Opwaartsche Wegen. Jaargang 11

[p. 195]

Een spel van jeugd en arbeid
J. Haantjes

Naar aanleiding van ‘Maar wij...?’ door Anthonie Donker. Vrijzinnig Christelijke jeugdcentrale, Utrecht. 1933.

Het is nog maar een paar jaar geleden dat de V.C.S.B. het eerste lekenspel van Mevrouw Roland Holst opvoerde; de V.C.J.B. volgde nu met een soortgelijk spel van Anthonie Donker. Tegenover deze aktiviteit van de vrijzinnige jeugdbeweging steekt wel zeer schril af de inertie van de orthodox-protestantse jeugdorganisaties. Wat deden deze orthodox-protestantse organisaties voor de bevordering van het lekenspel? Niets. Eén uitzondering maak ik hier, niet voor een organisatie, maar voor een persoon; de heer Fallentin, sekretaris van het N.J.V., waagde zich een paar maal aan een proefneming; zijn pogingen zijn zeker niet onverdienstelik, maar dragen te zeer de sporen van een gemis aan poëtiese vaardigheid. Wat de heer Fallentin ontbreekt, bezitten onze dichters. Maar wie heeft ooit gehoord dat de jeugdorganisaties zich tot hen wendden om hulp? Het weinige dat de orthodox-protestantse dichters op dit gebied ondernamen, geschiedde op partikulier initiatief, op aansporing van vrienden of op verzoek van een plaatselike vereniging. Ik denk hierbij vooral aan experimenten van Rijnsdorp en nu onlangs van Jan de Groot.

Dit alles is des te meer te betreuren, nu met het lekenspel de mogelikheid geboden wordt de bezwaren die anders steeds van orthodox-protestantse zijde tegen het toneelspelen worden aangevoerd - en dan door middel van de benaming ‘samenspraak’ handig worden ontweken! - te ondervangen. Het woord ‘lekenspel’ heeft, in navolging van het Duitse Laienspiel, een zeer ruime, een te ruime betekenis gekregen. Zo langzamerhand is het de naam geworden voor ieder spel dat geschikt is om

[p. 196]

door leken te worden opgevoerd, hetzij het dan een zuiver toneelstuk is of meer een spreekkoor. Beter was het, indien deze naam beperkt gebleven was tot die spelen, welke niet alleen geschikt zijn om door een groep leken gespeeld te worden, maar die bovendien de gedachten en gevoelens vertolken die in deze groep leven. In zulk een geval vervalt voor een zeer groot deel het gevaar dat het spelen van een rol zou kunnen meebrengen; de spelers spreken en handelen van uit hun eigen wereld; ze blijven - als groep - zichzelf gelijk. Ook wordt, omdat de groep de groep moet blijven, zo aan persoonlike ijdelheden paal en perk gesteld.

Het is natuurlik een bewijs van grote eenzijdigheid wanneer we, bij de beoordeling van ‘Maar wij...?’, ons uitgangspunt kiezen in dit zeer bepaalde ideaal. Toch heeft het ook zijn voordelen; zo worden wij ons onmiddellik het verschil tussen ‘Kinderen van dezen tijd’ en dit nieuwe spel bewust. ‘Kinderen van dezen tijd’ staat dichter bij ons ideaal dan ‘Maar wij......?’. In het spel van mevrouw Roland Holst zijn de koren, verschijningen en geesten de hoofdzaak; de door hen uitgesproken bevindingen worden in de met name genoemde individuen slechts nader toegelicht. En ook in aestheties opzicht ligt het zwaartepunt op wat deze koren, verschijningen en geesten zeggen. De woorden die de enkele personen spreken, doen ons in hun verbinding van alledaagsheid in de zegging en gedragenheid in het ritme vaak te tweeslachtig aan; in de meer bespiegelende gedeelten komt daarentegen de bewonderenswaardige eigenschap van deze dichteres, om abstract geworden uitdrukkingen weer konkreet te gebruiken, soms prachtig tot zijn recht. Ik denk hier b.v. aan regels als:

De golven die door de aether gaan
roepen w' als onze boodschappers aan.

In ‘Maar wij......?’ daarentegen zijn de beste gedeelten die welke door de met name genoemde personen, de individuen, gesproken worden. Bij de opvoering kwam dit nog duideliker uit dan bij de lectuur van het stuk. Desirée, van Dalveren en vooral Harald beheersten het toneel. De anderen versterkten de dynamiek van hun spel, maar méér door te onderstrepen en door aandachtig te luisteren dan door zelf handelend in te grijpen. Dit geldt van de groep jongeren die met Harald het leven intrekt, dit geldt van de werkelozen waartussen deze jongeren verzeild raken. Zelfs geldt dit

[p. 197]

van het enige koor dat dit stuk bezit. Weliswaar heeft dit koor een belangrik aandeel aan het voortstuwen van de actie, maar het weet deze hem toebedeelde taak toch slechts alléén te vervullen door wakker te maken, door bewust te maken, wat er reeds in de enkele personen leefde.

In het spel van Donker gaat het niet om de namelozen, maar om de met name genoemden. En onder die met name genoemden gaat het tenslotte weer om één, om Harald. Op hem wordt steeds meer de aandacht gekonsentreerd. Er scheidt zich van Haralds gezelschap een groep socialisten af; voor een ogenblik hebben zij onze belangstelling, dan verdwijnen ze van het toneel. Maar Harald blijft. Er trekt aan Haralds gezelschap een troep fascisten voorbij; voor een ogenblik hebben ze onze aandacht, dan marcheren ze weg. Maar Harald blijft.

Harald blijft. Op hem komt de roeping van deze tijd te rusten. Op hem alléén. Zelfs niet op Desirée of Haralds vader. Die zijn in de geest aan hem verwant; ouder dan hij, hadden zij dezelfde ervaringen als waarvoor ook hij zich gesteld ziet, reageerden ze op deze ervaringen op dezelfde wijze als waarop ook hij geneigd is er op te reageren. Zodoende vermogen ze aan Haralds roeping een strekking te geven die ver uitgaat boven het eigen geslacht. Maar daarmee wordt Harald niet van zijn roeping ontheven. De verantwoordelikheid voor de daad, de noodzaak tot de daad blijft; die rust in het heden, het nu. Harald blijft.

Harald houdt zijn rede. Meer dan een kwartier lang wekt hij toehoorders en kameraden op om niet te vertwijfelen; het gaat niet om verdienen, maar om dienen. We staan allen in de dienst van het leven en deze dienst is de enige ‘die nooit wordt opgezegd’. Dan wendt hij zich om. De achterwand van het toneel zakt weg; er wordt een lange, smalle brug zichtbaar, die verdwijnt in de dennen. Harald gaat over die brug; de anderen zien hem vol spanning na.

Dit einde werkt als een verrassing. Toch sluit het onmiddellik aan bij de ontwikkeling die het stuk ons te aanschouwen geeft. Dit spel heeft de tendens tot konsentrasie op de enkele, met name genoemde mens. Is het dan zo vreemd, dat we aan het einde deze mens zien gaan, langzaam, eenzaam, maar - hij gáát?

En toch bevredigt dit einde ons niet. Waarom niet? Omdat het tot stand

[p. 198]

kwam met behulp van een regiekunstje, het plotseling wegzakken van de achterwand? Omdat Harald langs de brug, niet naar ons toeloopt, maar van ons weggaat - om tenslotte tussen de takken van een denneboom te verdwijnen?

Ongetwijfeld zijn dit omstandigheden die vertroebelend werken; toch kunnen zij ons ons oordeel dat de brug, als eindpunt in de ontwikkeling, zoals het spel ons die te zien geeft, een gelukkige vondst is, niet ontnemen. Maar waarom kunnen we ons dan toch niet geheel bevredigd voelen? Om de reden van onze teleurstelling te vinden, zullen we dieper moeten zoeken dan naar onvolkomenheden in de regie. De reden voor onze teleurstelling ligt in de geestelike strekking die dit spel bezit. Tussen de dramatiese bouw van dit stuk en zijn geestelike strekking bestaat een zeer duidelike paralellie. Dramaties gezien, konsentreerde zich dit spel op de enkele mens; ook geestelik wordt de mens hier geheel op zichzelf teruggewezen.

En in Harald wordt dan iemand getekend die, op zichzelf teruggeworpen, in zichzelf de kracht vindt om de moeilikheden die het leven hem in zo ruime mate toevoert, te overwinnen. Die altans denkt dat hij ze overwinnen kan. Maar zij die op het toneel achter bleven? Met welk een spanning zien ze hun makker niet na! Zal hij slagen? En zij zelf? Wat zullen zij? Zullen zij volgen? Zullen zij allen volgen? Laten we toch vooral niet menen dat het probleem van jeugd en arbeid is opgelost, wanneer één der besten, of desnoods enkele der besten, door geloof in wat ze zelf waard zijn, de depressie weten te overwinnen! Het gaat hier niet om de sterksten, het gaat hier om de zwaksten. Wat moeten die anderen die er niet in slaagden uit te groeien boven hun duister lot? Wat moeten zij die niet eens de moed hadden om altans te trachten, een bres te slaan in der tijden nood? Met een verwijzing naar de mogelikheden die er in de mens aanwezig zijn, komen we er niet. Maar als het dan met des mensen macht niet gaat, zouden we het dan niet eens met des mensen onmacht proberen? Misschien dat we, tot eigen onmacht doorgedrongen, de macht van een Ander vinden, die het wèl kan.

Het zou wel eens kunnen blijken dat dit de enig mogelike manier was.