Opwaartsche Wegen. Jaargang 8

[p. 319]

Ketterjagers?
door J. van Ham.

Het begint er enigszins op te lijken, of de redaktie van Opw. Wegen als kettermeester op gaat treden. Tenminste, men is ongerust. Als er reden voor is, zullen we ons spoedig dienen te veranderen, want Protestantse ketterjagers zijn nog erger dan de Roomse, dat is me tenminste ook al verzekerd, en ik neem het graag aan.

Hoe komen we in zulk een kwaad gerucht? Wel, de kroniekschrijver van de 4de aflevering stelde een kriterium vast voor Protestantse poëzie, waardoor zeker verschillende jongeren uit eigen kring zich zouden buitengesloten voelen; Muller zette het impressionisme onder de ban van onkristelikheid; v.d. Leek het individualisme; van Ham gaf volgens Jan de Groot alle jongeren op de konferentie voor de broek, wel zonder hun geloof aan te tasten, wilde schijnbaar alleen maar het zwijgen opleggen; Muller ten slotte heeft het opnieuw verkorven door een zgn. Christelike roman prullig en onkristelik te noemen.

De woorden van de kroniekschrijver gingen misschien het verst, maar daar ze slechts als een terloopse opmerking waren neergeschreven (‘De protestantse poëzie behoudt, als ze goed is, een element van uiteindelike zekerheid’) zijn ze door velen allicht niet opgemerkt, of is er niet die betekenis aan gehecht, die Roel Houwink drong er een kroniek in het Vrijz. Utr. Protestantenblad van 18 Juli aan te wijden.

Meer in het oogvallend was de wijze waarop Muller het werk van v. Dreest stelde tegenover dat van v. Oosten en in zeer wijde kring trok de aandacht het artiekel van v.d. Leek, naar aanleiding van Stille Opvaart.

Er zijn aan dit artiekel reeds konklusies vastgeknoopt, die doen zien dat het beste artiekel nog nooit volledig en duidelik genoeg is. Als v.d. Leek 't individualisme verwerpt, is daar alle geestelik leven van individualisten mee geoordeeld?; als Muller het impressionisme afwijst, zijn daarmee alle impressionisten onder de ban? Wel is daardoor een bepaalde houding gemerkt als een rem op onze geestelike groei. Als de 19de eeuw bij uitstek individualisties was, en daarmee veel kwaads heeft gebracht, was er dan in de 19de eeuw geen evangelie, krachtig genoeg om

[p. 320]

toch aan alle kanten ook nieuw leven te doen ontspruiten? Men moet weinig historiese zin hebben, om te menen dat een bepaalde periode geen betekenis en geen waarde zou hebben.

Maar als we tegenover het gebod van de Heiland, God lief te hebben boven alles en de naaste als onszelve, altijd weer komen met de vraag: Wat moet ik doen om het eeuwige leven te beërven, dan is het tijd dat we het antwoord ontvangen, dat slechts één ding ons ontbreekt, om n.l. te verkopen al wat we hebben. Dan zullen we ondervinden, dat de vloek van ons geslacht is, dat we niet aan onszelf voorbij kunnen, maar altijd weer met angstige belangstelling, als die van de koortslijder voor de thermometer, onszelf gadeslaan, en dat alle Christelike levensvreugde en levensaanvaarding daardoor stukgeslagen wordt. Voor een waarachtig Christen is het niet het voornaamste, dat hij zalig wordt, maar dat Gods koninkrijk komt.

Uit dit verschil in opvatting sproot Roel Houwink's misvatting van de woorden van de kroniekschrijver voort. ‘Uiteindelike zekerheid’ dacht Houwink, ‘dat houdt in dat men het recht om zich Christelik dichter te noemen verliest, als men niet zeker is van een zalig levenseinde’, en hij varieerde de vraag der discipelen: ‘Wie zal dan Christelik dichter zijn?’ Het aangevallen zinnetje in zijn verband lezende, betekent het ongetwijfeld, dat een Christen nooit zijn vertrouwen verliest in de komst van het koninkrijk, in de overwinning van het kwade door het goede, in een God Die in mensen een welbehagen heeft en dat een Christen nooit ‘het bondgenootschap met de dood’ sluiten kan. Aan zichzelf kan hij twijfelen, vertwijfelen; aan God niet; er is iets, dat eeuwig vast staat, dat aan zijn bestaan zekerheid geeft. Waarachtige Christelike kunst heeft altijd een element van dit vertrouwen in zich. Dat hoeft niet in het vers te zijn uitgedrukt, dat wordt intuïtief gevoeld. Maar vraagt Roel Houwink, ‘is het waar, dat een element van uiteindelike zekerheid inhaerent is aan de religieusiteit?’ We twisten nu niet meer over de betekenis van ‘uiteindelike zekerheid’; zelfs als we die in onze zin nemen, dan zeg ik nee, maar met het woord religieusiteit is een verwijdend woord gebruikt, waardoor alle geestelik gebeuren een plaats verzekerd is. Alleen het botste atheïsme is een ‘geestelike’ houding, die irreligieus is. Onze begrenzing was die van Protestants-Christelik. Er is in de wereldliteratuur, van het oude Egypte, China en Indië af tot op onze tijd zoveel meer en zo geheel andere religieuse kunst dan Protestants-Christelike geschreven, dat het wel nodig is ze niet binnen de afstand van enkele regels met elkaar te vereenzelvigen. Maar toch ook daar op het brede terrein der religieuse kunst, zal men de vanzelfsprekendheid van Gods lofwaardigheid, de wijsheid van Zijn bestuur, de overwinning van het licht over de duisternis als voornaamste element van de grote hymnen der mensheid aantreffen. Is er dan in opstand en wanhoop, in onze verscheurdheid geen religie? Wanneer deze ophoudt God boven alles te stellen, dan kan ze slechts

[p. 321]

tot blasphemie voeren, wanneer de opstand niet anders is dan strijd met het eigen ik, natuurlik wel. Zeker is dit ook een wijze van kontakt zoeken met God, dat echter niet gevonden zal worden dan wanneer de strijd is beslecht door de verbrijzeling van het eigen ik. Maar dat al deze innerlijke strijd er is, is het gevolg van een verkeerd begin. Als er een richting te wijzen is voor onze tijd, dan is het die welke ons verlost van ons onbelangrijke zelf. Godsverheerliking en gemeenschapszin zal ons beter de boodschap van Gods welbehagen aan mensen doen verstaan dan een dageliks onderzoek van onze geestelike status.

Inderdaad dringt meer en meer het besef door, dat achter het voorhangsel der empirie het mysterie schuilt, en dit laatste is belangrijker dan wat v.d. Leek ‘het probleem’ noemt en ik hier in dit verband liever de dagelikse empirie noemen wil.

Maar, vroeg iemand me, naar aanleiding van Muller's bespreking van Het stuwende leven, moet men dan niet eerst zelf geestelik klaar zijn, voor men aan dit andere toe is? Daarop gaf Albert Schweitzer het antwoord, toen hij uit de vertwijfeling der problemen wegstapte en niets dan een dienstknecht van Gods barmhartigheid werd. Komt men zo niet voor de keus òf Christen òf dichter te zijn, vraagt een ander. Ik geloof, dat Schweitzer meer Christen, doch niet minder geleerde en kunstenaar geworden is door zijn stap. Is het niet te hard over een boek als Het stuwende leven het oordeel onkristelik te vellen? Ik zie zelf Het stuwende leven als een soort Selbsterlösung, een poging van de schrijver om zich eigen strijd uit het lijf te schrijven - de laatste bladzijden wijzen op een verzet tegen zelfkultus - maar dat element er in dat Muller als impressionisties kenmerkte, dat is mee geoordeeld in van der Leek's artiekel.

Het oordeel onkristelik gaat nooit over een persoon, daar missen wij het recht toe; zelfs nauweliks over een werk, daarvoor kennen wij een werk meestal te onvolmaakt en daarvoor geeft een werk ook weer te onvolmaakt de bedoeling van de schrijver. Natuurlik zullen we over een werk soms dat harde oordeel toch uitspreken - grove onderscheidingen zijn soms nodig; maar we zullen ons bewust zijn daarmee toch slechts een bepaald element in dat werk als onkristelik te veroordelen, één element, soms de hoofdgedachte, soms slechts iets wat ons gehinderd heeft. Natuurlik zijn we - als we onze bezwaren niet precies formuleren en met argumenten voor anderen aanemelik maken, oppervlakkig en daarmee onrechtvaardig, maar daaraan kunnen we niet altijd ontkomen. Een kritiek zou in Platoniese dialoogvorm misschien enigszins tot volledig rechtdoen kunnen komen. Een kritiek is meestal een samenvatting van enkele primair zich voordoende gedachten naar aanleiding van een gelezen werk. En dan zal het ons soms, dikwijls treffen hoe onder het gebruik van alle namen onzer Christelike terminologie met waarachtig Christendom zeer wonderlik wordt omgesprongen. Op de Pinksterkonferentie zei ik, dat ik de term niet-Christelik of on-Christelik niet gauw voor mijn rekening neem, daar deze meer inhouden dan er dikwijls mee bedoeld wordt.

[p. 322]

Maar men is geen ketterjager, als men voor het Christendom remmende faktoren ontdekt in de kunst van onze, tijdgenoten en zijn bezwaren daartegen nu maar eens niet al te voorzichtig formuleert.

Deze gedachten vormden ook de hoofdtoon van onze bespreking op onze Pinksterkonferentie. Daaruit volgt vanzelf, dat men een verkeerde indruk zou krijgen, als men menen zou, dat ik op de konferentie op raillerende en kleinerende wijze zou hebben gesproken over de moeilikheden van onze jongeren. De bezinning, die ik wenselik achtte, was een bezinning op het geestelik bezit; het oordeel, dat op de konferentie over onze Christelike kunst ging, ging over ons allen.

Wel kan men niet nalaten met enige spot de bezwaren tegen Muller's artiekel over van Maltzahn's Vanwaar zijt gij? onder de ogen te zien. De bezwaren zijn tweeërlei: aan de ene kant de vraag, waarom geven jullie zoveel van je kostbare ruimte aan de bespreking van zo'n prul? Die boeken leest toch niemand meer. Aan de andere zij: hoe kan Muller een boek, dat in alle kerkbodes zo wordt geprezen, zo afkammen? Mag dat zo maar?

Het tweede bezwaar, gedokumenteerd door vele goede, d.w.z. aanbevelende recensies, en een behoorlike oplaag, beantwoordt voldoende het eerste. Er is inderdaad nog een groot publiek, dat van deze en derg. onsmakelikheden smult, en er zijn nog vele voorlichters, die het ‘oordeel des onderscheids’ missen.

Wie het niet gelooven wil - het klinkt ook ongelooflik - leze de volgende knipsels uit voor het merendeel uitvoerige aanbevelende recensies:

Ds. van Schelven schrijft in de Geldersche Kerkbode: In den laatsten tijd heb ik geen boek gelezen, dat ik zoo bizonder kan aanbevelen, en waarvoor dank aan de begaafde schrijfster, den nauwkeurigen vertaler en de gedistingeerde uitgevers La Rivière & Voorhoeve te Zwolle moet worden gebracht.

De Standaard: Haar werk legt getuigenis af van een niet alledaagsch talent.... dan kunnen we niet anders dan haar werk warm toejuichen.

Ook Ds. Miedema in de Groninger Kerkbode is verrukt; De Waarheidsvriend, de Graafschapper, de Rijnlandsche Kerkbode, de Amsterdammer, Het Zoeklicht, de Vaandrager bevelen ons het ten zeerste aan. De Rotterdammer roept zelfs in extase uit: Dit werk is een rijke aanwinst voor onze Christelijke literatuur. De Scheveningsche Kerkbode wil het in alle ‘volkswijkbibliotheken’. De Zondagsbode wekt op tot lezen. Dr Hugo A. van Duyn wijdt er in Timotheus een uitvoerige beschouwing aan, waaruit het volgende: ‘Elisabeth von Maltzahn is een geboren vertelster, een romancière met kijk op menschen en dingen. Zij verstaat op meesterlijke wijze haar personen uit te beelden, alsof zij voor ons leven; diep gaat zij in op de psychologische problemen....’

Als men bij La Rivière en Voorhoeve een prospektus aanvraagt met het oordeel der pers over Vanwaar zijt gij? dan krijgt ge al deze beoordelingen in volle maat,

[p. 323]

met nog een van de Kralingsche Kerkbode, van de Leeuwarder Kerkbode en van Dr Gunning in Pniël op de koop toe.

Wij kregen dit pamflet ongevraagd toegezonden ‘ter onderwijzing voor de recensent P.H.M.’

Is het niet om te lachen? Ik zal er niet in versleten wending op laten volgen, dat het ook bedroevend is. Maar het stemt toch wel ernstig, dat een dergelik prul met zo'n enthousiasme de goegemeente door een rij van brave recensenten in de handen wordt gestopt, zodat het in ongeveer een half jaar 3 drukken beleefde van een waarschijnlik niet gering aantal exemplaren. Ik hoop dat enkele van deze recensenten dit artiekel en Muller's bespreking toch nog eens in handen mogen krijgen en dan nog eens aan het overdenken gaan, of ze niet al te lichtvaardig meehelpen om de boekenkasten, de hoofden en de zielen te vullen met waardeloos goed.