Opwaartsche Wegen. Jaargang 9

[p. 202]

Kinderen van dezen tijd
door J. Haantjes.

Kinderen van dezen tijd, Leekenspel in drie bedrijven, door Henriette Roland Holst - van der Schalk. W.L. & J. Brusse's Uitgeversmaatschappij, Rotterdam.

Toen ‘Kinderen van dezen tijd’ werd opgevoerd, door de Vrijzinnige Christen Studenten Bond, hebben verschillende bladen geschreven over de technies-litteraire verdiensten en gebreken van dit lekenspel; nu ditzelfde spel in druk is verschenen, vinden we daarin een aanleiding om ons te bezinnen op de geestelik-litteraire betekenis die het bezit, ook voor ons. Want we mogen ons door het feit dat het de V.C.S.B. was voor wie dit spel geschreven werd en die het opvoerde, niet in de waan laten brengen dat dit spreekkoor voor ons, orthodox-protestanten, geen waarde zou hebben. Het tegendeel is waar. De geestelike bezinning die in dit stuk tot uiting komt, is ook de onze; de grondstelling waardoor dit spel geïnspireerd wordt, is niet alleen het bezit der vrijzinnige, maar behoort ook het eigendom te zijn van alle orthodoxe Christenen.

‘Kinderen van dezen tijd’ handelt over de chaotiese toestand, waarin de wereld van tegenwoordig zich bevindt. Van alle kanten grijnst het fiasco ons aan. De nieuwe idealen die de mensheid eindelik haar geluk verzekeren zouden, ze hebben gefaald. Het vrije verkeer tussen de man en de vrouw dat de gebondenheid van het wettige huwelik zou vervangen, blijkt niet tegen de teleurstellingen van het leven bestand. De opleving der techniek is er niet in geslaagd de mens tot heerser te maken over de stof, maar heeft veeleer de stof tot heerser gesteld over de mens.

Er zijn er zeer velen die deze schildering van de tegenwoordige wereldtoestand als waar erkennen - en huiveren. Maar een specifiek Christelike beschouwing is dit nog niet. Het kenmerkende van zulk een beschouwing ligt hierin dat de oorzaken voor deze chaos gezocht worden - niet in een verkeerde verhouding tussen kapitaal en arbeid, niet in de aanwezigheid van waandenkbeelden over een al of

[p. 203]

niet bestaand opperwezen, maar bij de mens als mens, in de hoogmoed van het menselik hart.

Dat doet mevrouw Roland Holst in haar lekenspel ook, en daarmee is dit spel in zijn grondstelling algemeen Christelik, aanvaardbaar voor orthodoxen en vrijzinnigen.

Evenals Vondel dit deed, in bijkans heel zijn dichterlik werk, maar het meest beslist nog wel in het treurspel aller treurspelen, de Lucifer, zo rekent ook mevrouw Roland Holst de trots, de opstandigheid tot de grondfout van de mensheid.

Erbarm U Heer, over de kinderen van dezen tijd

over hun hoogmoed en mateloos begeeren,

zo begint haar spel. En even later vervolgt zij:

Reken hun hun hoovaardigheid niet aan,

niet hun opstandigheid.

Nu wij de eensgezindheid met de dichteres, wat betreft haar grondstelling, uitdrukkelik hebben beleden, mogen we verder ook uitspreken dat we in de uitwerking en de toepassing van deze stelling aanmerkelik met haar verschillen.

Ook mevrouw Roland Holst beschouwt het eigenmachtig optreden van de mensheid als een misgreep tegenover God en tegenover de naaste, maar, als ik dit zo eens zeggen mag, zij voelt zich meer schuldig tegenover de naaste dan tegenover God. Wij, orthodox-protestanten, voelen zeer scherp de scheiding tussen God en naaste; de liefde tot deze beiden is bij ons vervat in twee geboden, en van deze twee geboden staat dat van de liefde tot God voorop. Dit brengt mee dat wij, onze tekortkomingen, onze hoogmoed erkennend, ons allereerst schuldig, zondig voelen tegenover God, en verzoening behoeven, geheel alléén van zijn kant. Dat is het primaire; het andere, de gewijzigde houding tegenover onze naaste, komt dan daarna wel, en komt dan als vanzelf.

Bij mevrouw Roland Holst weegt deze prioriteit van onze verhouding tot God niet zwaar. Wel stelt zij het tegenwoordig geslacht ook schuldig tegenover Hem. De eerste regels van het spel spraken dit reeds uit, en ook later, in het derde bedrijf, heet het nog:

In ons hart beeft na de dreuning van 't gericht en
het oordeel Gods, dat onzen hoogmoed brak,

maar het is wel merkwaardig om te zien hoe gemakkelik de dichteres telkens van deze schuldbekentenis overglijdt op die andere, welke onze verhouding tegenover de naaste betreft. Het lijkt soms alsof de schuld tegenover God in liefde tegenover deze naaste geboet moet worden. Niet God is het dan, Die de mens verlost, maar de mens die meent God te kunnen verlossen, in hem zelf en in anderen.

[p. 204]

 

Zult g' in u verstikken de stem van God?

 

Of zult ge God verlossen in u zelven,

 

helpen, hem te verlosse' in anderen

 

en doen verrijzen in al meerdre harten?

Zodoende kan het uiteindelik inzicht waartoe het geslacht van dezen tijd gelangt, moeilik anders zijn dan dat ‘allen zich aan allen moeten oprichten.’ Echter heeft het zoeken van dit geslacht daarmee zijn doel nog niet gevonden. Want

Zoekenden zijn we nog, we zijn nog verspreiden;
We moeten ons zelven uit menigen waan nog bevrijden.

Ook het denkbeeld dat het heil nog te veroveren zou zijn in ‘gemeenschapswijding’, is zulk een waan. Eerst wanneer ons geslacht geleerd zal hebben deze waan te verruilen voor de zekerheid, dat in Christus ons een durende redding geschonken werd, zal het zijn roeping kunnen vervullen, zal het kunnen worden het geslacht ‘waar de wereld op wacht’. Eerst dan zijn we ‘niet meer kinderen van dezen tijd, maar kinderen Gods’.

Maar nu - Christus' naam wordt in dit lekenspel zelfs niet éénmaal genoemd!

Wat hebben deze godsdienstige bedenkingen nu te maken met de litteraire gedaante van dit spel? Heel veel zelfs. Want het spel waar we het hier over hebben, is een lekenspel. Dat wil niet alleen zeggen dat mevrouw Roland Holst het schreef in een vorm die binnen het opvoeringsvermogen van leken zou liggen, maar ook dat ze daarin uiting trachtte te geven aan de gedachten en de gevoelens, die onder deze leken leefden. In wellicht geen enkele litteratuursoort zijn daarom de geestelike en de litteraire eigenschappen zo nauw aan elkaar gebonden als hier.

Het is dan ook mijn vaste overtuiging dat een lekenspel met dezelfde fundamenteel Christelike grondstelling, maar geschreven door een orthodoxe dichter voor een orthodoxe groep, er heel anders uit zou zien. Nu lijkt het me weinig zin te hebben om te gaan bepeinzen waarin zulk een spel van dat van mevrouw Roland Holst zou afwijken. Hoe aantrekkelik dit ook moge zijn voor litteraire bespiegelaars, het gevaar is groot dat men daarbij van te voren regels gaat opstellen, die later volkomen ongeldig zouden blijken: de geest gaat immers toch waarheen hij wil. Maar van één ding ben ik zo zeker dat ik het hier als een axioma durf neer te schrijven: in zulk een spel zou in ieder geval Gods heilsplan met de mensheid in het algemeen en met ieder mens in het biezonder op enige wijze verbeeld moeten worden.

Ook Vondel deed dat, in zijn Lucifer, het drama dat in zijn opzet het spel van mevrouw Roland Holst nog wel het naast staat. Ook hij voegde de verlossing in en door Christus in. Dit had tot gevolg dat zijn stuk veel van zijn tragiese kracht

[p. 205]

verloor, dat de dramatiese verhoudingen erin zeer verwrongen werden. Maar toch deed hij het; hij kon niet anders.

Evenals Vondel dit deed, zo zou ook iedere nu levende dichter van een orthodox-protestants lekenspel met de menselike hoogmoed tot grondstelling, Gods heilsplan moeten inschakelen in zijn werk. De wijze waarop, zou daarbij heel verscheiden kunnen zijn. Vondel deed het in de vorm van een voorspelling die tevens de sluitsteen was van heel het stuk; een ander zou het misschien weer geheel anders doen, in de vorm van een terugblik of een vooruitblik, van een verbeelding van het heilsfeit zelf of van een beschrijving van de reflex van dit heilsfeit op het tot berouw gestemde menselike hart. Maar hoe dan ook, doen zou hij het zeker; hij zou eenvoudig niet anders kunnen.

Met opzet sprak ik in het bovenstaande van de litteraire gedaante van het spel dat mevrouw Roland Holst ons, ook ons, gaf, om zo de schijn te vermijden dat mijn kritiek zou voortspruiten uit gebrek aan waardering voor de aesthetiese verdiensten van dit haar werk. Neen, mijn kritiek, indien ik dit woord hier dus nog gebruiken mag, werd niet ingegeven door miskenning van de betekenis van dit spel als kunstwerk, eerder door het verlangen dat ook wij, orthodox protestanten, nog eens op een zodanige wijze ons geestelik bezit mogen vertolken. Want hoe povertjes steken bij dit werk de overigens zo goed bedoelde pogingen af die er van onze zijde werden gewaagd om te komen tot een eigen lekenspel! En hoe nodig, hoe broodnodig is zulk een lekenspel, ter vervanging van het oudroest dat men gewoonlik aanduidt met de naam van samenspraak!

Zal dit verlangen naar een eigen, dus naar een orthodox protestants lekenspel nog eens in vervulling gaan, of zal het altijd een vrome wens blijven? Dat hangt van twee omstandigheden af. In de eerste plaats zal er een dichter moeten opstaan, die zozeer ziener is dat hij stem weet te geven aan het geestelik leven dat ons en onze mede-christenen eigen is. In de twede plaats zal dit geestelik leven zo krachtig moeten zijn en zo eensgezind, dat het inspireren kan tot vormgeving.

Over de vraag of nog eens zulk een dichter zal opstaan, behoeven we ons niet bezorgd te maken; het ja of het neen op deze vraag ligt niet bij ons, maar bij God. Maar aan de twede voorwaarde, dat wij een voldoend krachtige geloofsgemeenschap bezitten moeten om vormgeving mogelik te maken, komen we niet zo gemakkelik voorbij; deze voorwaarde dwingt ons tot bezinning op ons eigen geestelik bezit.