Opwaartsche Wegen. Jaargang 14

[p. 37]

C. Rijnsdorp
Een dramatisch moralist
(J.K. van Eerbeek)

......‘Hij zat te kijken. Er schoot zulk een hoog opgetuigde nieuwsgierigheid in hem op...... Hij keek naar de menschen, die God geschapen had, ademloos volgde hij hun bewegingen...... hij hoorde van het stuk niets’.

...... ‘Beschroomd en weetgierig als een schooljongen zat hij daar te kijken...... hij wou toen al een nieuwe conclusie maken over de menschen. God, zijn zoo de menschen dus, bad hij. Bevend als een onderzoeker, die weet, dat hij voor een allerlaatste experiment staat, zoo stond hij bevend op die plaats, die hij moest innemen in zijn gedachten om een ingeving te ontvangen’. (Gesloten Grenzen, pag. 206).

De ‘hij’ uit deze passages is Derk Jan de Rapper, de hoofdfiguur van ‘Gesloten Grenzen’, maar in laatste instantie is het de schrijver zelf, die hier het geestelijk uitgangspunt van zijn werk heeft aangegeven. Een ‘hoog opgetuigde nieuwsgierigheid’, verwondering, verbazing ten opzichte van het zóó zijn van de menschen, die al dadelijk leidt tot een gespannen toezien, een ademloos waarnemen van hun bewegingen en gedragingen.

Op deze wijze krijgt elke aanraking het karakter van een confrontatie. De auteur plaatst zich van aangezicht tot aangezicht met het wereldje, dat hij in zijn boek afbeeldt en in dat wereldje van zijn boek gehoorzaamt ook alles aan die wet - plaatst zich mensch tegenover mensch, mensch tegenover natuur, mensch tegenover God. Front tegen front. Het is duidelijk, dat dit moet leiden tot dramatische situaties. Menschen staan tegenover elkaar in de spanning van hun verschillende geaardheid - hun aandriften botsen op elkaar. Of een mensch staat tegenover de natuur en tracht haar wezen te peilen, of roept om een antwoord (pag. 177). Of ‘God pakt hem bij het nekvel om zoo te zeggen’ (pag. 181) en het is vaak een ‘gespannen toestand’ tusschen hen.

Maar het is even duidelijk, dat deze dramatische aanzetten, of sterker, deze dramatische inslag niet tot vrije en zuivere dramatiek kan leiden. De grondhouding van den auteur is die van nieuwsgierigheid, verbazing, verwondering. Hij stelt te veel belang in hen om vrij met ze te spelen. Hij is te zeer geïnteresseerd bij de uitslag van het onderzoek. Hij wil de wereld en de menschen leeren kennen en beschrijft ze daarom. En hij is naïef genoeg om te meenen, dat de lezer diezelfde grondhouding aanneemt als hijzelf en dus belangstelling heeft voor, ja recht op mededeeling van resultaten. Zoo ontstaat dat moraliseerend element in zijn werk, dat praten met den lezer, dien hij een litterair compagnonschap opdringt.

Wat zit achter dit alles? Eenzaamheid.

[p. 38]

Maar heeft zulk een levenshouding dan geen recht op erkenning van een eigen litterair genre? Waarom zou het dramatische en het moralistische geen litteraire verbinding kunnen aangaan? Op den duur daarom niet, omdat het leven dringt tot rijpwording en een litterair kunstwerk een monarchaal karakter heeft. Eén element ‘moet’ overheerschen en de andere aan zich ondergeschikt maken. Of het moraliseerend element (ik geef dit woord voor beter) moet het winnen, òf het dramatische element. Stilstand is ook hièr niet mogelijk. En dat zal afhangen van de vraag, of de grondhouding van den schrijver zich zal wijzigen. Het kan gebeuren, dat de mensch en de natuur, ja ook God, de Schepper van beide, zich steeds raadselachtiger aan hem voordoen - steeds minder weet en begrijpt de schrijver. Dan stompt de nieuwsgierigheid af, het wordt donkerder in zijn werk en de figuren groeien tot reuzige schaduwen in een angstige worsteling tegen een looden lichtstreep aan de Westerhemel. Dan wordt de waarneming minder fijn en verstopt ten slotte de bron van het beeldend-litteraire vermogen. Maar het kan ook gebeuren, dat Van Eerbeek meer en meer afleert zich over de menschen te verwonderen. Als God zijn nooit-aflatend onderzoek zegent en hem ‘wetenschap leert’, zoodat hij den mensch van de werkelijkheid leert zien bij Openbaringslicht, confronteerend Schrift en leven, dan wijkt niet de verwondering over Gods groote werken in en aan den mensch, maar wel die verwondering der eerste ontdekking en durft de schrijver vrijer en minder persoonlijk geïnteresseerd met zijn menschen spelen. Hier ligt, als ik het goed zie, een toekomst voor Van Eerbeek's oeuvre, die in laatste instantie niet door techniek, routine, litteraire rijpwording etc. wordt bepaald, maar door een van Godswege geleid worden naar een vrijere, een meer ‘savante’ houding ten aanzien van mensch en wereld. De diepste vragen van gemoed en ziel, van bereidheid om Openbaringsgegevens te aanvaarden en die levend te enten op de ervaring - van bereidheid ook om, als het noodig is, afstand te doen van alle ‘eigenwilligheid’ bij zijn experimenteel onderzoek van het menschelijk hart, hangen hier ten nauwste samen met aesthetische, litteraire en technische vragen.

Dit is bij Van Eerbeek in zoo bizondere mate het geval, omdat schrijver en werk zoo heelemaal met elkaar vergroeid zijn. Daarom zal het ook moeilijk voor hem wezen critiek op zijn werk te aanvaarden, omdat die voor zijn gevoel - terecht - een persoonlijk karakter aanneemt. Ja diepere critiek moet hem bijna als een poging tot...... zielszorg aandoen. Bezien we nu de plaats van ‘Gesloten Grenzen’ in het, deels geteekend, deels geprojecteerd proces, dan is het tweeslachtig karakter van het boek ons nu wel zeer duidelijk geworden. De vitale punten worden gevormd door de confrontaties: een drievoudige van Derk Jan de Rapper met Minke, een tweevoudige met Gerard Riezepol - en verder minder diepgaande ontmoetingen met bijfiguren, een zeer intense confrontatie met de natuur en een tamelijk duister bladzijde over Derk Jans verhouding tot God. Telkens een dramatische aanzet en een terugzinken tot moraliseerend gepraat - soms in hetzelfde tafreel, soms in dezelfde passage.

Men kan niet tegelijk de menschen onderzoeken en een dramatisch spel met hen spelen - de echte, groote dramaticus heeft het onderzoek achter zich en in zich.

Niettemin kunnen we ‘Gesloten Grenzen’ als stijlproduct aanvaarden, omdat we begrijpen, dat het boek zoo worden moest. We kunnen het resultaat trouwens toch niet negeeren. Maar wel zien we in, dat de auteur zoo niet kan voortgaan en dat met volkomen nood-

[p. 39]

wendigheid het eene element het andere aan zich ondergeschikt moet maken. Het moralistische, of laten we zeggen didactische (ja zelfs autodidactische in de zin van onderzoek-ten-bate-van-zichzelf) moet 't winnen, òf: het dramatische; het redeneeren of het doen leven; het beschouwen of het laten handelen.

Moge het Van Eerbeek gegeven zijn deze strijd eerlijk en zuiver uit te strijden, publiek gedwongen tot een zelfonderzoek, dat onder Gods zegen niet alleen hem persoonlijk, maar door zijn werk heen ook ons en onze jonge Chr. litteratuur slechts ten goede kan komen. Want als Christenen zijn we niet eenzaam meer, ook niet in het Scheppingsproces.