk een schelp, die eens op de bodem der zee het wonderbaarlijkste heeft bijgewoond (O 3).

De zinnen luisteren en worden pijn gedaan (E127).

Misschien zou men Gilliams' werk kunnen karakteriseren als: kunst der gewonde zinnen. Er is in zijn woorden soms een bepaald heimwee (E245), een peinzend hartstochtelijk verlangen (E250). En heimwee kan ‘de zinnen verhevigen tot wonden’; aanraking schrijnt.

Men leze de novellen Flora diabolica, Man in de Mist of Monsieur Alberic.

In Gilliams' taal is iets vrouwelijks, dat het stellige en strakke mijdt. Een raffinement, dat balanceert op de rand tussen het subtiele en decadente.

De schrijver is geheel ondergegaan in zijn geschreven object (let op de ik-vorm). Hij ziet, tast en ervaart door Elias' zinnen.

Dit wijst de begrensdheid aan van dit werk.

De wereld is ingeschrompeld tot het bestaan van één mens; men mist de ruimte. En niets van de beweging en bewogenheid van

[p. 388]

deze tijd dringt door. Zelfs niet als Lasalle zich aansluit bij de socialistische partij, want hij was een volstrekt eenzame. Elias maakte steeds onvrijwillig een omweg; de mensen zoekend, verwijdert hij zich meer en meer in zijn persoonlijke eenzelvigheid (E125).

De eenzaamheid is beter dan een kus, want wie weet hoe hij bemind wil zijn (E237)?

Zijn gehele leven door zocht hij de vereenzaming van een onverhoedse vlucht. En steeds heeft hij gepoogd uit-te-breken het onvoorziene en onverwachte tegen. In zijn jeugd wordt hij getrokken naar het wittelandhuis, zijn ‘luchtkasteel’, maar telkens keerde hij weer tot de koude hoogmoedige rust van het huis (E147-149).

Elke vlucht, (die in de grond niets was dan de poging zich te bevrijden van de misgroeidheden der jeugd;) - eindigt in een weerkeer.

Van het landhuis - naar het landhuis terug.

Van het instituut - naar het instituut terug.

Van zijn aarde - naar zijn ‘aarde’ (E137, 268).

Hij was als dat kerstgeschenk: een vlinder in een glazen doos.

Vaak heeft hij getracht weg te vliegen, maar steeds botste hij tegen de wanden van zijn onzichtbare gevangenis.

En wanneer hij zich later terugtrekt in zijn ‘louteringskamer’ (!) moeten de vensters dicht. ‘Ik zou kunnen wegvliegen over de daken’, lacht hij (E264). In die lach is de vermoeidheid van dit leven ontmaskerd, dat een durende strijd was tegen de nachtegalen, een gevecht met de onzalige droomverbeeldingen (E264).

Telkens heeft hij op onverwachte momenten het verloren paradijs willen hervinden. En het grote zelfbedrog, dat zijn bestaan doorwoekerde, was dat hij het zelf schiep en waar hij het hebben wou (O 6).

De muziek, die bijna subliem van een verloren vaderland vertelde (O 75), heeft hem zeer bedwelmd.

Met tante Henriëtte terugkerend uit de kerk, trok hij een plantje uit de grond om het donkere leven der worteltjes tot in hun diepste geheimen te raken. Tante H. wierp het plantje tegen de bemoste kerkmuur; volgens haar vond het vanzelf de weg tot zijn aarde (E137).

Zo is ook Elias, ondanks zijn talloze ontvluchtingspogingen steeds weergekeerd tot zijn aarde, zelfs toen hij trachtte te ontkomen

[p. 389]

naar de vluchthaven van de dood (E268). Zijn gezicht stond te zeer tegen net koude glas van de dood gedrukt, om het leven te kunnen vinden, hoewel dit broos bestaan een staag zoeken was naar het poortje, dat de toegang naar het paradijs ontsluit (E251).

Verloren in de Kempen, staat ergens zijn bidkapel, gebouwd tot eer van Le Grand Inconnu (E222).

Das kleine Dorf ist nur ein Uebergang
Zwischen zwei Weiten -
Und die das Dorf verlassen, wandern lang
Und viele sterben vielleicht Unterwegs...... (Rilke)

Gilliams heeft dit leven in zijn verborgenheid en als verborgenheid verstaan.

Men moet sterke zenuwen hebben om zich aan de nerveuse en weemoedige schoonheid van zijn werk te onttrekken.

Elias staat in het leven zonder enige binding. Zo moest ook dit werk volstrekt los zijn van tijd en maatschappij. De mensheid staat buiten de horizon en daarbinnen slechts een enkel leven: mikrokosmos en mikrochaos.

E: Elias of het Gevecht met de Nachtegalen.

O: Oefentocht in het Luchtledige.

(Hierin is opgenomen: Twee Oefeningen. Vrije Bladen III, Mrt. 1937).