Opwaartsche Wegen. Jaargang 8

[p. 507]

Menno ter Braak:
‘Het carnaval der burgers’
door Leo van Breen.

De vele goede lieden die van de kunst en kunstbeoordeling een affaire maken, zullen voorzeker niet nalaten dit werk van Ter Braak à faire te nemen, en wel voornamelik op grond van het feit, dat de schrijver daarin niet verder komt dan een probleemstelling, en de talrijke sleutels welke oppervlakkige en opportunistiese geesten beurtelings laten passen op de wonderdoos die Leven heet, hier onbarmhartig en eensgezind zullen weigeren dienst te doen. Het zal een hevig verzet uitlokken en een felle bestrijding vinden bij dogmatici van allerlei richting, want ook de meest toverachtige wonderspreuken zullen falen, en het ‘Sesam open u’, de kreet der geborneerden blijft die eens roependen in de woestijn. Dit alles is zeer verblijdend. Want nooit is er een tijd geweest die meer jammerend schreeuwde om vernietiging van de zelfgenoegzaamheid der velen die met het aannemen van teoretiese leerstellige zekerheden het werkelike leven in de ban doen en het verpletterende gewicht der werkelikheid van zich afschuiven met een bijna gewetenloze gemakkelikheid.

Menno ter Braak's werk zou ik tout court: geniaal willen noemen, indien ik daarmee niet bewees van de waarde ervan niet het minste begrepen te hebben. Want een dergelike gemeenplaats als kwalifikatie zou ter Braak ongetwijfeld erger tegen de borst stuiten dan ze mij, na simpele lezing van zijn werk, reeds doet.

Nochtans - en ter Braak zal de eerste zijn om mij dit toe te geven - rust op mij de plicht mij verstaanbaar te maken tegenover het publiek; en aangezien dit artiekeltje niet de omvang kan bezitten van ter Braak's werk, zie ik mij genoodzaakt zijn dialektiek op de plaats rust te laten en mij onzeker te begeven in het arsenaal der gemeenplaatsen die hier onmisbaar zijn. En wat maakt dit uit? Degenen die mijn pogen en dus ter B.'s werk begrijpen, zullen mijn kwalifikatie ‘geniaal’ vergeeflik vinden; degenen die dit niet vermogen, zullen ook het werk niet begrijpen en het dus:.... geniaal vinden, zij het in de niet door ons gewenste betekenis.

[p. 508]

Degenen die ter Braak's werk nog niet lazen, zullen van het voorgaande wellicht weinig begrijpen. Misschien kan dit een aanleiding zijn, om er spoedig naar te grijpen? Ik hoop het, want voor mij was dit werk een openbaring. Niet, omdat ter Braak komt aandragen met een nieuwe filosofie, dat niet, want au fond is dit werk a-filosofies, maar omdat het een werk is dat wij voor onze tijd broodnodig hebben.

Broodnodig. Het relativisme dat de moderne mens heeft aangegrepen om zich uit alle benarde zielstoestanden te redden, en dat zich zo diep kon invreten in de menselike ziel dat bijna heel onze jonge literatuur er de vertwijfelde uiting van is; een uiting die kulmineert in noodkreten als du Perron's ‘Gebed bij de harde dood’ en de zwarte vervloekingen van Ernest Michel - vonden we dit trouwens niet reeds in Ostayen? - miste een logiese verklaring en ter Braak heeft ons die gegeven. Daarmee is het wereldraadsel geenszins opgelost. Maar dit was ook ter Braak's streven niet. Zijn werk is enkel een konstatering, en een onverbiddellike. Hij heeft willen aantonen dat in ieder mens zowel het dichterlike als het burgerlike leeft; dat tussen deze polen van geestelik zijn het magies leven zich voltrekt met al zijn noodlottigheden. En hij heeft dit aangetoond; hij heeft er een serie frappante en onweerlegbare bewijzen van gegeven.

Dit is dan ook het nieuwe in en het belangrijke van zijn werk. Want voor niemand - en zeker niet voor de Christen - is zijn premisse nieuw. Wij weten dat in iedere burger de dichter leeft en in ieder dichter de burger; in onze terminologie: wij weten dat in ieder zondaar de Christen leeft en in ieder Christen de zondaar. Geen mens hoeft verloren te gaan, blijvend; maar ook: geen mens die nooit, momenteel, verloren gaat (vanzelfsprekend is hier geen sprake van etiek).

Wij weten dit, en we geloven het, maar het is moeilik in deze tijd vol verwarring dit besef en dit geloof onwankelbaar in zich te dragen. Het werkelike leven ondermijnt deze zekerheid. En juist dit werkelike leven heeft ter Braak aangevat en daarmee heeft hij ons besef versterkt en ons geloof verrijkt.

En zéér belangrijk is het, dat ter Braak konstateert dat de dichter in de mens kan worden verstikt, maar nooit gedood.

Deze konstatering - want van these mag men hier niet spreken; daarvoor is deze visie te persoonlik en zuiver gevolg van toetsen aan levensfeiten - is van verblijdende, maar tevens van verschrikkelike werkelikheid.

De mens wil zekerheden, tastbare, materiële zekerheden.

De alkoholist wil zijn borrel, de spiritist zijn tafeldans, de heilsoldaat zijn strijdkreet, de denker langs verstandelike weg de oplossing van het wereldraadsel. De gelovige mens wil zijn dogma; de vrijdenker klampt zich daaraan eveneens vast.

Daarmede zijn deze zaken niet veroordeeld. Zij zijn het alléén waar zij aangegrepen worden uit innerlike zwakte en gebrek aan vertrouwen. Het zijn de zekerheden van hen in wie de burger het hevigst en overweldigend leeft. Zekerheden:

[p. 509]

hoe méér de wereld naar de afgrond danst, hoe heftiger de burgerliken zich klampen aan zekerheden die de massa als een redding uit alle voorkomende moeilikheden belijdt.

Weg vooruitgang, weg idealisme. Weg twijfel dus. Maar óók: weg geloof. Want het geloof heeft geen materiële zekerheden van node: het bestaat krachtens zich zelf. En zie hier het mene-tekel voor de verstarde ziel: volg de stroom der geijkte zekerheden en waarheden; beleg de waarden van de ziel in fondsen die altijd het dividend: zaligheid, uitkeren.

Verblinde wereld. Moest dit alles niet eens gezegd worden, en mogen, neen, mòeten wij het niet openlik erkennen?

De sent in het kerkzakje en het Deo volente in de advertentie, zijn dit niet voor velen de polen, waartussen zich hun godsdienstig leven beweegt?

Het kind dat wij bewenen in dode heren en mevrouwen; zei ook Perron niet dat met het kind in het kind de dichter wordt verstikt en gedood?

Waar begint dit ziekte-proses? Hoe woekert het voort? En waar is het einde? Zie hier welke vragen ter Braak tracht te beantwoorden en niemand kan ontkennen dat het de meest beangstigende vragen van onze tijd zijn.

Verstikt en gedood -

Niet gedood, zegt ter Braak, en wij Christenen zeggen het hem na; niet gedood; geen ziel gaat verloren. Verstikt tot het einde. Dit is een uiterste. Daarachter loert de fysieke dood. En deze dood is het, welke de dichter in de mens behoedt. Hier is een fonds dat aan de ‘zekerheidsmens’ niet uitkeert, en nochtans niet voorbijgelopen kan worden. Dit fonds is de wissel op een voor hem onzekere - zekerheidloze - toekomst.

De dood, de dood, de dood, het doodgaaan en de doden.... zo gilt in paniese schrik in Perron de angst van de zekerheidsmens. Maar ter Braak gilt niet. Ter Braak klemt met logies betoog. De dood is de poort naar het stoffelik einde, maar tevens de poort naar het geestelik eeuwig; de dreiging van de dood is voorwaarde tot dichterschap.

Maar hier blijkt ook de tragiek van ter Braak's persoonlikheid, zoals wij deze uit zijn werk leren kennen: hij zelf kan zich nooit geheel vrijmaken van de burger die in hem leeft: hij gelooft voor zich zelf niet in deze vrijmaking als realiteit.

Hierin gelooft alleen de positieve Christen; de Christen-dichter; d.w.z. dus de Christen die a-burgerlik is.

Hij kent zijn gebondenheid, maar weet tevens een momentele vrijmaking in het aardse. Deze is er, waar zijn zekerheid over de dood heenreikt.

Toetsen wij hier ook de gemeenplaats: God. Christenen en niet-Christenen gebruiken dit woord en ze gebruiken het beide te goeder trouw.

Maar de niet-Christen grijpt naar God waar zijn woorden falen; en zijn onderscheidingsvermogen ophoudt; voor hem is een onoplosbaar probleem een vierkants-

[p. 510]

vergelijking waarin hij als onbekende X = God stelt. En deze onbekende wordt in verschillende vergelijkingen als verschillende waarde gesubstitueerd. Daarom is zijn toon pessimisties; zoals óók ter Braak's toon pessimisties is.

Maar de positieve Christen kent voor God slechts één waarde: zijn toon is optimisties.

Echter, om tot ter Braak terug te keren en nogmaals in een gemeenplaats: dit is een werk van internationale betekenis; een werk waarvan ieder, welke overtuiging hij ook is toegedaan, onnoemelik veel kan leren. Wij moeten ter Braak dankbaar, zéér dankbaar zijn.