Opwaartsche Wegen. Jaargang 14

[p. 421]

Aanteekeningen over filmkunst

‘Pareh’ van Albert Balink en Mannus Franken.

Onder directie van den heer Brandenburg van Oltsende is onlangs het Alg. Ned. Ind. Filmsyndicaat opgericht, dat zich ten doel stelt Indië en Nederland door middel van de film nader tot elkaar te brengen. De film ‘Pareh, het Lied van de Rijst’, vervaardigd onder leiding van Albert Balink met aan de camera Mannus Franken heeft, als eerste vrucht van dit streven, reeds ons land bereikt. Hoewel men de film geen groot kunstwerk kan noemen, onderscheidt zij zich toch wel zóóveel in gunstigen zin van de gangbare Nederlandsche film, dat zij een nadere beschouwing op deze plaats waard is. Om verschillende redenen. Men heeft hier inderdaad met een Nederlandsch werkstuk te doen, terwijl de doelstelling reeds dadelijker veelbelovender is dan van, noem maar iets: ‘De Familie van mijn vrouw’, ‘Tropenadel’, ‘Rubber’. De verfilming van een tooneel- of roman-succes geeft minder garantie voor een persoonlijke artistieke uiting, dan de verfilming van een origineel gegeven, al dan niet met propagandistische of ideëele strekking. In het laatste geval zal de kunstenaar minder spoedig in het maken van ‘confectie’, naar het model van buitenlandsche voorbeelden vervallen, zal hij ook minder kans van slagen bezitten, wanneer men daaronder verstaat: het afleveren van een product, dat aan de gestandariseerde eischen voldoet, van een publiek dat van de film slechts zijn wekelijksche ontspanning verlangt. De film, die buiten deze opzet om ontstaat, heeft echter meer kans een zeker artistiek niveau te bereiken. Zoo ontstonden de beste Nederlandsche films dan ook vóór het ontstaan van de Nederlandsche geluidsfilm-industrie en daarnà ontstonden ze van deze industrie onafhankelijk: de prachtige Nederland-film van de Visie-groep bijvoorbeeld, een documentaire gemaakt in opdracht van de V.V.V., zoowel als het door de officieele industrie gesaboteerde ‘Dood Water’ van Rutten en Koster, een hoewel niet geslaagde, toch belangrijke speelfilm, vervaardigd naar een oorspronkelijk, sterk, specifiek-Nederlandsch gegeven.

Albert Balink, die het scenario van ‘Pareh’ schreef, maakte indertijd de mij onbekende film ‘De Merapi dreigt’, Mannus Franken is een der meest belovende Nederlandsche avant-gardisten geweest: hij vervaardigde in samenwerking met Joris Ivens het filmgedicht ‘Regen’, een der gaafste werkjes waarop de Nederlandsche filmhistorie kan bogen, hij maakte zelfstandig het buitengewoon bekoorlijke ‘Jardin du Luxembourg’ en in opdracht van de Hollandsche Reddingmaatschappij de kleine en sobere, maar sterke film ‘Redding’. Geen van de drie waren dus ‘speelfilms’ en Teunissen's ‘Willem van Oranje’

[p. 422]

heeft indertijd wel bewezen dat een cineast, die in het kleine filmgedicht een gevoelig talent verraadt, zijn persoonlijkheid in de speelfilm totaal kan verliezen. Bovendien is Franken voor het draaiboek van ‘Pareh’ niet, doch slechts voor het camera-werk verantwoordelijk, terwijl hij voor zijn vroeger werk juist zelf het draaiboek ontwierp en het camera-werk door anderen liet verrichten.

Toch heeft de film ‘Pareh’ een persoonlijk accent, dat in hoofdzaak in Franken's werkzaamheid tot uiting komt: het best is in dit werk de fotografie, die routine en een origineele blik verraadt en van liefde voor het prachtige Javaansche menschentype en voor het landschap getuigt. De montage laat echter te wenschen over, hier ontbeerde Franken blijkbaar het heldere draaiboek dat Albert Balink niet geschreven had. Ik vermoed dan ook, dat het beste fragment uit deze film, herinnerend aan Franken's poëtische vroegere werk, een vondst van hem en niet van Balink is: wanneer de twee gelieven elkander naderen, zwerft de camera weg, om neer te dalen op een watervlak, waar twee booten naar elkaar toe drijven; dan stijgt het beeld en toont de toppen van twee hooge palmboomen, die elkaar raken. Men behoeft dit niet origineel te vinden om er zuivere filmtaal in te herkennen. Maar helaas, is dit een van de zeer weinige fragmenten waar de speelscenes, die over het algemeen wel sober en wat de ‘acteurs’ betreft volledig overtuigend zijn, in de onafgebroken rythmische stroom van een werkelijke film worden opgelost. Meestal wordt volstaan met een klakkeloos afblenden, hetgeen een vermoeiend, fragmentarisch effect oplevert. Zelfs het hoogtepunt van de film, de dijkdoorbraak, lijdt aan dit euvel: er is geen contact tusschen de, overigens goed gemonteerde doorbraak en de radelooze kop, die ‘ter afwisseling’ enkele malen op het doek verschijnt. Er hebben voor deze film twee menschen samengewerkt, die haar geen van beiden zagen als een eenheid, als film. Dàt is het, wat dit werk lang, maar niet breed, traag en toch niet rustig doet zijn. Misschien zou het geslaagd zijn, wanneer Mannus Franken vrij spel had gehad?

Toch blijft ons deze film, wanneer we haar vergelijken met veel wat gaver is, sympathiek. Om haar fotografie, om een zorgvuldig uitgewerkt fragment hier en daar, om het in haar ongerepte natuurlijkheid voortreffelijke spelersmateriaal (inlanders!) en om het eenvoudige, nauw bij het Indisch volksleven aansluitende gegeven. Onbeholpen, gebrekkig misschien, heeft deze film toch een frischheid, die we in het meerendeel van wat we doorgaans te aanschouwen krijgen, moeten missen. In deze richting althans, dient de Nederlandsche film het te zoeken. Dat ze het in deze richting ook gevonden heeft, hoop ik een volgende maal aan te toonen.

J.R.