Opwaartsche Wegen. Jaargang 14

[p. 257]

Hendrika Kuyper-van Oordt
Het glazen oog

Een aanteekening bij Seerp Anema's Eerherstel voor Schaepmans Aya Sophia.

Seerp Anema heeft onder bovenstaanden titel een vervolg gegeven op zijn Calvinistische en Impressionistische Aesthetiek (beide uitgave J.H. Kok te Kampen). ‘Eerherstel’ is wat boud gesproken, de heer Anema laat de zaak feitelijk zooals die tevoren was, ik geloof ook trouwens dat er niet veel nieuws meer over valt te zeggen, en door Anema zeker niet. Zij, aan wie de beweging van 1880 voorbij is gegaan, de ouderen, die Beets en ten Kate bewonderd hebben zullen ook de Aya Sophia bewonderen. Terwijl degenen die niet geneigd zijn om Schaepman als oorspronkelijk dichter te erkennen uit deze brochure wel geen andere overtuiging zullen winnen. Dat de heer Anema een vurig bewonderaar is van het gedicht, behoeft geen verzekering. In het eerste deel van zijn geschrift, aldus Anema, (heeft hij) ‘getracht U den prachtigen totaalmensch Schaepman te doen kennen, in het tweede zijn meesterstuk de Aya Sophia’. Voorts heet de Aya Sophia nog een ‘majestueus dichtstuk’, een ‘waardevol pronkstuk’ en een ‘meesterlijk sluitstuk van het werk der school van veertig’.

‘Schaepman's poëzie wil voorgedragen zijn, ze is rhetorisch’, zegt Anema; ik meen dat wij hem dit kunnen toestemmen. Voorgedragen door hemzelf maakte ze stellig indruk. De Roomsch Katholieke Staatsman-theoloog was een boom van een kerel, met een zwaar groot hoofd en een geweldige stem. En Anema deelt ons mede dat hij zijn lessenaar kapot, en zijn handen aan bloed beukte, zoo hartstochtelijk was zijn temperament. Wanneer men nu bedenkt dat ‘de school van veertig’ physieke krachtsontplooiing in een orator zeer waardeerde, terwijl er nog bovendien in de Aya Sophia een groot aantal vreemde namen voorkomen, welke het al even voortreffelijk kunnen ‘doen’ als het klassiek-geworden Meso-po-tàmië van dien welsprekenden dominee, dan verwondert het succes van den dichter-voordrachtskunstenaar, Dr. Schaepman, ons niet. Ik wensch hiermede niets van zijn verdiensten af te doen, het gedeclameerde woord is nu eenmaal het geschrevene niet. En, andere tijden, andere zeden, andere smaak ook vooral. Laten zij die van de Aya Sophia eenmaal eerlijk genoten hebben zich wachten voor 't werpen van steenen in de bron, waar men uit dronk.

[p. 258]

Het zij zoo. Ik wil mij ook niet mengen in den strijd dien Anema voor de zooveelste maal aanbindt tegen Kloos. Alleen vraag ik mij af, wordt het eindelijk niet eens tijd dat Seerp Anema, inplaats van schimp, een woordje van dank richt tot zijn lievelingsvijanden, de tachtigers? Zij toch hebben hem groot gemaakt. Het is ermede gegaan als met den strijd dien Holland gevoerd heeft tegen den waterwolf, wat zou, zonder waterwolf, onze erve geweest zijn? Wat waren Siegfried en Sintjoris zonder hunne draken, wat komt er van een held terecht als hij niet op tijd een ordentelijk verslindend monster ontmoet? En hoe leeg zou het leven geweest zijn van onzen literator-profeet, indien de tachtigers en hun volgelingen zich onder zijn eerste prediking volledig bekeerd hadden, gelijk de burgers van Ninevé deden onder de prediking van den profeet Jona. Misschien ware 't hem dan wel evenals Jona te moede geweest, die zich over 't heugelijk feit van Ninevé's bekeering eer verstoord heeft getoond, dan verblijd.

Ik wil trachten hier een eenvoudige aanteekening te geven bij een bepaalde literaire opvatting van den heer Anema. Deze is te lezen op pag. 46, 't gaat over 't gebruik van beelden.

Nu was ‘de school van veertig’ op dit punt niet kieskeurig uitgevallen, ze slikte enormiteiten. En 't is te verstaan dat de heer Anema, die bij ‘de school van veertig’ en bij haar alleen zweert, haar zulks niet te zeer euvel duidt.

Doch waar de heer Anema ‘het woord vraagt voor een persoonlijk feit’ omdat het naar zijn meening, ‘een voorbeeld geldt, dat zoo goed duidelijk maakt waar 't om gaat’, zal ik hem toch moeten tegenspreken.

Men moet hiertoe weten wat voorafging en op welk ‘persoonlijk feit’ de heer Anema doelt.

Toen zijn roman ‘De Sjoenemietische verscheen lag er in de boekwinkels een papiertje voor 't meegrijpen. Daar stond het portret van den schrijver op en de eerste bladzijde van het boek. Het ‘geboorteuur van Psalm 72’ wordt daarin beschreven. De auteur deelt mede dat de oude David, een zekeren avond zich op zijn legerstede bevindend in gezelschap der schoone Abisag, z'n slaapvertrek eens rondkeek. En hij deed dat, schrijft de heer Anema (te weten: het kijken) met zijn ‘prachtige oogspiegels, (ik spatieer) zulke als alleen door de groote levenstaak geslepen worden en door het groote genie verlicht’.

Daarvan had iemand, die in de brochure niet genoemd wordt, gezegd dat oogspiegels niet geslepen kunnen worden. 't Was maar 'n onbeduidend incidentje, de ongenoemde had niet het boek besproken, alleen dit ééne opgemerkt, naar aanleiding van een onnoozel blaadje. Waarschijnlijk is iedereen 't alweer vergeten. Iedereen, behalve de auteur.

...... Nu wijdt hij in zijn brochure over Schaepman's Aya Sophia er bijna een volle bladzijde aan om dit ‘beeld’ te verdedigen tegen wat hij ‘een valsche critiek’ noemt, en iets verder ‘dit booze gif’. En een naief mensch zou heusch nog denken dat hij gelijk had, zóó hooghartig-spottend en autoritair is daarbij zijn toontje. - Dat een auteur eens een onjuiste beeldspraak bezigt is voor 'n keer zoo erg niet, zoo'n slip of the pen

[p. 259]

kan den beste overkomen. Doch 't is wèl erg als 't kromme dan recht gepraat wordt met beroep op Bijbelteksten.

‘De metaphoor, het beeld in 't algemeen n.l. aldus Seerp Anema ‘eischt de heerschappij in het bewustzijn’.

Goed, maar op conditie dan natuurlijk dat het beeld, de metaphoor, niet valsch is. Want in dat geval zullen wij toch maar zoo vrij wezen om haar den eisch te ontzeggen! Waar moet het heen als valsche beelden ongelimiteerd entrée mogen maken in ons bewustzijn, met een door den heer Anema verleend recht op ‘de heerschappij’! Dan zal 't daar, in dat bewustzijn, op den duur een aardig verleugend zoodje worden.

- De fout met dien oogspiegel is er een van ongecompliceerden aard; al die quasi-academische gewichtigdoenerij had Anema er niet eens hoeven bij te doen. In gewoon, onopgesmukt Hollandsch kon 't zinnetje ongeveer zóó geschreven worden: ‘Koning David was een groot genie, en hij had voor een groote levenstaak gestaan. - Hij had prachtige oogen’. -

Dit laatste moet m.i. afzonderlijk worden vermeld, niet in één zinsconstructie met het voorafgaande. Uit een zinsconstructie als die van Anema moet men lezen dat aan de schoonheid van iemands oogen te merken zou zijn of zijn levenstaak groot, en zijn genie daaraan evenredig is. En dat loopt niet los. - Want de eenvoudigste dorpeling, vooral in landen waar 't volkstype mooi en zuiver is, een Italiaansche herdersjongen bijvoorbeeld, of een Baskische koeknecht, kan wonderschoone oogen bezitten, groot, donker, stralend...... pràchtoogen, al is hij analphabeet, en al is het zijn nederige levenstaak om de beesten te heuën.

Maar 't spreekt vanzelf, zoo als ik de zinsnede weergeef vindt de heer Anema 't te kaaltjes. Zijn zucht naar pronk doet hem een metaphoor kiezen, ongelukkig een verkeerde.

De heele zaak komt hier op neer dat het werkwoord slijpen niet past bij 't zelfstandig naamwoord oogspiegel. 't Is hier het typisch zwak van den valsche-beeldengebruiker: hij voelt de portée niet van een woord. Hij gaat af op een klank welke hem imponeert, en meent dan ‘een schitterende vondst’ gedaan te hebben.

Ik vraag mij bovendien af wat de heer Anema zich eigenlijk van een ‘geslepen spiegel’ voorstelt. Ik versta er onder: een spiegel met gebiseauteerden, schuin-opgeslepen rand. Want hol-, of bol-geslepen spiegels zullen toch wel buiten beschouwing vallen.

Gelukkig dat wij tegenwoordig zooveel eenvoudiger schrijven. En dat ook de lezer leert dat meegenomen fraais uit ‘de school van veertig’ te signaleeren. Oogspiegels slijpt men niet, evenmin als men een neuswortel uitdelft, of de muis van de hand door de kat laat verschalken.

Doch Anema's stelling betreffende de in het bewustzijn heerschende metaphoor leidt hem nog tot een eigenaardige gevolgtrekking. ‘Een oogspiegel is daar (te weten in het bewustzijn) dus glas en niets anders, dus niet meer het uiterst gevoelige hoornvlies’. De heer Anema houde mij ten goede, in mijn bewustzijn is een oog geen glas, alle metaphoren ten spijt! Maar ook geen hoornvlies, evenmin als een lief kindje in mijn bewustzijn een met huid en spierbundels bekleed skelet is. Dat is een medische appre-

[p. 260]

ciatie. Voor den gewonen leek is een menschelijk oog een menschelijk oog, zonder bijgedachten aan anatomie of biseaux. Doch de auteur houdt krampachtig zijn glas vast, als hij daarin ‘het derde van vergelijking (zoekt dat) twee objecten uit verschillende sferen verbindt’, en laat volgen: ‘Zoo is a (het oog) te vergelijken met b (een geslepen spiegel) ten opzichte van c (doorschijnendheid en glans). Ik heb dus zoolang ik sta onder vigueur van dit beeld, dat oog te vergeten en nu verder alleen te maken met glas......’

We zouden, onder vigueur van dit beeld geneigd zijn ons den ongelukkige voor den geest te roepen wiens gezichtsvermogen aan de ééne zijde is verwoest, en die nu een glazen oog, een kunstoog draagt. Ik laat nu nog daar dat het sub c genoemde ‘derde van vergelijking’ het sub b genoemde voorwerp van zijn gebruikswaarde berooft. Want wat heeft men aan een spiegel welke doorschijnend is? Het is een spiegelr uit. Dat komt er van als valsche metaphoren in ons bewustzijn den baas gaan spelen.