Opwaartsche Wegen. Jaargang 14

[p. 41]

Rembrandt's ets ‘de drie bomen’

Exposities als de onlangs in het Rijksmuseum gehouden Rembrandt-tentoonstelling hebben een verschrikkelijke kant. Want daar wordt ge zo, zonder meer, gezet vlak voor één die worstelde naar licht, naar vrede, naar verlossing; voor één die 't meest met zichzelf van doen had; voor de harde, ontstellende werkelijkheid om een verlaten mens.

Geen gemeenzaamheid schijnt mogelijk met zulk een, die al zijn wereld in het innerlijk vindt. De hoogbegenadigde staat eenzaam, alleen: met de zo vaak gesloten hemel, de onbewogen aarde. Gelijk ieder het wel eens bij ogenblikken ervaart, zo is het hem bij voortduur en zeer diep duidelijk, dat hij alleen staat tegenover God, alleen zich verheft, alleen zal worden verbroken.

Dit is het beklemmende, waardóór de weg tot vertroosting voert. Niet genoeg ooit kunnen wij voor één, die uiting gaf aan leed en vertwijfeling, deernis en troost, dankbaar zijn. Maar dan is elke confrontatie met dit werk een oordeel over ons, een getuigenis tegen ons. Wie blijft er rustig bij, wanneer al wat zo beschuttend scheen, als een doek wordt uiteengerafeld? Als de zelfverzekerdheid in deze spiegel eigen verwording ontdekt?

Ook nog in dit opzicht hebben deze tentoonstellingen een verschrikkelijke kant: Het past niet, publieke zaak te maken van het lijden van een mens. Rembrandt, de geslotene, onderwerp van de dag. Diep treurig is het, te moeten ervaren de koude onaandoenlijkheid waarmee hij wordt tegemoet getreden. Leefde dan de kunstenaar vergeefs?

Het past ons niet, te oordelen over den ander. Mogen wij echter bewaard blijven voor het ‘gewend zijn’, voor sleur, routine en al wat de levende toewijding dreigt te doden. En na vooropstelling van dit alles tot de bespreking van de hierbij gereproduceerde ets: ‘De drie bomen’, overgaan.

Ge hebt ze nu voor U. En wat neemt ge waar? Een paar bomen op een ruigte, tegen een bewolkte hemel; links een vlakgestreken land met stad en zee in 't verschiet; gestoffeerd met wat beesten. Meer naar voren een plas waaraan er een te vissen staat.

[p. 42]

Achter de bomen, over de dijk, boldert een kar; een ventje zit te tekenen. En door de lucht trekt een groepje vogels.

Dat is al, en wat eigenlijk? Niets meer of minder dan materiaal waaruit Rembrandt een stuk leven heeft gebouwd, zo vitaal, gespannen, dat het niemand loslaat die eenmaal in zijn greep gekomen is.

Laten we trachten er iets van te ondervinden. Voor we op onderdelen ingaan worde eerst het geheel in het oog gevat. Hoe komt het toch dat de prent zo wonderlijk krachtig is, sterk, stoer: daar staat ze voor U, zonder pardon, zonder geschipper? Juist, we vinden al iets: zeker zijn het de bomen, die zo hoog tronen en zo rondom hun kruin in de lucht uitspannen. Heersers zijn het zoals ze er staan, waar ze groeiden, moesten de wolken wijken. Maar wat een fleur en beweging openbaart zich toch weer in deze kracht! Hoe fijn liggen de bladergroepen gebouwd, soms even wat meer belicht. Hoe pluimig en rank, als een bouquet: een ruiker veldbloemen. Toch - ge hebt het idee dat de bomen naar links worden gestuwd: het lijkt wel het licht te wezen dat zulks veroorzaakt. Letten we scherper, dan blijkt de meest rechtse boom op deze tendens al te preluderen. En van hieruit begrijpen we plotseling reeds beter het rhythme. Daar komt het licht, van opzij; het tekent de takken fijn af tegen de lucht, glijdt sierlijk tussen de stammen door, waar het nog teer de grond beschijnt. Weer even een detail: om de linkse stam dat keurig groepje struikgewas, dat nog eens het motief van de bomen in het klein herhaalt, en dat uitloopt op de zwarte plant juist in het midden van het tafereel: een figuur die gelijktijdig de kruinlijn een voorlopige afsluiting verleent.

Maar het licht herneemt zijn loop. De gedeelde wei schijnt wel de neutrale middenzône te vormen tussen aard en hemel. Een taak die ze volkomen vervult. Er is licht, zeker: maar de sterke, zwarte lijnen, die, horizontaal, de band tussen de verticale massa's verstevigen, geven er iets gespannens aan. Naar achter ligt de stad in donker, als een fijn spel van torens, molens, tegen de lucht; en de subtiele, even de spanning brekende rustpoos van het blanke watervlak. Maar vooraan wordt alles zwartig zwaar: de berm heeft zich onverbiddellijk naar links voltrokken; de plas schijnt geheel in de schaduw te komen liggen: de aarde zal zich sluiten. Bedek even met de hand de lichte figuur links, zittend aan het meertje; en de vale glans die het water beroert. Ge zult dan opeens begrijpen welke betekenis in het zo dynamisch evenwicht van de prent ze bezitten. Ja, dan was de strook land te lang, te weinig gevarieerd; en al die duisternis zou ook onze bomen naar beneden trekken. Maar nu, te rechter tijd, vindt het licht een sterk steunpunt in de zittende figuur, en een zwakkere naglans op het water. Op het water, waar het zwarte gras in de hoek als sluitstuk fungeert.

Telkens al viel het ons op dat geen enkel onderdeeltje van de plaat zin heeft zonder het geheel. Wij schroefden alles dicht als we maar de linkerbenedenhoek bedekten; het maakt de plaat log als het rijk struweel rechts zwaarder wordt gedacht. Ja, er valt op te merken dat de onderste strook grond vrijwel in evenwicht verkeert. En zijn diepe tonen vormen de basis van het weidse schouwspel dat ons openbaar wordt als we het licht zich zien uitvieren in de verrukkelijke ruimte van de hemel. De lucht is de eigenlijke bekroning, het vurig sluitstuk van dit machtig spel van emoties.

[p. 43]

We kunnen een twee-deling aanbrengen die de diverse partijen goed onderscheidt: een verticaal juist over het midden van de prent getrokken. Let nu eerst op: wat gebeurt er rechts? Want er is iets gaande; er wordt het een en ander voorbereid, we zullen het betrappen. Kort-en-goed: strak wit achter de bomen, donkerder rand er boven. Deze zwaarder partij bestaat uit een stel buitelende, wentelende wolkjes, die van rechts zich haastje-repje naar het midden dringen. Daar zit spel in, - ernst zal het blijken. Zoals trouwens de hele plaat die wonderlijke vereniging betuigt, van spel en ernst, scherts en spanning.

De bomen leken niet zo hoog en vorstelijk, als dat spel er niet boven was. Liever dan ze neer te drukken, verheft het ze veeleer. Ze schijnen ook iets van diezelfde beweeglijkheid opgevangen te hebben, de projectie in elkaar verenigt lucht en aarde. In het midden, waar de lichte partij het hoogst loopt - ook daar toont zich de pittigheid, de alles doordringende levendigheid die het landschap kenmerkt; en het is een vlucht vogels, zich reppend in de oneindigheid van de hemel.

Maar dan, dan viert het licht al zijn beweging uit in een majestueuze, getourmenteerde wolkenvracht. Er is een klankbodem: zeker zijn het striemende regenvlagen die Rembrandt zo stout en boud de lucht liet doorsnijden. Even denken we dat ze met de wuivende sierlijkheid van al het andere niets te maken hebben - en zeker zou dit zo zijn wanneer die laatste partij wolken niet aanwezig was: dan inderdaad kon men een te straffe afsluiting verwijten. Maar daarom ook is die wolkengroep in de lichte lucht het verrassendste gedeelte van de plaat, en zo fijn uitgewerkt dat zijn effect bij reproductie het meest verliest. Laten we echter hopen dat er nog iets te genieten valt van deze donzen luchthartigheid, alsof een kind uit overdaad bloemen zomaar bij armenvol opnam en weer neerstrooide, kwistig in het rond; alsof tressen van linten meters ver uitwoeien in de wind; alsof rijk vuurwerk uiteenspatte en zacht neerdaalde.

Ge hebt ze nu voor U, de ets. Zal ze iets te zeggen hebben, vergeet dan al wat er van werd verteld en ontdek het opnieuw, wellicht beter, zeker voor U van meer wezenlijk belang. Maar het procédé, het te methodische, het afgezaagde, dat zij ons verre. Kunst is nieuw, steeds weer, en nog nieuw. Onze ervaring verdiept haar nieuwe kracht.

P. VAN DER HOEVEN.