Opwaartsche Wegen. Jaargang 15

[p. 91]

Roel Houwink
Vondel en ons volk

Vondel, volledige dichtwerken en oorspronkelijk proza, verzorgd en ingeleid door Albert Verwey. Amsterdam, H.J.W. Becht, 1937.

Het verschijnen van den completen Vondel in een uitgave, die onder het bereik valt van vrijwel een ieder, die zich hiertoe eenige opoffering getroosten wil, is een gebeurtenis, welke een mijlpaal beteekenen kan in de cultureele ontwikkeling van ons volk. De vraag is slechts, of men zonder valsche leuzen en zonder schismatieke aanmatiging den weg tot Vondels machtig oeuvre vindt. En of men dezen weg vinden zal, hangt weder voor een groot gedeelte af van de wijze, waarop onze letterkundige kritici deze Vondel-uitgave bij het publiek zullen introduceeren. Op hen - en straks eveneens op de Nederlandsche paedagogen - rust in dezen een zware verantwoordelijkheid.

Want het is uiterst gemakkelijk Vondel met wat fraaie, hooggestemde ‘woorden’ af te doen, doch daardoor kan tusschen Vondel en ons volk nimmer een contact van beteekenis worden gelegd; een contact, dat wij daarenboven dringend noodig hebben, omdat wij hard bezig zijn ons in cultureel opzicht te verliezen in een merglooze internationale oppervlakkigheid.

Wat Vondel ‘groot’ maakt is niet in de eerste plaats zijn scheppend genie; dat heeft nog nimmer één kunstenaar waarachtig groot gemaakt. Wij moeten nu eindelijk eens genezen van ons aesthetisch en romantisch individualisme, dat ons de buitenzijde der persoonlijkheid vereeren doet, doch ons telkens weer blind doet zijn voor het objectieve element, dat in alle, waarlijk groote kunstscheppingen op den voorgrond treedt en dat ten slotte de ‘tijdelooze’ waarde van het kunstwerk bepaalt.

Vondel is niet de grootste onzer dichters, omdat hij een ‘titanisch oeuvre’ aan ons heeft nagelaten, maar omdat zijn werk een zoo diepe, zuivere en volledige weerspiegeling van ons mensch-zijn in zich draagt. Wat het beteekent als Nederlander geboren te zijn, dat kan niemand als Vondel ons beter doen beseffen. En eerst als Nederlander kunnen wij volkomen mensch-zijn; dat is de paradoxale waarheid, die in alle nationaal bewustzijn verborgen ligt, en dat is de reden, waarom een volk niet buiten een eigen, nationale cultuur kan.

Wij zijn geen ‘vrije menschen, die ‘overal’ wonen en gedijen kunnen; wij zijn gebondenen

[p. 92]

aan den grond, waarop wij geboren werden. Wie zich van deze gebondenheid straffeloos meent te kunnen emancipeeren, zal vroeg of laat ervaren, dat hij ‘een ontwortelde’ is; iemand, die ‘in de lucht hangt’, zonder ‘wetten’, een speelbal der demonen. Want eerst uit deze gebondenheid ontvangt ons mensch-zijn vorm en gestalte, en kan het anderer menschelijkheid verstaan. Het behoeft waarschijnlijk geen nader betoog, dat dit ‘nationalisme’ niets te maken heeft met de verabsoluteering van het nationaal besef, die wij op het oogenblik overal om ons heen waarnemen. Zij is in diepsten zin een massa-psychologisch ziekteverschijnsel, dat de realiteit der nationale gebondenheid evenzoo overschaduwt als destijds door het humanitair kosmopolitisme is geschied.

Waar het hier om gaat, is, dat wij onze nationale gebondenheid erkennen tegenover de cultuur, waaraan wij deelhebben en dat wij niet voortgaan op den weg der vervlakking en vervluchtiging, doch tot bezinning en concentratie van onze geestelijke krachten komen. Het negentiende-eeuwsche rationalisme, dat de geheele Westersche beschavingswereld op losse schroeven heeft gezet door den mensch te ‘bevrijden’ (!) van de bestaansordeningen, waarin zijn leven verankerd lag en deze te vervangen door leuzen en schema's, die niet passen bij de werkelijke natuur van den mensch, dient nu eindelijk te worden doorzien en overwonnen.

Dit geldt voor ons volksleven in zijn geheele breedte, maar in het bijzonder met betrekking tot onze cultuur, die in menig opzicht - het ergste wat een cultuur overkomen kan! - zonder traditie is geworden. En daarom is de ‘terugkeer’ tot Vondels oeuvre juist thans een vraag van zulk een eminente beteekenis. Want in Vondels werk is het beste en het diepste van den Nederlandschen geest ‘woord’ geworden. En wij hebben het broodnoodig ons opnieuw grondig te oriënteeren op dit punt.

Alle theoretische beschouwingen over den Nederlandschen volksaard baten niet, indien zij zich niet concretizeeren laten aan vóór-beelden. Dat kunnen echter maar zeer ten deele ‘historische figuren’ zijn, omdat deze al te licht kneedbaar zijn door onze fantasie; doch de kunst, die zelve een schepping der verbeelding is en juist daardoor - eigenaardige paradoxie! - een merkwaardig objectief en ‘tijdeloos’ karakter draagt, is hiertoe veel beter geschikt. Zij bewaart het leven in een tot heldere doorzichtigheid gekristalliseerden vorm - zooals men in den vóór vele eeuwen gestolden harsdruppel het insect ongeschonden terugvindt, dat er eenmaal in gevangen is geraakt.

Maar laat ons daarbij niet vergeten, dat wij dit leven opnieuw ontdekken moeten. Voor de meesten onzer is Vondel nimmer meer dan een naam geweest, weliswaar een beroemde naam, dien men met gepasten eerbied uitgesproken heeft, doch iets van ons eigen leven hebben wij slechts zelden in zijn werk vermogen te ontwaren. Het meest misschien nog in zijn lyrische poëzie, hoezeer deze ook het - ons zoo vreemde - gelegenheidskarakter draagt. Tot de diepten van zijn dramatische poëzie zijn wij maar zelden doorgedrongen en zijn religieuze poëzie - de Harpzangen - zijn nog vrijwel geheel onbekend terrein, om van een leerdicht als de ‘Altaargeheimenissen’ maar niet te spreken. En toch ligt in al deze werken het hart van ons volksleven verborgen, zooals het siddert in Rembrandts raadselachtig clair-obscuur. Maar wij zijn zoozeer bevangen in den roes van het voortjagende, in het Niets zich verliezende moderne leven, dat wij dit niet bemerken. Wij voelen vaag, dat wij geen grond meer onder onze voeten hebben, doch

[p. 93]

wij meenen nog steeds, dat wij ons door een òpvoering van ons levenstempo redden kunnen. Doch waar de wortels verdord zijn, is er geen redding meer. En hoe lang voeren wij als volk in cultureel opzicht niet reeds zulk een ‘zwevend’ bestaan! Het is de ramp van Tachtig geweest, dat bij al het goede, verjongende, dat deze beweging bracht, zij geen aansluiting met het eigenlijke volksleven heeft weten te vinden. Zij is geweest als de weerkaatsing aan den horizont van een licht, maar het licht zelf hebben wij niet gezien. In de ivoren torens der eenzame dichters is het gedoofd, eer het tot meer dan een flauwe glans aan het uitspansel kon worden.

Wij moeten dat aanvaarden zonder het om te praten tot een exempel van hooge voortreffelijkheid. Het bevestigde slechts de breuk, die er ook in de negentiende eeuw reeds sedert lang was, tusschen een verburgerlijkt volk en een verintellectualiseerde cultuur. Doch thans staan de zaken anders; thans gaat deze verburgerlijking, die van alle gebieden des levens bezit genomen heeft, haar laatste fase in. Overal stoot zij op het zinledige. De nood, die - innerlijk en uiterlijk! - over ons allen gekomen is, rukt haar de maskers af en onthult tegelijkertijd haar misère en haar daemonie.

En ook het intellect heeft den top bereikt, waarboven niets meer is dan de ademlooze ijlte. Zoodra de denker zijn ‘idealisme’ prijsgeeft - en daartoe wordt hij met den dag dringender door de werkelijkheid om zich heen genoopt! -, vervalt hij in een volkomen uitzichtloos solipsisme, tenzij hij den weg tot het ‘credo quia absurdum’ vindt. De volstrekte eenzaamheid en in zichzelf beslotenheid van den modernen denker staat glashelder afgespiegeld in het werk van een figuur als Menno ter Braak, die er tevens het sprekendste voorbeeld van is, hoe het kunstenaarschap verintellectualiseeren kan.

Nergens is hier een ‘verder’ mogelijk. En daar ook niemand den weg terug kan gaan, is het eenige wat ons rest: bezinning op een tocht in andere richting. Géén romantiek, geen maskeradespel met het verleden als hoofdpersoon, maar herziening, tot op de fundamenten van ons volksbestaan, van de normen volgens welke wij leven.

Een belangrijk onderdeel van deze taak is de her-oriënteering van ons volk aan zijn klassieke schrijvers en uit den aard der zaak staat daarbij de grootste onzer dichters, Vondel, voorop. Daarom, wij herhalen het, is de verschijning van Verwey's voortreffelijk verzorgde, complete Vondel-uitgave tegen een prijs, die dit boek van ruim 1400 bladzijden praktisch binnen het bereik van iedere waarlijk belangstellende brengt, een gebeurtenis van verstrekkende beteekenis voor de ontwikkeling van ons cultureele leven en tevens een onderneming, die ons met groote erkentelijkheid jegens den uitgever en zijn medewerkers vervult, die er klaarblijkelijk alles op hebben gezet, om dit schoone werk te doen slagen. Zij verdienen daarvoor nadrukkelijk onzen dank.