Opwaartsche Wegen. Jaargang 14

[p. 261]

G. Kamphuis
Eenvoud in de poëzie?

Naar aanleiding van ‘Eenvoudige gedichten’ door Willem de Mérode, Uitgegeven bij Bosch & Keuning, Baarn.

Poëzie eischt een zekere geslotenheid van vorm (niet alleen uitwendig: in het vers schema) en een zelftucht, die aan regels en strofen een innerlijke kracht verleenen. Dat wil niet zeggen, dat poëzie hermetisch afgesloten, ondoordringbaar en dus onverstaanbaar zou moeten zijn. Maar wel sluit dit buiten al die verzen, die maar zoo, open en bloot, iets vertellen of meedeelen in maat en rijm zonder eenig dieper bedoelen en zonder die innerlijke vaart en inwendige spanningen, waarvan het wezenlijke zich pas bij volkomen overgave van den lezer kan onthullen.

Deze eenvoudige grondwaarheden schijnt men den laatsten tijd eenigszins uit het oog te verliezen. Door leuzen van volksche poëzie, kunst aan het volk, dichten voor de gemeente, e.d. schijnen zelfs de beste dichters zoozeer bekoord te raken, dat zij meenen zich te kunnen laten gaan zonder reserve en zonder scrupules. En het is verwonderlijk, hoe soms hun eigenlijke dichterlijke kracht hen dan nog redt van de ergste banaliteit.

Het is van dit standpunt, dat een uitgave als De Merode's ‘Eenvoudige Gedichten’ valt te betreuren. Misschien doe ik den dichter daarmee onrecht, of liever: den mensch, die zich achter het pseudoniem De Merode verbergt. Want de dichter heeft m.i. zichzelf reeds onrecht gedaan met deze uitgave. Hij heeft bij de publicatie van deze verzen een andere doelstelling gehad dan een dichterlijke, n.l. om aan eenvoudige lieden simpele berijmingen te geven van stof uit den Bijbel en de Christelijke legendenschat. Om echter waarlijk eenvoudig te zijn, is toch evenzeer de verantwoorde inzet der volle dichterlijke persoonlijkheid noodig. Iemand van een zoo verfijnde poëtische instrumentatie als De Merode kan niet ongestraft trachten populair te schrijven. Wil hij dit, met een buitendichterlijk oogmerk, toch doen, laat hij dan desnoods voor die gelegenheid een andere naam aannemen.

Bijbelsche verzen kunnen bovendien een gevaar vormen voor dichter en lezer.

Ten eerste ontroeren zij reeds door het min of meer bekende verhaal op zich zelf, zoodat men niet het gedicht als zoodanig leest en het dus ook niet op de juiste waarde schatten kan. Dat doet mij denken aan diegenen, die van een uitvoering der Mattheus-Passion (op hun wijze) genieten, niettegenstaande zij nagenoeg van muzikaal gevoel verstoken zijn; zij leven het gebeuren van het Evangelie mee (wat natuurlijk niet anders dan voortreffelijk

[p. 262]

is), maar hooren het eigenlijke der muziek niet. En dat, terwijl het wezenlijke van Christelijke kunst toch juist is, dat de religieuze en aesthetische elementen elkaar ten volle doordringen, hetzij in een haast natuurlijk samenvloeien van deze beide elementen, hetzij tot het evenwicht van een zekere spanning tusschen deze twee, maar in ieder geval niet de een ten koste van de ander, wat dan voor de meeste Christen-menschen hierop neerkomt: het religieuze ten koste van het wezenlijk artistieke. Want wij leven in een aesthetische, dat is in zijn eigenlijke beteekenis: zinnelijke (althans zintuigelijk waarneembare) wereld waarin het de taak van den Christelijken dichter niet kan zijn zich af te sluiten of zijn poëzie in een ont-zinnelijking tot religieuze stamelingen te laten verijlen (een steeds dreigend gevaar voor den Christelijken dichter, maar misschien voor sommigen een noodzaak tot zielsbehoud), maar integendeel om de kernen van zijn om Christus worstelende en in Christus wortelende persoonlijkheid te verwerkelijken in poëzie, zoo goed en zoo intensief mogelijk.

Zoo kan hij het krachtigst ook voor anderen werkzaam zijn, beter in ieder geval dan wanneer hij uitgaat van een vooropgestelde leuze om ten koste van wat ook en in ieder geval ‘gemeenschapspoëzie’ te willen schrijven. Want de hoogste functie der poëzie is immers niet om den menschen berijmde gemeenplaatsen voor te leggen, maar om een zekere persoonlijke katharsis, een loutering en reiniging te bewerkstelligen, die, om het algemeen te zeggen, de ziel dichter tot de waarheid voert. En dat kan het best bereikt worden door de intensief-poëtische kracht die van de verzen moet uitgaan, door dat wat Baudelaire eens noemde de ‘sorcellerie évocatoire’. Het in beelden en rythmen doen bewust worden van nieuwe samenhangen verfrischt en reinigt de ziel tot nieuwer ontvankelijkheid en doet tegelijk de geest buiten de platgetreden paden van een al te gemakkelijke sfeer van denk- en gevoelsgewoonten zich bezinnen op de essentialia en zoeken naar de waarheid, waarvan de christelijke dichter de openbaring kent en tegelijk strijdend moet doorleven in zijn werk.

En in het bovenstaande heb ik tevens een ander gevaar van populaire Bijbelsche verzen aangeroerd, n.l. dat de dichter daarbij diegenen in de kaart speelt, die voornamelijk, zij het wellicht ter goeder trouw, leven bij een aantal vaste religieuze termen en voorstellingen, waarbij men verder niet hoeft na te denken. Het is een soort rhetoriek (niet die van Gossaert, wiens krachtige persoonlijkheid het oude tot iets eigens wist om te munten), die absoluut vijandig is aan de poëzie en waartegen indertijd de tachtigers dan ook terecht gefulmineerd hebben. Toch gaat het grootste deel van de ‘Eenvoudige Gedichten’ zich juist aan deze rhetoriek te buiten, al komt een enkele maal de eigenlijke De Merode om den hoek kijken in een plotselinge verfijning van klank of rythme of in een verrassend beeld.

En dit is des te meer te betreuren, omdat de dichter zelf indertijd zulke uitstekende voorbeelden van een goede Bijbelsche poëzie gegeven heeft. Ik denk b.v. aan het gedicht ‘Paulus’ uit ‘De Steile Tocht’. Dit is immers door zijn groote concreetheid een ‘eenvoudig’ gedicht; maar welk een kracht van psychologische beelding heeft het juist daardoor (b.v. in het tafereel van Paulus' knippen met de schaar). Heeroma's bewering was dan ook zeker onjuist, toen hij meende, dat deze soort gedichten ‘cultureel’ en niet ‘volksch’ waren. Want de ongemeen scherpe psychologische plastiek van dergelijke

[p. 263]

verzen moet juist ook eenvoudigen (poëtische gevoeligheid is natuurlijk voorondersteld; anders hoeft men in het geheel geen gedichten te lezen) treffen, al zullen zij zich niet met zooveel woorden den aard van deze uitwerking bewust kunnen maken. En zeker zullen deze soort verzen juist onder die categorie lezers meer effect sorteeren dan beschouwende, vooral theologiseerende, gedichten, die veelal òf te moeilijk te volgen zijn (men denke b.v. aan de filosofeerende poëzie van Van Vrieslandt), òf in het spoor der geijkte termen zich bewegen, zoodat men daarbij kan inslapen of automatisch ja-knikken, en dus het doel der poëzie in ieder geval gemist wordt.

Slechts twee gedichten in dezen bundel kunnen met God en met eere de signatuur: De Merode dragen. In ‘Vitellus’, de figuur uit een oud-Christelijke legende, treft een zuivere eenvoud, die niet banaal wordt of volgens het schrijf-maar-raak-principe ontstaan is. Het gedicht doet denken aan het beste uit de beschrijving van heiligenlevens in de ‘Gulden jaars Feestdagen’ van Stalpeart van der Wielen. En dan nog ‘Klaagavond’, een der meest verfijnde gedichten, die De Merode schrijven kon. De eerste en de laatste strofe b.v. zijn eenvoudig (en) subliem van sfeer- en gevoelssuggestie door enkele simpele concrete aanduidingen. Ik zou wel willen, dat deze eenvoud in het heele bundeltje te vinden geweest was.