Opwaartsche Wegen. Jaargang 8

[p. 219]

Boekbespreking.

Vanwaar zijt gij?, door E. von Maltzahn. 2e druk. La Rivière en Voorhoeve, Zwolle. (z.j.).

‘Deze roman schildert de droeve gevolgen van de modern-mystieke geestesrichting’, zegt de schrijfster. Verder heet het: ‘Wie kennis maakt met de moderne tijdgeest-stroomingen zal het begrijpen, dat een Christelijk schrijfster het als een verplichting gevoelt, daartegen stelling te kiezen.’ En: ‘Het is bedenkelijk, hoogst bedenkelijk, dat onze Christelijke kringen in het algemeen zoo weinig af weten van deze modern-mystieke en intellectualistische stroomingen, welke vooral jongeren bedreigen, trachten te bedwelmen en te vergiftigen.’

Voor wie lezen kan, zijn deze zinnen uit de inleiding niet alleen stijlloos, maar ook vaag en niets-zeggend. Wat is b.v. ‘de’ mystieke geestesrichting? Wat zijn ‘moderne-tijdgeest-stroomingen?’ Er zijn er dus niet één, doch meer? Ja, zegt E. v. M. en ze herhaalt: ‘modernmystieke en intellectualistische stroomingen.’ Wij weten nu natuurlijk dadelijk op een haar, wat de schrijfster bedoelt en op 't oog heeft, nietwaar? Wat zal dat worden, als ze tegen zulke abstracties de pen gaat voeren!

De recensent zit er mee, als hij gaat beproeven, de inhoud van het boek objectief weer te geven. Het motief is de vriendschap of liefde van Beate Lechner voor Rufus Werner. Beate's vriendin was met Rufus - een houtvester - verloofd, doch overleed. Beate huwde den veel ouderen Lechner en als na Hanna's dood Rufus een werkkring krijgt in de buurt van het landgoed der Lechners (Schönau), ziet hij Beate weer en knoopt vriendschapsbetrekkingen met haar aan. Ook met haar echtgenoot, doch die is heel vaak op reis en dan musiceeren de beide jongelieden naar hartelust. Rufus vindt in die vriendschap en dat samenspel troost voor het verlies van zijn geliefde. Alles heel normaal. Evenwel, het schijnt, dat de vriendschap langzamerhand in liefde overgaat, op het oogenblik, waarop Mevr. Marianne Burgdorf - een oude vriendin der Lechners - op Schönau komt logeeren. Deze Marianne Burgdorf heet een ‘leidster der Godszoekers’ (wie dat zijn blijft ons verborgen) en ze doet veel aan jeugdwerk. De schrijfster laat haar de rol spelen van het booze beginsel en het zoo innig verafschuwde ‘moderne’ behoort onverbrekelijk bij haar. Deze dame heeft, naar het heet, zeer vrije opvattingen over liefde en hoewel de lezer maar vagelijk ingelicht wordt over haar principia, neemt dat niet weg, dat zij er de oorzaak van wordt, dat Beate en Rufus langzamerhand hun vriendschap in liefde zien veranderen. Mevrouw Burgdorf heeft ook een ànder jongmeisje ten val gebracht, haar verleid met een student en het slot van die historie is, (tijdens ons verhaal) dat het meisje overlijdt aan de gevolgen van een ontijdige bevalling. Als veel andere dingen, blijft het voor den lezer ook verborgen, waarin de daadwerkelijke zonde van Beate en Rufus bestaat. Het schijnt uit het verhaal te moeten blijken, dat hun vriendschap liefde wordt, doch reeds als de jongemenschen dit bemerken, treden zij op hun schreden terug, zoodat er dus eigenlijk niets gebeurt. Natuurlijk geven wij de schrijfster volmondig toe, dat de gedachte reeds van het ‘begeeren’ zonde is, maar het bevreemdt ons toch wel in hooge mate, dat zij nergens aan den lezer deze waarheid voorhoudt, zooals die door Jezus werd geformuleerd in het: ‘Wie een vrouw aanziet om haar te begeeren, heeft reeds overspel met haar in zijn hart begaan’, hoewel er letterlijk gesmeten wordt met Bijbelteksten in dit boek.

Hoe het zij, er worden lange en diepgaande gesprekken gevoerd tusschen Rufus en zijn

[p. 220]

moeder, tusschen die moeder en Rufus' broer Adelbert, tusschen Beate en haar echtgenoot, tusschen die echtgenoot en verschillende zijner vrienden, tusschen die vrienden en Rufus' naaste familieleden etc. etc. En het slot van het lied is, dat Beate tot ‘inkeer’ komt, haar zonde belijdt, zich een zenuwoverspanning op den hals haalt en door haar echtgenoot ten slotte weer in liefde wordt geaccepteerd. Vele en veelsoortige ècht-Duitsche lyrisch-dramatische scène's krijgen we gedurende het verloop van dit geheele proces te lezen, die het den Hollandschen lezer bij wijlen wee om het hart maken. Straks zullen we er een uitstallen. En dit alles geschiedt, let wel, nadat er ten hóógste gezondigd is in het gedachteleven. Een misdaad die, het zij hier alvast gezegd aan Beate's dierbare echtgenoot het volste recht geeft.... om z'n mond te houden. Immers, we hooren hem op p. 211 zeggen: ‘Beate, ik had niet voor mogelijk gehouden, dat dit het einde zou zijn van mijn midzomernachtsdroom’. Dit is de Farizeër, die op de andere bladzijde zijn rede vervolgt met: ‘Het was niet juist van mij gezien dat ik, toen ik naar je hand dong, daarin het verleden betrok. Ik heb uw moeder liefgehad, Beate. Jaren lang heb ik tegen die verkeerde neiging gestreden en ook mijn strijd was niet altijd, zooals die zijn moest.’ (Cursiveering van ons, M.).

Enfin, een recensent is aan veel gewoon en wij zouden deze inferieure geschiedenis zulk een uitvoerig aan de kaak stellen niet eens gegund hebben, zoo er nog niet andere dingen dan de bovenstaande in het geding waren.

De geheele geschiedenis heeft dus de verhouding van Rufus tot Beate tot kern. Daar omheen heeft onze Christelijke Courts Mahler haar haat tegen ‘het moderne’ uitgeraasd. Wanneer een Christelijk schrijver nu het drijven van een bepaalde groep lieden aan de kaak wil stellen in zijn roman, dan ga hij gerust zijn gang, maar dan strijde hij openlijk en blijve tenminste eerlijk. Indien iemand waarschuwen wil tegen wat hij een bedenkelijke vrijheid acht in den omgang van jongens en meisjes, we zullen slechts onze schouders ophalen, wanneer tot die waarschuwing speciaal den romanvorm wordt uitverkoren. Maar het is onchristelijk, ja, het is infaam, als daar een zich geloovig noemend Christin alles wat ‘modern’ heet in discrediet poogt te brengen bij haar geloofsgenooten en dat alléén door het debiteeren van vaagheden en leugens. Het gemeene en het bedriegelijke in dit verhaal van E. v. M. is, dat zij verschillende, als geloovigen optredende mannen en vrouwen laatdunkend en minachtend spreken doet over ‘de geheele moderne kritiek’ en ‘de Oostersche wijsheid’ etc. Men komt er - daar zorgt zij wel voor - nergens achter, of en zoo ja, welke bepaalde groep van ‘ongeloovigen’ zij op het oog heeft. Hier zijn enkele citaten, ten bewijze:

‘Als een epidemie schreed het moderne heidendom, zwaar zwanger van Oostersche mystiek door de werelden’. ‘een sovjetgeest besmette duizenden, die, ziende blind, met grenzenlooze lichtzinnigheid theorieën volgden....’. ‘Geld en brood en spelen deden opgeld als nooit t, voren. Dieper en dieper raakte de van God vervreemde wereld in het labyrinth’ ‘.... als ze vertelde van de theorieën, zeden e.d. zooals het moderne leven die beleed en uitleefde.’ ‘De moderne wereld wenschte....’ Dit alles staat op p. 216. En op de volgende heet het: ‘Een anti-Christelijke geest ging over de aarde en infecteerde alles. Wie de oogen niet sloot voor de werkelijkheid, zag met ontzetting, hoe als een wervelwind, de adem van den tijdgeest de volkeren, nabij en verre, vergiftigde. Vervlakking, verwording, revolutiegeest overal, daarnaast (sic!, M.) cultuurbegrippen en geestesstroomingen, die den Christus Gods verwierpen, zonder tal.’ Voor dergelijke onzin zie men de pagina's 8, 33, 31, 47, 55, 58, 60, etc.

Het is natuurlijk gemakkelijk ‘de vrije jeugdvorming’ (wat zègt die algemeenheid? M.) verantwoordelijk te stellen voor een geschiedenis als die van het meisje en den student. Maar het is een grove en infame leugen, dat een jeugdleidster in 't algemeen een paar jongemenschen zal verleiden tot het plegen van ongeoorloofde handelingen. Dat stervende meisje moet als een afschrikwekkend voorbeeld dienen. Maar wij, lezers, nemen niet maar zoo voetstoots aan, dat jongemenschen in 't algemeen, zich laten drijven tot zulk een verboden handeling door praatjes van een leidster. En dat wel, als ze voor de eerste maal samen alleen zijn! Het is al erg, dat iemand ons op zulk een wijze zand in de oogen strooit, erger wordt het, als dat geschiedt om

[p. 221]

‘de’ (?) Jeugdbeweging in discrediet te brengen, maar het allerergste is het, als zulk een verhaal op allerchristelijkste wijze uitgebuit wordt, ja, geheel geconstrueerd, om ‘de waarheid’ van ‘het Christendom’ te ‘bewijzen’!

Moet het nog gezegd worden, dat Marianne Burgdorf sterft ‘in de zonde’ en dat dit sterven alweer heerlijk Christelijk, smakelijk wordt beschreven? Met kwasi-huivering en namaak-ontroering?

Beate komt tot ‘inzicht’. Maar heel haar Christelijk geloof, dat zoo hoog geroemd wordt en ter verdediging waarvan dit geheele boek werd geschreven, is niet in staat, haar te helpen. Immers, de schrijfster deelt ons op p. 247 zèlf mede: ‘Beate Lechner is physiek nooit weer de oude geworden.’ Commentaar overbodig!

Van kleine leugentjes bedienen de sujetten zich, als dat noodig is, zonder blikken of blozen. Beate gaat de zieke Marianne Burgdorf bezoeken, maar durft niet goed alleen gaan. Aan het sterfbed der dame evenwel zegt ze: ‘Mijn man durfde mij na een langdurige ziekte niet alleen laten reizen.’ (228).

Marianne Burgdorf is een reeds bejaarde dame, ongeveer van de leeftijd van Beate's moeder (13). Maar tijdens haar verblijf op Schönau wordt zij opgeroepen omdat haar eenige zuster plotseling ernstig ziek is geworden (28). Dan zegt zij: ‘Ik wil niet gaarne het jonge meisje langer dan beslist noodzakelijk is, alleen laten’. Hoe zit dat?

Over Christelijke ethiek gesproken! We lezen in het begin van het boek, dat Beate's huwelijk met Helmut Lechner gelukkig is. Maar dat neemt niet weg, dat we op p. 27 het volgende lezen: ‘Beate was nog een jong ding, toen ze Lechner ontmoette. Alhoewel hij zeer zeker ook belangrijke kapitaalverliezen had gehad, verkeerde hij toch nog in goeden doen. Lechner kon overal aankloppen. Hij was een nette verschijning, geacht en goed ontwikkeld. Een goede partij, zou men zoo zeggen. En zij, een bekoorlijke verschijning.’

De lezer, die vlug van begrip is, kan hier wel tusschen de regels lezen en hoort het valsche toontje. Maar nu komt het Christelijke: ‘Echter, de scherpzinnige vrouw, die het leven kende, vroeg zich af, of het jonge meisje zichzelve genoeg had gekend en of ze niet aan de jeugdige, ouderlooze zusters een offer had gebracht.’

Natuurlijk is de taal en de stijl van dit verhaal uitmuntend. Hier zijn slechts een paar voorbeelden:

‘Mevrouw Rufus had hem doorzien op dat punt en wist maar al te goed, wat daarbij op het spel stond’ (9). ‘In zijn kamer stond een bonte rij van producten der moderne literatuur, sommigen sieraden de letterkunde, sprankelend van leven, wegslepend van jubelende zinsbouw’ (10). ‘De inhoud van de lade was door het vele gebruik in het ongereede geraakt’ (11). ‘Slechts eenige perken met herfstbloemen.... staken ietwat scherp af bij de zeldzaam harmonieerende herfsttinten’ (13). ‘Zij bediende met veel omslag de thee’ (17). ‘hingen Beate's oogen aan de lippen der oude vriendin’ (26). ‘Een warme bloedstroom kleurde het gezicht’ (26). ‘De geheimzinnigheid der natuur klopte aan twee menschenharten’ (37). ‘En haar ziel ging zwanger van levensvolmaking’ (38) ‘Doch de drang naar het schoone beheerschte hem te veel’ (59). ‘Een hart, dat naar alle zijden overvloeide’ (191) ‘En wie droeg geen wonden in het hart?’ (195) ‘Het spelevaren op.... alles, kwam opnieuw boven....’ (210) ‘Het schijnt een ontspannende uitwerking op haar uit te oefenen.... Op den duur is deze spanning echter zenuwsloopend’ (192) etc.

Hier is een heerlijk, sappig stuk lyrische dramatiek:

‘Slechts tegen het schemeruur, als het avondrood de kimmen kuste, werd het boven levendig. Dan herleefden de oude toondichters: de muziekgolven deinden. Wie het niet wist, welke handen aan het heerlijke instrument deze klanken ontlokten, zou zonder meer gedacht hebben, een kunstenaar van beroep (sic, M.) aan den vleugel te vinden. Kracht en spontaniteit, ook teederheid, ware kunst eigen. Onrust en stormgeloei - bazuinstooten. (allemaal uit die piano, M.). Lenteleven en dan tenslotte (sic) een bruidslied op zijden snaren vertolkt. En daartusschen, als uit een andere wereld overkomend, het vertrouwelijke zuchten eener laatste biecht. Wie die weeën in deze muziekgolven langer beluisterde, kreeg den indruk van een ingewikkelden, bovennatuurlijken gang van zaken.’ Men begrijpt, wat dat beteekent, vooral als er even later geschreven wordt: ‘Droomend zweefde zij door sferen, die geen werkelijkheid kenden.’ En natuurlijk:

[p. 222]

‘Die zelfverlossing hield geen stand’ (190-191). (Alle cursiveering is van ons, M.).

De vertaling van dit prul is in overeenstemming met de rest. De bewerker is uitnemend in de stijl van het geheel gebleven. Ziet u maar:

‘meerdere families’ (8); ‘Een verschijning, die opviel en direkt innam’ (14); ‘Een vrouwenkop met fijne trekken’ (14); ‘in betrekking tot’ (17); ‘hoe zijn oog haar zag in zijn mannelijk lieven’ (37); ‘dat haar kracht niet braak lag’ (49); ‘verpleegde gaarde’ (63) ‘Voor haar gaf het ongeschreven wetten’ (67); ‘werpen de hoekzuilen in de smeltkroes’ (89); ‘meer dan bereikt’ (91); ‘De slungel heeft weer geen sjaal om’ zegt een dame (115); ‘zij reist morgen af’ (131); ‘Dat die Burgdorf ook niet kwam’ (216); ‘Hij brak af’ (212); Ontroerd brak hij af’ (211); ‘Daar brak het stuk plotseling af’ (193); ‘De Tiefensander’ = de heer Tiefensand (237); ‘Rolf was vuur en vlam en holde de trap op’ (246); ‘Laat je dat van mij zeggen’ (108); ‘Een winterdag bij hoogtij’ (113) etc. etc.

Ten laatste nog een woord van dank aan de heeren uitgevers, die den moed gehad hebben niet alleen, om ons Christelijk volksdeel, waarvan in uitgeversprospecti met zooveel ophef gewag gemaakt wordt, te beduvelen, maar die zelfs een eer stellen in hun twijfelachtig ondernemen, gezien hun eigen inleiding. Daarin heet het, dat degenen, ‘die door werkkring of anderszins’ (sic! M.) aanraking hebben met de breede volkslagen ‘bij ervaring weten, hoe het daar deint’. Van deinen maar gezwegen is ons van die breede volkslagen in dit snertboek niets gebleken. Pathetisch roepen die heeren uitgevers: ‘ja, waar zoekt het jagende moderne leven al niet naar?’ Wij zijn daarnaar minder nieuwsgierig dan om te weten, of zij het halteren met nietszeggende abstracties als deze, van Von Maltzahn hebben geleerd. Hun bombast-taal vinden we ook verderop: ‘Over de aarde vaart een wonderlijke geest, tot aan haar uiterste verten’. Ach, die varende geest en die verre aarde-verten! Maar: ‘Elisabeth von Maltzahn plaatst ons midden in den bruischenden vloed’ (Dat is niet zoo héél prettig, heeren!). En nu volgen de leugens elkaar met angstwekkende snelheid op: ‘Zij laat ons intens meeleven; brengt ons in contact met bloeiende, jonge levens (er worden zeker menschen bedoeld?); met levensrijpe mannen en vrouwen, en de neigingen huns harten; met de groote levensvragen van hoofd en ziel. Haar felle belichting dringt door tot in de schuilhoeken van het leven. Haar roman wil een hulpmiddel zijn voor het geloof en de Christelijke ethiek....’ Enfin lezer, hier wordt ons de soep toch te heet, dit is méér dan een mensch verdragen kan.

Laten we het even duidelijk vaststellen. Hier zijn uitgevers, Christelijke uitgevers, die niet slechts bedrukt papier in den handel brengen, om er iets aan te verdienen, maar die de pretentie willen hebben, hun mede-Christenen met hun uitgaven te dienen en voor te lichten. Zij zijn blijkens hun inleiding nog grootsch ook op hun wanprestatie. Zij geven dit boek uit, van deze schrijfster. Hoe zullen we zulk een handelwijze kwalificeeren? Is het niet treurig, dat deze menschen geen kans zien om in het buitenland werken te vinden als die van Jeane Oterdahl, Raoul Stephan, Bern. Vallotton etc.? Waarom vindt een niet-Christelijk uitgever Oterdahl wèl en zij niet? Het is fraai!

P.H.M.

De Zachtmoedige, door F.M. Dostojefski. Amsterdam, U.M. De Gulden Ster (z.j.).

‘De zachtmoedige’ staat bij de sponde van zijn overleden vrouw en peinst. De overdenking bij dat sterfbed vormt den inhoud van dit boekje. Laten we er geen woorden aan besteden, want die vermogen toch niet de sfeer te suggereeren, welke uitgaat van dit ‘phantastisch verhaal’ en zouden alleen maar verschrompelen in de schaduw van deze niets ontziende ziels-ontlediging. De overdenkingen van den zachtmoedige vertolkte Charlotte Defresne-Köhler in haar voordracht en die haar niet hoorden, moeten zich tevreden stellen met het gedrukte woord. Men leze dit verhaal hardop, dan verliest men er het minste aan. Wat is het onnoozel, te zeggen, dat dit boekje ontroerend schoon en aangrijpend is!

P.H.M.