Opwaartsche Wegen. Jaargang 5

[p. 230]

Bij het nagelaten werk van Gerard Bruning
door J. Haantjes

Onze letterkunde is weer een jonge dode rijker. ‘Wie de goden liefhebben nemen zij jong tot zich.’

Het heeft deze jonggestorvene wel zeer veel moeite gekost om deze klassieke waarheid te verstaan; hij had het leven dan ook zo hartstochtelik lief. En wij kunnen het begrijpen hoe z'n broer, Henri Bruning, na z'n dood sprak van ‘Gods genadeloze en jaloerse Liefde’.

Maar Gerard Bruning heeft deze waarheid niet alleen verstaan, het is hem ook gelukt ze te beleven. Met z'n dood heeft hij z'n leven vervuld. En juist omdat dit leven zo vol gloed, zo ‘vulkanies’ was, daarom is deze levensvervulling te ontroerender en te heerliker.

Van deze overgave merkt men in z'n werk nog slechts weinig. Hij behaalde pas een volledige overwinning, toen het leven reeds ‘onweerhoudbaar in hem daalde’.

Maar belangriker dan z'n leven was z'n dood. Z'n broer getuigt daarvan in de inleiding: ‘Rijker en wezenliker van waarde dan de verzen die hij eenmaal schreef, rijker en wezenliker dan het proza waarin hij eens heel zijn grote droeve ziel heeft uitgesnikt, is het witte gedicht van zijn dood geworden’.

Ondertussen ligt dan het werk van zijn korte leven voor ons, uitgegeven door z'n broer en H. Marsman. En even herinnert het ons aan die andere jongestorven letterkundige, van nu bijna vijftig jaar geleden, Jacques Perk. Maar ook slechts even. De overeenkomst blijft hier beperkt tot de uiterlike verschijnselen. Beide stierven zij op jeugdige leeftijd en aan dezelfde ziekte.

Bij Perk was het scheppend genie het voornaamste, Gerard Bruning is in de eerste plaats criticus. Hij heeft, het is waar, ook wel zelf letterkundig proza geschreven, maar dit proza bepaalt zijn waarde niet. Marsman geeft er in zijn voorwoord de fouten van aan. ‘Hij kon geen gestalten oproepen; en zijn vertellingen missen het driemensionale der handeling, waardoor figuren vrij in de ruimte gaan staan en

[p. 231]

bewegen’. En: ‘hij kon, uit een sidderend ongeduld naar de beslissing, de geboorte niet afwachten, als hij schiep.’

Perk werd geëerd als dichter, maar hij was meer dan dat, hij had een denkersaanleg in zich. En het is maar aan z'n vroege dood te danken, dat deze aanleg zich niet ontwikkelde. Sterker nog, doordat Perk uitgeroepen werd als eerste schepper van een nieuwe schoonheid, bleef deze filosofiese aanleg in de eerste tijd voor het nageslacht verborgen.

Gerard Bruning is in de eerste plaats denker. Maar ook hier ligt er een generatie tussen hem en Perk. Perk was op z'n twintigste tot de overtuiging gekomen, dat het schone òòk goed was. Bruning daarentegen verkondigde, dat het levenskrachtige (en voor hem was slechts levenskrachtig, wat volgens zijn overtuiging ook goed was) slechts schoon kan zijn.

Bruning was, vóór alles, criticus, en als zodanig is - beter dan met Perk - een vergelijking met van Deyssel hier op zijn plaats. Beiden hebben ze een even warme veréring voor Rembrandt (men leze Bruning's bladzijden over ‘Rembrandt de realist’). In beider kritieken gloeit een even grote hartstocht, waarin alle grenzen van het burgerlik fatsoen versmelten. Een artikel over ‘Kleine Inez’ heeft hier tot titel: ‘Bekroonde ontbinding,’ Dirk Coster wordt een ‘valse munter’ genoemd, ‘Voor de Poort’ van Top Naeff heet ‘Het boek van de verziekte hartstocht.’

Toch is er ook hier verschil. In van Deyssel leefde, naast deze hartstocht, het element der kalme observatie. Voor zijn scheppend werk bleek deze twee-eenheid fataal te zijn: ‘Een liefde’ werd er onwerkelik door, ‘De kleine Republiek’ onleesbaar, z'n ‘Proza’ onbegrijpelijk. Maar in zijn letterkundige kritieken vulden deze twee elementen elkaar aan. Z'n hartstocht zou niet zo'n overtuigende kracht gehad hebben, als daarnaast niet z'n observatie gestaan had. De hartstochtelike gedeelten bewonderden we of we vermaakten ons er mee, - naar z'n koele ontledingen luisterden we met aandacht; zij voedden ons op.

Deze observatie en ontleding ontbreekt bij Bruning. Voor een deel is dat het gevolg van Bruning's wijze van schrijven. Hij heeft er 't geduld niet toe. Hij ‘vliegt zijn vijand naar de keel’. ‘Strijdend verhevigde en vervulde hij zich.’ Maar voor een ander deel is dat toch ook het resultaat van de soort kritiek, die hij beoefende. Hij schreef niet, zoals van Deyssel, aesthétiese kritiek, hij gaf levenskritiek.

Maar ik doe misschien beter, om hier eerst de karakteristiek af te schrijven, die Marsman geeft van Bruning's kritiek.

‘Hij heeft, ten eerste, theoretisch, elk ethisch en apostolisch apriorisme in verband met kunst ver verworpen; hij eischte, secundo, (behalve een (bijna-voorondersteld) sterk kunstenaarschap) een, binnen de door elke persoonlijkheid gegeven, voor elke persoonlijkheid andere grenzen: sterk en volledig leven, maar hij achtte dezen

[p. 232]

volledigen rijkdom en kracht onmogelijk voor levens, waaruit het voor hem essentieele besef van goed en kwaad was vervluchtigd; hij ontkende de mogelijkheid van levensspanning zonder levens-richting; hij ontkende de kans op intensiteit zonder gehalte; hij zei: brute, doellooze vitaliteit verwoekert zichzelf; de moreele normen zijn tevens vitalistisch: wie de moraal (voor hem heteronoom, inhaerent aan de voor hem objectieve waarheid) afsnijdt, snijdt daarmee direct: leven af, en verzwakt buitendien, indirect, de zuivering en versterking, die de moraal op de brute (bruto-) levenskracht heeft: zoo werd zijn reactie op elk kunstwerk drieledig, maar organisch tot eenheid verbonden: aesthetisch-vitalistisch-moreel tegelijk.’

Tot welk een conclusies dit standpunt voert ten opzichte van de hedendaagse litteratuur, moge uit een paar voorbeelden blijken. Ik beperk me daarbij tot de drie hoofdstukken, waarvan ik de titels al even noemde, en geef uit elk een typerend citaat.

Kleine Inez: ‘Schaarsche meubelen.... schemer.... pendule.... candelabres.... Kampfer.... kampfer.... een uitgedoofde mensch.... het stof der judaspenningen.’

Dirk Coster: ‘En hier raak ik tenslotte het kenmerk van Coster's kritiek in hare Gesamtheit: zij is geen keuze, geen oordeel, geen scheiding (geen “levenskritiek”) maar een constateeren onder overlegging van eenige ethische desiderati, zonder nochtans daaraan toe te voegen: dit wèl, dit niet; zij kan, krachtens haar gecultiveerd subjectivisme trouwens niet méér zijn en daarmee is zij tot algeheele onvruchtbaarheid gedoemd: anti-creatief!’

Voor de Poort: ‘Het is een machtelooze ontbinding.

Het is een bekentenis niet in staat te zijn het leven te ordenen, rond een levend, rond een in mensch en gemeenschap creatief werkzaam principe.

Het heeft - en dit is de rotheid van deze roman, - het heeft ook niet het besef van het gemis van dit principe.’

De karakteristiek van Marsman geeft niet alleen een mooie samenvatting van heel Bruning's houding tegenover een kunstwerk, maar ze bevat, hoewel bedekt, tevens de aanwijzing van de zwakke punten erin. Die is er in de woorden ‘theoretisch’ en ‘bijna voorondersteld’.

Bruning heeft, zegt Marsman, ‘theoretisch, elk ethisch en apostolisch apriorisme in verband met kunst ver verworpen’. 'n Enkele uitlating hier en daar van Bruning zelf, doet vermoeden, dat hij hierbij doelde op de orthodox-Protestantse letterkundige kritiek. Maar hier is toch wel een zeer naief misverstand! 'k Zal niet zeggen, dat een dergelik aprionisme daar niet voorkomt. Helaas maar al te vaak nog. Aesthetiese gewetenloosheid lijkt zeer veel op het duizendkoppig monster, waar Hercules eenmaal tegen te vechten had. Maar, dit apriorisme mocht Bruning niet tot norm nemen, omdat het niet de algemeen erkende praktijk was, maar enkel de ontaarding ervan. En wat de algemeen erkende praktijk betreft, daarbij zij onmiddellik toegegeven,

[p. 233]

dat hier 't woord ‘ethies’ in tegenstelling met aestheties zeer veel gebruikt werd en wordt, maar met ethies wordt dan niet enkel bedoeld: moraal, maar de verzekerdheid dat 't leven, zò gezien en gedaan, creatief is, en anders, anti-creatief; afgeleid geloof, dus - maar zegt Bruning 't zelf eigenlik niet juist zo? En waarom verwijt hij anderen dan een ‘ethisch en apostolisch apriorisme’, dat hij zelf, misschien niet ‘theoretisch’ maar dan toch practies, even overtuigend bezit?

Ik zou bij de karakteristiek van Marsman nog graag een tweede kanttekening maken. Bruning verwaarloost, geloof ik, de Schoonheid als afzonderlike levenwekkende macht. Het kunstenaarschap is bij hem ‘bijna voorondersteld’. En nu wil ik niet beweren, dat schoonheid niet anti-creatief, en dus verderfelik zou kunnen zijn. Maar dat komt, omdat ze altijd een menselik medium van node heeft. Soms slechts één medium, dat van de ontvanger, maar meestal zelfs twee: dat van de zender en de ontvanger. En de mens is wel zo diep gevallen, dat hij zelfs de afglans van Gods heerlikheid misbruikt voor eigen zondige doeleinden. Maar dat alles doet aan de Schoonheid als creatieve macht niets af.

Nu is Bruning hier beter, dan hij schijnen wil. In een geheel aestheties georienteerd artikel over Karel van den Oever, zegt hij:

‘Het kunstwerk als kunstwerk (en tant que kunstwerk!) ontgaat elk buitenkunstelijk a-priorisme en het handhaaft zich in weerwil van manifest en program. Wie ooit met artistiek program of manifest Rembrandt en Vondel dacht te treffen, treft zichzelf en wie aan hun werk een ‘kunst’-gehalte zou ontzeggen op grond van buitenkunstelijke a-priorismen vecht met een houten zwaard maar zonder trefkans. Het gaat op een bepaald moment in de kunst om niets anders dan de kunst en op een ander bepaald moment (of tegelijkertijd!) om niets anders dan de mensch, maar ditmaal worden de normen van zelve van hooger orde, omdat nu het criterium niet de kunst maar de mensch is. Wie beide momenten verwart, vertroebelt het inzicht en men zal er dan toe moeten komen, ofwel terwille van de kunst een gore cochonnerie, ofwel terwille van een buiten-kunstelijk a-priorisme het stichtelijk versje te aanvaarden. Maar wie beide momenten te rechter tijd hanteert, - en elke kunstgevoelige hanteert die momenten wat hij er in theorie ook over beweren moge, - zal de cochonnerie verwerpen omdat het op een bepaald moment om den mensch en alleen om den mensch gaat, het stichtelijk versje, omdat het op een bepaald moment om de kunst en alleen om de kunst gaat.

Hiermee is in de kern alles over kunst, kunstenaar en menschen in hun onderlinge verhouding gezegd, - hiermee is in de kern meteen de taak der critiek, welke niets anders te doen heeft dan die beide momenten te hanteeren, afgebakend.’

Maar toch voel ik ook hier nog verschil. De spanning tussen de twee polen (Geloof en Schoonheid) moet er zijn, in elke kritiek, in elke litteratuurbeschouwing. Er wordt tegenwoordig naar getracht, om de constante verhouding tussen deze beide

[p. 234]

te vinden. En bezinning op dit punt is zeker goed, als ze maar niet leidt tot 'n formule. 't Moet een spanning blijven.

Maar doel van de kritiek mag deze spanning toch niet zijn. Ze zit achter die kritiek, geeft aan die kritiek de nodige geestelike kracht. Maar de taak der kritiek verandert er in wezen niet door: die blijft niets dan een getuigenis van de Schoonheid, als afzonderlike creatieve kracht, als de afglans van Gods heerlikheid.

En daarom geloof ik ook niet aan wat Marsman zegt: ‘Ik heb het gevoel, of de contemporaine litteraire critiek met hem (Bruning) haar ruggegraat kwijt is.’

Want Bruning's kritiek is geen aesthetiese kritiek, 't is levenskritiek, die wel naast de aesthetiese kritiek moet staan, soms zelfs de aesthetiese kritiek moet overbruggen, maar niet in de plaats van de aesthetiese kritiek treden mag.

Soms zelfs overbruggen. Want als schoonheid, als litteratuur niet meer is de levenwekkende kracht, maar schone schijn van vegetérend leven, dan hebben we geen aesthetiese kritiek meer van doen, dan hebben we niets meer en niets minder nodig, dan ‘de bezem’.

Blijft de vraag naar de betékenis van Bruning's korte werk. Men kan zeggen, dat het zijn verdienste is geweest, voor de litteratuur, dat hij niet geschroomd heeft, toen dit nodig bleek, de bezem te gebruiken. Men kan zeggen, dat het zijn betékenis is geweest voor onze tijd, dat hij zich heeft weten te bevrijden uit de bleke levenshouding van àlles begrijpen en àlles waardèren.

Maar daarmee zijn we nog niet van Bruning af. Integendeel, met zulke woorden kunnen we z'n werk slechts beduimelen. Het is de geste, waarmee men een biezonder vreemd en waardevol specimen-op-sterk-water op 'n schap schuift naast andere vreemde en waardevolle specima.

Van Bruning komen we zo niet los. Hoe dit komt? Omdat hij ons hart raakt. Omdat hij zelf slechts haten of liefhebben kon, zegt Marsman, daarom vraagt hij: ‘heldere vriendschap of heldere vijandschap, één van twee.’ Zo is het. En dan moet het vriendschap zijn. Omdat èn zijn haat èn zijn liefde groeiden uit een machtig Geloof. Maar meer nog: omdat hij, toen hem dit gevraagd werd, dat Geloof willig wist over te geven. Zijn dood was niet enkel de afsluiting van dit leven. Zij werd er de vervulling van. Want zij pas bracht de definitieve betékenis aan, aan zijn persoon, en aan zijn werk.