Opwaartsche Wegen. Jaargang 7

[p. 228]

De bundels van Anthonie Donker
door W.A.P. Smit.

‘Acheron’, Hijman, Stenfert Kroese & v.d. Zande, Arnhem 1926.

‘Grenzen’, idem 1928.

De donkere klank, dien Anthonie Donker voor zijn eersten bundel als titel koos, beantwoordt aan den even donkeren zin daarvan. De Acheron immers is de ‘rivier van ach-en-wee’ in het doodenrijk der Grieken. Voor Donker wordt hij het symbool van het lijden en den dood, waaraan onze natuur onherroepelijk gebonden is.

Wild bloeit de roos van onze overmoed.
Dit spel is kansrijk en de worp was goed.
Doch onverhoeds en diep verholen, hoor
De ruischende Acheron van het bloed.

De beklemming van deze gebondenheid vormt den grondtoon van dezen kleinen bundel. In den roes van onze kracht zouden we de wereld willen veroveren, maar in die kracht werkt reeds de vernietiging. En wat baat tegenover de eeuwigheid de korte flits van ons leven? Achter het weinige, dat we verkregen, ligt het onnoemelijke, dat we nooit zullen bereiken. En zelfs dat weinige duurt slechts - tot den dood.

Het blijft echter niet bij een klacht zonder meer, daarvoor is dit besef te cerebraal. Onze bruisende levenskracht verzet zich tegen den onverbiddelijken Acheron, want instinctief weet ze, dat er Leven moet zijn, machtiger dan deze dood. Onverwachts licht het soms even op:

Donker is dit bestaan en toch, en toch
Daar was een licht in d'oogen van een kind.

Behalve in deze regels is er voor het licht in ‘Acheron’ weinig plaats. Eerst in ‘Grenzen’ vinden we de bijna onwillige erkenning daarvan terug. Toch hebben we deze regels noodig voor het begrijpen van Donkers poëzie. Want de macht van

[p. 229]

Acheron wordt niet in doffe berusting beleden, maar met woorden gezegd, die nog trillen van pijn. Achter het donker is de opstand van het Licht.

In den eersten bundel blijft dit alles nog min of meer omhuld. Slechts in de weinige kwatrijnen der eerste twee bladzijden uit Donker zich onmiddellijk, verder kiest hij een symbool. Maar wij herkennen zonder moeite zijn eigen leed en strijd in de tragiek der gestalten, die hij voor ons oproept. In de paleiszaal huivert Omar Khayyam ‘zijn doodlijk vreezen’ voor het vergaan: wat is de waarde van macht en heerlijkheid, wanneer ze niet eeuwig zijn? Poppaea Sabina en Nero staan aan de grenzen van hun macht en eerst achter die grenzen ligt de vervulling van hun begeeren. Als Nero bij den brand van Rome vol trots zijn hand wil uitstrekken over de stad, die hij kon doen ondergaan, dan beseft hij ineens:

Zijn sombre trots zou boven Romes vlammen
De sterren nooit te brandschatten vermogen.
Hij voelde 't ijlend bloed langzaam verlammen
En sloeg den blinden mantel voor zijn oogen.

Leander gaat te gronde in zijn sprong naar Hero, die onbereikbaar bleef, en ‘het meisje’ weet haar levensdoel in het onmogelijke: ‘het kindje zingen(d) in haar angstig bloed’.

We zijn gebondenen van Acheron!

....en toch, en toch

Daar was een licht in d' oogen van een kind.

Na dit alles kan de titel van den tweeden bundel, ‘Grenzen’, voor ons niet duister meer zijn. Met een ander woord wordt hetzelfde herhaald.

Toch treft ons dadelijk een groot verschil tusschen beide bundels. In ‘Acheron’ beeldhouwde Donker hem wel zeer nauw verwante, maar toch steeds buiten hem staande figuren. Er ligt iets koels in de strakke, gave regels van zijn vers, waarachter hij zijn eigen hart zoekt te verbergen. In ‘Grenzen’ is dat anders geworden. Donker is te vol van leed en strijd om een beeld te kunnen zoeken. Direkt en hartstochtelijk uit hij zich, zonder te letten op een onzuiver rijm of een onregelmatigen versvorm. Het cerebrale kwatrijn ontbreekt nu geheel.

Aan deze verandering is zonder twijfel het leed niet vreemd, dat Donker in de laatste jaren gekend heeft. Zijn vurige werkkracht werd tot rust gedoemd op het oogenblik, dat het leven zich na zijn studie voor hem openlegde. Rust. Geen inspanning meer. Maar in de rust natuurlijk: strijd.

Het is weer dezelfde strijd om het onbereikbare - en toch anders. Want wat vroeger voor het lichaam gemakkelijk was, is nu te veel. Bij iedere poging van den wil is er dadelijk: de grens. En die grens is het zieke lichaam - de ‘Acheron van het bloed’.

Als dat lichaam maar overwonnen is, worden plotseling alle dingen weer mogelijk, zooals in Franciscus van Assisi blijkt:

[p. 230]

 

Waar het bergpad zwenkte en den kloostertuin

 

Ontkwam, voortspringend langs aanvanklijk schuin

 

Maar dan schier loodrecht opstijgenden rots,

 

Stond onbewegelijk Franciscus. Onder hem

 

Lagen in dunnen mist klooster en meer.

 

Het ziende kende hij het nauwlijks meer

 

Dan als verlaten legerplaatsen Gods.

 

Een klein brevier is aan zijn hand ontvallen

 

En viel als een dor blad onpeilbaar diep.

 

Thans scheen het rustelooze bloed bezonnen

 

En het weerspannig lichaam overwonnen,

 

En hij stond wachtende tot God hem riep

 

Volkomen rustig op de laatste wallen.

 

Hij hoorde op een andere planeet

 

Engelen zingen, en vervolgens schreed

 

Hij waar een gems hem niet meer volgen kon,

 

Boven de wereld blinkend in de zon.

In Donkers diep-neerslachtige stemming blijft alleen deze droom van vrijheid een lichtpunt, en de droomende herinnering aan de jeugd, die nog aan geluk geloofde. Maar ook op deze droomen volgt weer het ontwaken. En dan is de wereld dubbel grauw en troosteloos. De ziel verzet zich: ‘dit somber land is niet mijn vaderland’. Hooren wij werkelijk thuis in deze somberheid? Maar waarom dan het leven, de tocht van grens tot grens: van geboorte tot dood?

Zelfs de oogenblikken van vrede worden verontrust door de altijd dreigende nabijheid der grenzen:

Het was zoo vreemd weemoedig het te weten,
Ons samenzijn, de zomeravond buiten,
Dit vredige - en toch niet te vergeten
Dat eens een winter ons warm bloed zal sluiten.

De roode schemering zonk op de ruiten.
Toen zwegen wij, alsof we elkaar verweten
Wat niemand wist. Wij hoorden afgemeten
Klokslagen de stilte trillend omsluiten.

Zouden wij lang nog bij elkander wezen?
Angstig van liefde ontvluchtte ik hun oogen,
Eenzaam en naar mijzelven afgewezen.

Had mij de roode schemering bedrogen
Of rees in allen een onmeet'lijk vreezen?
De donk're takken langs het raam bewogen.

[p. 231]

Ook in dezen bundel krijgen de onvervuldheid en onzekerheid nog een enkele maal gestalte in een symbolische figuur. Maar deze wordt niet meer zorgvuldig geboetseerd als in ‘Acheron’. Abrupt geeft Donker ons het zeere hart, bijna zonder te verbergen, dat het telkens weer het zijne is.

De slaapwandelaarster.

Zij is opgestaan; haar stuurlooze handen
Hebben het heete kussen gestreeld.
Haar oogen hebben ontstoken randen.
Zij heeft zich jarenlang verveeld.
Verlangen was bijna doodgebloed.
Maar nooit was haar minnaar zóó nabij:
‘Hij staat buiten en hij roept mij’ -
Zij glimlacht alsof zij iemand groet.
- De ijz'ren trapleuning, ruig van roest
Is kil in haar kleine, tastende hand.
Zij ontwaakt: waar is zij aangeland?
Zij hoort in het donker haar holle hoest.

Zij stond aan de grens; toen zij het geluk grijpen wilde, was het onbereikbaar en zij hield slechts haar zieken hoest.

Donkers ziekte bracht hem voor een winter in Davos, en met enkele ‘verzen uit Davos’ sluit deze bundel. Ze verschillen weinig van de voorafgaande, zooals ook niet te verwachten was. Is er wel een plaats, waar heviger gestreden wordt op de grenzen van leven en dood dan juist Davos? Voor velen is er de dood zóó nabij, dat het leven hen verschrikt en de vader snel zijn oogen sluit, wanneer het kind juichend zijn naam roept (De vader en het kind).

De twee laatste verzen echter richten zich weer naar het licht, vooral ‘Morgenwandeling’:

De zon gaat over de bergen op.
De kleine stem van een slede
is ver weg helder te hooren.
Dit leven - ik geef het nog niet op,
(soms denk ik: verloren, verloren).
Doch al het hopeloos verleden,
ziekte en hunkering,
van liefde en drift de wisseling,
het was enkel tot dit weten:
er is geluk in ieder ding.
Mijn oogen gingen open.
Ik zie mijn voeten in de sneeuw

[p. 232]

 

weer snel en lenig loopen.

 

Ik hoor mijn eigen stem, ik zing.

 

Dit leven, is het herinnering

 

of een nog bruisend hopen?

En ‘de Gestorvene’ erkent:

Somber en goddeloos en diep neerslachtig
Ben ik de leege velden doorgegaan,
Maar aan het eind gekomen bleef ik staan:
Achter mij lag, fonkelend en prachtig,
Een zonnig land. Ik had het blind begaan....

Is het opzet, dat deze beide verzen aan het einde van den bundel staan? Bedoelen ze een bewusten terugkeer naar het hopen? We zijn zeer geneigd het te gelooven. In ieder geval bewijzen zij, dat de schaduw van Acheron en de benauwing der Grenzen nog niet almachtig zijn in de ziel van den dichter. Het ‘en toch, en toch....’ uit den eersten bundel is niet tot zwijgen gekomen, maar ondanks alles van een aarzelende tot een zekerder erkenning gegroeid. Het Licht liet zich niet verdringen: ‘er is geluk in ieder ding’.

Zal deze blijheid sterk genoeg zijn om het donker te overwinnen? We hebben zoozeer met den dichter meegeleefd, dat we met beide handen die hoop vasthouden. Maar we weten, dat er slechts één Licht is, waarvoor de duisternis altijd moet wijken: het Licht der Wereld, dat den Acheron overwon en geen Grenzen kent. Tot dat Licht bidden wij voor den dichter en voor onszelf - om Zijn overwinning in onze ziel.

Mijn karakteristiek gaf er reeds blijk van: ‘Grenzen’ heeft mij diep ontroerd. Er gaat iets onweerstaanbaars van uit. We worden ingeweven in een web van droevige en nooit luidruchtige woorden. Deze bundel doet mij denken aan den mist van een vroegen morgen. In de onmetelijke vochtigheid is iets schoons en onbestemds verborgen, en toch ook weer niet in den zichtbaren mist, maar.... daarachter. Zoo zijn het ook niet Donkers woorden, die ons boeien, maar wat daarachter ligt: een ziel. De woorden dienen slechts om ons stil en aandachtig te maken voor die nabijheid.

Een vers moet zijn de uiting van een ziel en kan alleen uit die ziel leven. Het lijkt bijna onnoodig dit te herhalen, en toch zijn er zooveel verzen, die niet meer geven dan de uiting van het vernuft. We zijn vaak geneigd ons daardoor te laten beetnemen. Want de techniek is goed, het rythme is zuiver, de rijmen zijn vlot. Ook kan soms de gedachte boeiend zijn en het beeld origineel! En toch blijft het maakwerk - brillant misschien, maar toch maakwerk - omdat de ziel zich daarin niet heeft geopenbaard. En alleen door zijn ziel kan de mensch tot leven - bezielen.

Men versta mij vooral niet verkeerd. Ik doel niet op het onderscheid tusschen

[p. 233]

cerebrale en ‘cordiale’ poëzie. De ziel kan evenzeer het verstand tot haar medium kiezen als het gevoel. De intellectueele Du Bartas is daarvan het schitterend bewijs - en in onzen tijd Albert Verwey. Het gaat hier om het onderscheid tusschen doode en levende poëzie. En dood zijn alle verzen, cerebraal of cordiaal, waarin de ziel ontbreekt.

Maar wat die ziel is in het vers, kunnen we niet onder woorden vangen. Zij is het wezenlijke daarvan en toch onwezenlijk, de eigenlijke inhoud en ligt toch niet in de woorden. Hetzelfde ervaren we, maar sterker en duidelijker, wanneer we den brief lezen van een zeer geliefde. Het is niet in de eerste plaats de inhoud der geschreven woorden, die ons hart doet kloppen, maar het veel kostbaardere, dat diezelfde woorden ons brengen: haar nabijheid, omdat ze leven uit háár leven.

Zoo brengt een levend vers ons de nabijheid van een ziel, en wij vergissen ons in die nabijheid niet. En dat juist was mijn vreugde in Donkers beide bundels. Bijna ieder vers brengt ons de ziel. Zelfs de cerebrale kwatrijnen worden geen vernuftsspel, zooals ze dat bij andere modernen maar al te gemakkelijk doen.

Die bezieling is het geheim van Donkers poëzie. Want zijn techniek is niet vlekkeloos, zijn rijm niet kostbaar, zijn woordkeus slechts zelden verrassend. Meestal volgen de woorden heel gewoon en heel gestadig op elkaar. Maar ze maken ons stil, omdat ze bezield zijn.

Niet altijd ontkomt Donker aan het gevaar ziel door vernuft te willen vervangen. Verzen als ‘Het eiland der ziel’ en ‘Paradise Lost’ uit ‘Acheron’ blijven voor mij leeg en koud. Maar een duidelijker voorbeeld vond ik in Erts 1929, waar hij een vers, ‘Davos’, met de twee volgende strofen begint:

Een herfst is er, onaangerand van sterven.
Wit rijzen toppen, in de zon gewasschen,
weerbaar, gekarteld in het blauw gekorven,
maar oogen die reeds keeren in hun kassen
zien er het schuimend licht vergeefs verbrassen,
de zon is licht, het lichaam is bedorven.

Lijdelijk liggen zij er uitgestrekt,
leven verlangend uit vertraagden dood,
in loome rust van dag tot dag gerekt,
hier in dit dal als een gezonken vloot,
verloren in het laatste avondrood,
te vroeg verraden en voorgoed genekt.

De eerste strofe wordt door den laatsten regel weer omhoog gestuwd, maar de volgende blijft dood. De ‘gezonken vloot’ kunnen we verstandelijk waardeeren, terwijl we ons toch blijven verzetten tegen dit beeld voor - zieken in de bergen. En ‘genekt’ is opzettelijk gekozen, met de bedoeling ons door zijn onverwachte

[p. 234]

ruwheid te verrassen - verstandelijk dus. Door deze laatste regels verliezen ook de drie eerste hun glans; ze blijven leege en alledaagsche woorden zonder ‘bezieling’. En ook de rest van dit gedicht blijft die missen, hoewel - of misschien juist omdat het zoo knap is.

Wie na deze strofen de door mij uit ‘Grenzen’ geciteerde verzen nog eens overleest, zal dadelijk het verschil voelen. En zich met mij verheugen in het bezit van dezen ‘levenden’ bundel.