Opwaartsche Wegen. Jaargang 8

[p. 388]

Paapsche stoutigheden
door J.A. van Nie.

Waarheid hebben wij noodig om ons vrij te maken van de wordende werkelijkheid. Alles loslatende moeten wij gehouden zijn, dat is wij hebben gezag noodig.

Anton van Duinkerken's boek: Hedendaagsche Ketterijen, is hierin slechts merkwaardig, dat het de gezagselementen (bron en drager vervloeien) stelt in kerk en dogma. Dat deze kerk de Roomsche is en dat een literator haar eert ligt in de lijn der historie en het is een der aantrekkelijkheden van dit werk, dat het juist dit verschijnsel door analyse duidelijk reflecteert. In het brandpunt van dien reflector staat de these: In de middeleeuwen nam een nieuwe gedachte zoo spoedig mogelik het aspect aan van een nieuwe formule, omdat iedere gedachte zich verantwoordelik voelde tegenover een hoger geestelijk gezag dan dat van den denker zelf. Na de middeleeuwen evolueert een nieuwe gedachte tot nieuwe mentaliteit of tot houding. (Bl. 86). Als een flits springt uit dit brandpunt naar voren de opmerking over den nieuwen ketter: Tegenwoordig is hij een essayist. (Bl. 61). De literator heeft zich hierdoor als moderne ketterjager ten volle gerechtvaardigd. En juist omdat in dezen tijd menigeen naar de Roomsche kerk dwarrelt als een mug naar de vlam: d.i. om de schijn en niet om den vlam, was het te wachten dat van Roomsche zijde de vlam van het kerkgezag weer in haar verteering zou worden ontstoken op den mutsaart.

Ieder voor wien de godsdienst uitgaat van een historisch feit - schepping door den Logos en vleeschwording des Woords - zal dezen jager vergezellen kunnen als hij den ketterschen modernen mensch, voor wien de religie opbloeit uit een psychologisch feit, opjaagt uit de parelen grotten zijner woordbouwsels en uit de schemerende ravijnen zijner gevoelen. Want voor den geloovige is het leven veel wijder van omtrek dan zijn smalle hart en vreet de zonde grooter holen dan de holle spier, die in zijn binnenste pulseert, kan omvamen. Het hoofdstuk: De Nieuwe Religie, zal dan ook elke geloovige kunnen be-amen. Ook hij ziet Havelaar als eene, die door zich zelve gehavend werd.

* _* *

[p. 389]

Niettemin wij spreken van Paapsche Stoutigheden. Want nimmer zullen wij toegeven dat Luther ontkende dat de liefde noodzakelijk was in betrekking tot het geloof. Wij zien hier geen tweeheid, laat staan een tegenstelling. De stelling: De liefde is voor het geloof het vormend beginsel in de scholastiek-wijsgerige zin van dat woord. Dat is te zeggen: de liefde is de ziel, die leven geeft aan het stramme lijk van de nur-dogmatik (bladz. 74), deze stelling is voor ons zonder zin. Want het geloof is voor ons nooit: nur-dogmatik. Het ware geloof is nooit alleen een stellig weten maar steeds ook een vast vertrouwen gedragen door de liefde. En dit is weer geen tweeheid, want ook voor het weten des geloofs is de liefde Gods en de daardoor gewekte wederliefde des menschen de absolute voorwaarde. Het geloof dat nur-dogmatiek is, is geen geloof. Het moge dan in Protestantschen kring den naam historisch-geloof dragen, het verdient zelfs dezen naam niet.

Juist de opvatting van geloof als nur-dogmatik, ontneemt aan van Duinkerkens boek de vaart, ontneemt aan zijn dogmatiek het lineaire moment, ontneemt aan zijn stellingen, het mensch-verbrijzelend en het God-verheerlijkende. Teekenend is een uitspraak op bladz. 73: ‘En wanneer men van zijn Vader in den hemel leert door de openbaring, die de Kerk bewaart en uitdeelt, dat men op aarde is “om God te dienen en daardoor in den hemel te komen”, is dat een nuttige en noodzakelike wijsheid, die voorafgaat aan de complicaties der levenspractijk.’

Het: in den hemel komen, is hier een wezentlijk bestanddeel maar is voor ons hopeloos bijkomstig, wegvallend voor den eisch: God te verheerlijken hier op aarde.

De onjuiste dubbelstelling van het geloof als nur-dogmatik en de liefde als vormend beginsel, leidt tot een aantal tegenstellingen, die onzuiver zijn gezien.

De Kerk - en schier overal waar in het boek kerk staat is dit te vervangen door God (cf. bladz. 93: van de Kerk en dus van God) - de kerk dan zou het leven waardeeren naar zijn finaliteit en de moderne mensch naar zijn intensiteit. De calvinist zou de moraal niet in den bijbel kunnen ontdekken en daarom hadden de vaderen Cats naast den bijbel liggen. Maar de kerk van Rome geeft haar kinderen levenslessen te kust en te keur.

Onzuiver zijn deze tegenstellingen gezien, onzuiver moesten zij gezien worden. Want als in de finaliteit des levens het: ‘in den hemel komen’ een wezentlijke plaats inneemt dan is de intensiteit des levens secundair. Dan staat de ‘vervelende non’ hemelhoog boven Napoleon, al heeft deze laatste al zijn gaven Gods opgebruikt in een intens leven. Maar als het wezenlijke des levens is: God verheerlijken, dan wordt er gejaagd naar een zeer intensief leven, opdat alles, wat geschonken is gebruikt worde tot eer van God. En dan kan eenvoudig weg niet leven met leven vergeleken worden. Dan kan het leven der non niet gelegd worden naast het leven van Napoleon. Want de knechten van den heer ontvingen in hun talenten ongelijke gaven, maar ieder had uitsluitend van doen met datgene, wat hij gekregen had.

Maar dan heeft ook de Schrift geen moraal te geven. Dan geeft zij ethiek. Dat

[p. 390]

wil zeggen: dan leest de geloovige dat hij in zooverre de wet vervult als hij in Christus is. En dat de vaderen Cats legden naast den bijbel sproot niet voort uit hun Calvinistisch levenbeginsel, maar uit een niet-Calvinistische behoefte aan moraal. Zou het soms een Roomsche zuurdeesem geweest zijn, die niet was uitgezuiverd? Want Cats was burgerlijk, maar hoe burgerlijk klinkt het ons in de ooren als de geloovige Katholiek van Duinkerken poneert, dat wanneer iemand om God te dienen meent bijvoorbeeld in een klooster te moeten gaan, zoo iemand juist zoo verstandig handelt als de winkelier, die naar een plaats verhuist, die gunstiger is voor zijn nering. Waarlijk dat is bijna Cats, neen, in den grond nog erger.

*_**

Maar, afgezien van het onjuiste stellen in controversie van de begrippen finaliteit en intensiteit, hierin reiken wij den Roomschen-Christenbroeder de hand, dat de waardeering (in den zin van waardebepaling) van het leven alleen aan God toekomt. De Maker van het leven en Hij alleen, heeft de waarde van het leven te bepalen. Daarom het leven moet in God worden gezien.

Echter de paganist (maar wie is in het jaar onzes Heeren negentien honderd en dertig nog zuiver paganist?) waardeert het leven naar de toevallige staat zijner ziel. Wat deze staat nu is, hetzij een statische toestand, hetzij het dynamische snijpunt van lijnen, doet er in beginsel niet toe. Want het blijft waar ten opzichte van den paganistischen kunstenaar: ‘de artistieke waardering neemt het vergankelik phainomenon tot uitgangspunt om te komen tot een eenvoudige en ontroerende samenvatting van een zekere staat der menschelijke ziel’, bladz. 67. Maar deze algemeene waarheid (de waarheid is altijd algemeen) heeft in dezen tijd een bizondere openbaring. Want de moderne mensch leeft niet langer cyclisch hij leeft lineair. In den verhevigden mensch, welke de kunstenaar is, is dit helder als de gloeidraad in den glazen peer. De moderne kunstenaar grijpt niet meer naar alles wat hem heeft ontroerd, om uit de roerselen te bouwen een zekere woning. Hij plant zijn gevoelservaringen niet meer uit tot een tuin om daar in het dichte struweel te zingen van een wonderschoone vindbaarheid, waarin hij zich verstoken heeft. Èn huis èn hof zijn den modernen kunstenaar vreemd, hij stort aan alles voorbij. Voorbij aan het lief gelaat, voorbij den wilden kim, om te tuimelen langs het steile aardvlak. In die vaart bevrijdt hij zich van den humanistischen ballast. Zooals een vallende ster in laaienden brand zich bevrijdt van haar zwaarte. Of zooals een brandend schip zich vrij maakt van masten en ra's om onbelemmerd te varen in eindelooze reis. Daarom het is van den zuiveren paganist (maar nog eens: wie is dat?) niet waar dat hij het vergankelik phainomenon tot uitgangspunt neemt. Neen hij mistrouwt het verschijnsel, hij mistrouwt den huid der dingen. Hij snijdt er door, hij stort er door, aan alles en alles voorbij. De gladgeschoren Marsman heeft ons het logboek van deze reis nagelaten.

Maar dit onderscheid tusschen den humanist en den zuiveren paganist heeft van

[p. 391]

Duinkerken niet gezien, dat kon hij niet zien, omdat het menschelijk beperkte beginsel der levensfinaliteit hem het uitzicht belemmerde.

Want voor den modernen kunstenaar is het al of niet in hemel komen totaal buiten geding. Waarmede vooral niet gezegd wil zijn dat hij pretendeert in zijn kunst te zijn: jenseits vom Guten und Bösen. Maar waarmede alleen geaccentueerd wordt dat in deze levenshouding het kleinmenschelijke verbrijzeld wordt tegen Gods werk.

*_**

Hierin is mede een kort-sluiting gegeven tusschen den modernen kunstenaar en den orthodoxen protestant van dezen tijd. Een kort-sluitend contact dat van Duinkerken moet missen. Want voor hem trekt de dogmatiek een rechte lijn over de wankele aarde. Een dubbele lijn, een stoomtramlijntje, waaroverheen het trammetje wel zeker rijdt met parmantige fluitgillen. Het is wel genoeglijk in den wagon. Want de reizigers hebben het vrijbiljet der zuivere intentie en zij drinken hun pot Maastrichts bier en somwijlen bij moeder Majelle een hartigen druppel. Van kort-sluiting is dan ook geen sprake. Zij komen er. Maar voor ons is mathematisch voorgesteld, het dogma een driehoek. De sidderende lijn van ons bestaan is de basis en de opstaande zijden snijden elkander niet in het oneindige (het is een driehoek) maar in de eeuwigheid. Langs de eene lijn, het eene front hebben wij te strijden met onze menschelijke gedachten die altijd weer de verschijning willen vastleggen in een verschijnsel (im Westen nichts Neues), langs de andere frontlijn hebben wij de openbaring Gods te doorstrijden, welke immer verschijning is van het ontoegankelijk licht. Zoo strijden wij op twee fronten, die elkander naderen en ons al nauwer omklemmen. Wij storten vooruit - daar hebt gij de kortsluiting. Maar is het geen fuik? Ja, het is een fuik, wij moeten ons gevangen geven. Maar het vleesch geworden Woord is de Waarheid en de Waarheid heeft ons vrijgemaakt. Het dundoek van ons bestaan wappert uit aan deze lijn, gehavend maar niet geschonden. Slechts voor den zuiveren paganist zijn alle touwtjes doorgesneden. Wij komen er niet - wij zijn komende. En ook zoo weten wij te bidden: onze Vader. Echter diep in ons woont de donkere zekerheid dat in onze beste oogenblikken de Geest des Zoons in onze harten roept: Abba, Vader.

*_**

Het boek van van Duinkerken heeft ons bevestigd in de overtuiging dat het zaad van den nieuwen tijd het best zal kiemen in den akker van het orthodoxe protestantisme. Maar een paradijs-tuin zal het niet worden. Dat is weggelegd voor den dag der dagen.