Opwaartsche Wegen. Jaargang 3

[p. 215]

Een Geschiedenis van de Beweging van '80.

Studiën van de tachtiger beweging door Frans Coenen.
G.W. den Boer, Middelburg, 1924.

De mannen van '80 beginnen van tijdgenoten historiese personen te worden. Al leven de meeste van hen nog onder ons, er is een nieuw geslacht opgestaan, dat tot hen opziet of zich meer los van hen rekent, maar in alle geval hen duidelik ziet als mensen van een andere generatie. Als een jonger geslacht over oudere tijdgenoten zou mogen oordelen - de ‘jongeren’ van '80 hebben indertijd van dat recht een ruim gebruik gemaakt - dan zou nu het ogenblik gekomen zijn, dat de jongeren de betekenis van hun voorgangers trachtten vast te leggen, met het gevaar dat oordeel op later leeftijd - als zovele tachtigers - weer te moeten herzien. Dergelike waarderingen zijn, als ze door een talentvol jongere geschieden, niet zonder betekenis. De kritiek van Kloos en de zijnen op een vorig geslacht is, ondanks onvolledigheid en onbillikheid, toch in grote mate verhelderend geweest. Enigszins brede beschouwingen over het geslacht dat verdwijnen gaat, zijn echter uit onze jongeren slechts geleverd door Dirk Coster.

Wel - en dat is zeker van niet minder belang - bezinnen de ouderen zich steeds meer op wat voorbij is, hetzij doordat ze jeugdherinneringen ophalen en zo biografies materiaal verschaffen, hetzij, dat ze de beweging in zijn geheel trachten te overzien en zo meebouwen aan de grote geschiedenis van de beweging van '80, die toch eenmaal komen moet. Verwey begon met die samenvatting al heel vroeg in zijn Inleiding, die, al is het geen geschiedenis, het ontstaan, de betekenis en de ontwikkeling van de 80'ers-poëzie al biezonder goed kenschetste.

De jongste geschiedenis van de beweging van '80, die zeker de best geslaagde mag heten, ligt voor me.

Frans Coenen, die de Beweging van '80 genoeg heeft meegemaakt, om die door

[p. 216]

en door te kennen, en toch genoeg er buiten heeft gestaan om niet de verheerliker van één bepaalde persoon of groep te worden, die door zijn karakter, bezonkenheid en krities vermogen gevrijwaard is voor overschatten en àfmaken, is misschien wel de man, die het meest geschikt was om een zuiver en zakelik exposé te geven van wat er omstreeks '80 en daarna in onze vaderlandse literatuur gebeurde.

Hij had het voordeel boven Robbers, dat hij niet beperkt was binnen een van te voren vastgestelde omvang van zijn werk, hij had de wijsheid zich in zijn stof te beperken tot wat hoofdzaak was: niet de personen, maar de ideeën, de kunstopvatting, en daarnaast de personen en hun werk, inzoverre dat het nieuwe en het typiese van de beweging van '80 demonstreert.

Voorop plaatst hij een soort filosofiese basis voor zijn werk: zijn wijze van geschiedbeschouwing.

Er zijn verschillende opvattingen over de gang van de geschiedenis: een voortdurend ingrijpen Gods, of het afwisselen der ‘tendenzen’: door God geïnspireerd geestelik leven, maar als het tijdelike begrensd en dus nooit volkomen openbaring van het eeuwige en daardoor in zich dragend iets verkeerds, dat de kiem wordt van zijn ondergang, het groeien uit die vervallende tendenz van een nieuwe, die de oude vernietigt (Ranke), of men kan menen dat men uit race, milieu en moment de loop der geschiedenis kan verklaren (Taine). Men kan als geschiedschrijver partij kiezen (Macauley) of een absolute neutraliteit handhaven (Ranke). Men kan geloven, dat de maatschappij evolueert of degenereert en in die vooropgerette mening de feiten der geschiedenis trachten te groeperen, men kan allereerst letten op het verschil der tijden of op de eeuwig zich gelijk blijvende mens, men kan al wat men zelf gelooft indragen in de geschiedenis en daarna menen, dat de geschiedenis een van de sterkste argumenten is voor de waarheid van ons geloof, kortom de geschiedenis laat zich op vele manieren behandelen en meestal laat elke beschouwing ons een deel van de waarheid zien, al mogen we ook aannemen, dat sommige beschouwingswijzen naast de waarheid zijn.

Frans Coenen ziet in de geschiedenis een afwisseling van individualisme en collectivisme. De naam collectivisme kan verwarring stichten, omdat we nu eenmaal gewoon zijn met die naam een bepaald maatschappelik stelsel aan te duiden. Dat duurt echter slechts een moment, want het blijkt gauw genoeg, dat de schrijver bedoelt dat nu eens de individu, dan weer de gemeenschap op de voorgrond staat en hij verklaart dan die begrippen nog verder door van collectieve perioden als kenmerken op te noemen: men heeft een gemeenschappelik doel, een gemene moraal, gemene verstands- en gevoelsmaten. In die tijden is de staat sterk en heerst er betrekkelike eendracht. In een individualistiese samenleving verzwakt staat en samenleving, is het individu een geheel, niet deel van het geheel, terwijl voor geen twee personen de levensnormen gelijk zijn.

Individualistiese perioden vinden we dan in de bloeitijd der Griekse republieken,

[p. 217]

die der Italiaanse en Vlaamse in de 14e en 15e eeuw, Holland in het begin der 17e eeuw, waartegen dan de Romeinse overheersing, het tijdvak der Middeleeuwen en het laat 17e-eeuwse Frankrijk afsteken, als tijden van Gemeenschapszin, van collectieve kracht en streven.

Het verleidelike van al dergelike theorieën zit meestal in een paar pakkende argumenterende voorbeelden. Bij ruimere toepassing van de theorie moet men meestal al wat water in de wijn doen, terwijl op de keper beschouwd ze blijken maar een klein gedeelte van de waarheid te bevatten.

De theorie toepassend op ons volk, op onze geschiedenis, dan vinden we dus collectivisme in de Middeleeuwen, individualisme in Vlaanderen van 14e en 15e eeuw, in Holland eind 16e en begin 17e eeuw collectivisme eind 17e eeuw, 18e eeuw, individualisme een vleugje in de eerste helft 19e eeuw, een grote stroom na ± 1860, die dan na 1880 zijn uitdrukking ten volle vindt in onze literatuur.

Het begrip individualisme - zwakke staat, collectivisme - sterke staat, moet natuurlik voor onze 17e en 18e eeuw al direkt losgelaten worden, omdat het toevallig juist omgekeerd was. Maar dan nog, zou hier in Holland in de 14e en 15e eeuw meer gemeenschapszin zijn geweest dan in het Vlaanderen van de 14e en 15e eeuw, en zou daaruit te verklaren zijn, dat Vlaanderen in die periode meer kunstenaars voortbracht dan Holland? 'k Heb bovendien meermalen horen beweren, dat deze Vlaamse schrijvers over het algemeen uitdrukten het gemeenschappelike denken en voelen van hun tijd en dat we slechts bij een enkele van sterk sprekende individualiteit kunnen spreken, zodat we zouden kunnen twisten of deze periode individualisties of collectivisties is geweest. De hele kwestie is waarschijnlik deze: Frans Coenen ziet terecht als een van de kenmerken van de kunst van '80 individualisme, evenzo bij de Renaissance, evenzo terecht zag hij b.v. in het klassisisme een sterke tegenhanger van dit individualisme en daaruit is hij een theorie gaan opbouwen, die mijns inziens geen steek houdt. Dat neemt niet weg, dat al geloof ik niet in Coenens Geschiedbeschouwing ik dit wel doe in zijn konklusie, dat een sterk element in de kunst van de mannen van '80 is hun individualisme, en daar hij slechts een enkele maal in het hoofddeel van het werk nog met de wisseling individualisme-kollektivisme aan komt dragen, kunnen we dit verder veilig laten rusten.

De nieuwe kunst is dus individualisties, brengt ‘een vernieuwd zelfbesef’, dat òf voerde tot verhoogde vitaliteit òf tot vereenzaming, mensenhaat, levensmoeheid.

De verhoogde vitaliteit, 'n soort ‘dierlike levenslust’ brengt dan een verhoogde belangstelling in de uiterlike, stoffelike wereld (naturalisme). Iets is belangrijk, oefent bekoring uit, omdat het deel van het leven is; morele onderscheiding valt daarbij weg. De kunst is dus de studie van het leven; waarvan elke uiting ‘op zich zelf en om zich zelf belangrijk en vermeldenswaard’ is. Later trachtten de naturalistiese kunstenaars een synthese te geven, van detailtekening tot wereld-

[p. 218]

beeld. Het Franse naturalisme (de Goncourt's - Zola) vindt dan navolging bij enkele brooddronkenen, die in de heerlikheid van zich te kunnen uitleven, het Franse naturalisme met enthusiasme begroetten en verheerlikten. Een rustiger groep levensblijen vond zijn inspiratie bij Keats, Shelley, Wordsworth en de klassieken. Zij zijn de eigenlike kern van de beweging, die in rustig wel-overdacht krities proza hun artistieke geloofsbelijdenis hebben geformuleerd. Nadat Coenen nu de betekenis van de leuzen: kunst is passie, vorm en inhoud zijn één en de kunst om de kunst heeft nagegaan, komt hij op hun onmaatschappelikheid. Zij misten alle kontakt met de samenleving. En nu geeft hij bij het zoeken naar de oorzaak daarvan een knap antwoord: ze hadden veel meer dan Shelley en Byron maatschappelike kanten o.a. een goede dosis zelfbehoudzucht, maar zij wilden onmaatschappelik zijn, juist om zich te handhaven. Want hun optreden was niet alleen artistiek van betekenis, maar richtte zich ook tegen de oude maatschappij en daarmee tegen de maatschappelike betekenis van de kunst. Zij wilden het onmaatschappelike, bandeloze, omdat ze begonnen waren met te haten alle practies maatschappelike nuttigheid in kunst. Juist daarom bloedt hun kunst ook zo spoedig dood, ze hebben zich buiten het leven geplaatst, hun enige interesse buiten zich zelf is de natuur. En zo zijn ze geen van allen hun lyrisme te boven gekomen.

De pessimisten hadden meer kritiek, meer behoefte aan verdieping van levensinzicht, meer kans boven de lyriek uit te komen. Maar ook ‘zij zochten geen levenssynthese, maar openbaarden momenteele ontstemmingen. Of wel zij zochten op buitenissige gebieden en vervielen tot zekere geloovigheid, waarin het artistieke onderging’. Ik heb dit gedeelte van Coenen's beschouwingen tamelik uitvoerig weergegeven, omdat we in dit algemeen gedeelte het duidelikst zijn opvatting van de beweging van '80 leren kennen: de beweging uitlopend of liever staan blijvend bij een onmachtig lyrisme, de belofte van v. Deyssel: Nederland opgestoten in de vaart der volken, niet vervuld, een grote epiek niet geboren. Het oordeel is in hoofdzaak rechtvaardig en juist, al moeten we wel direkt opmerken, dat in het oordeel over de laatste groep een zekere onwil om hen te begrijpen sluipt. Dat valt nog meer dan in dit resumé op, als men het leest bij Coenen zelf, die bij de ‘levensblijen’ bladzijden vol schrijft van bewondering en bij de levensmoeden zich vrij bruusk met een zekere afkeer van hen afmaakt. Er is met van Eeden geen grote, wereldomvattende en wereldveroverende kunst aangebroken, maar hij brengt toch zeker meer dan wat momentele ontstemmingen en onartistieke ‘gelovigheid’.

Naast deze beschouwingen over het onvruchtbare van de kunst van '80 staat dan de waardering over wat '80 gebracht heeft. Vóór '80 was de kunst geworden een ‘gezelschapsspelletje voor den vrijen tijd’. Met '80 werd de muze een godin, boven de alledaagse werkelikheid. We kwamen met '80 boven de banaliteit uit. Daar staat natuurlik weer tegenover, dat dit hoogheidsbesef leidde tot hooghartigheid, waardoor het gewone volk van de kunst vervreemdde. Dat was niet zozeer jammer

[p. 219]

voor de kunst zelf, als wel voor de algemene invloed op de maatschappij. Daartegen richtte zich later de kritiek en de kunst van Adama van Scheltema. Maar al kan men die vervreemding betreuren, tegelijk heeft die ‘emancipatie der zinnen, waardoor die breuk ontstond, geleid tot ‘het beste, waartoe de Hollandsche geest in vele eeuwen in staat bleek: de hartstochtelijk verbeelde schoonheid der werkelijkheid’.

Uit deze laatste opmerking blijkt weer dat voor Coenen het realisme toch eigenlik de triomf van '80 is.

Als Coenen dan ook van het algemene afstapt en tot het bizondere overgaat, dan is het eerste en grootste hoofdstuk gewijd aan: Levenslust, Levensviering, Levenszwijmel, waarin terecht v. Deyssels naturalisme de grootste plaats inneemt. Van Looy en Prins nauw aan hem verwant, ondergebracht in een hoofdstuk: Subjectivisten, evenwichtigen, objectivisten volgen.

Als we dan nog zien, dat deze hoofdstukken 100 pagina's beslaan en het laatste hoofdstuk van het boek, over de levensonlust ± 30 pagina's, dat bovendien in de woorden levensblijheid en levensonlust op zichzelf reeds een oordeel zit, dat de plaats van sommigen die in deze groepen ondergebracht zijn, aanvechtbaar is, dan voelen we wel, dat zelfs Coenen niet kan verbergen waar zijn sympathieën liggen.

Maar dat neemt niet weg, dat dit toch een zeer eerlik boek is, een boek van een scherp, fijn kritikus, dat zijn betwistbare indeling dankt niet aan persoonlikheden van de schrijver, maar aan zijn persoonlikheid, die naar geest en aanleg dichter bij de liefdevolle waarnemers van het leven staat, dat bij de zoekers naar andere levenswaarden.

Een van de mooiste hoofdstukken is wel het vijfde, het hoofdstuk over de poëzie. De bladzijden over de poëzie van Beets en Helène Swarth zijn prachtig van ontledende kritiek. Met waardering voor het mooie, vol scherpe veroordeling van de tekortkomingen van beiden.

Frappant is ook de uitwerking van de gedachte, dat er een groot verschil bestaat tussen Perks:

.... de Godheid troont diep in mijn trotsch gemoed,

en de zin van Kloos:

Ik ben een God in 't diepst van mijn gedachten.

Perk krijgt als in plotselinge openbaring een zeker inzicht in het geheim der eeuwen en in trots en eerbied tegelijk erkent hij in zich het goddelike, Kloos daarentegen, begint naar aanleiding van een liefdesgeval: ik ben een God, dringt zich zelf brutaal naar voren, voelt niet dat het ik en de godheid, nooit te vereenzelvigen zijn.

Helder is ook in het laatste hoofdstuk de wijze waarop Coenen aantoont, hoe van Eeden van het begin af een geheel ander mens was dan de anderen, hoe dat al dadelik op te merken is in De kleine Johannes, maar pas goed in de Johannes

[p. 220]

Viator de ergernis opwekte bij hen, die zich tot heden zijn geestverwanten waanden.

Dit boek brengt ons een heel eind op weg om een goed beeld te krijgen van het hele verschijnsel, dat de beweging van '80 heet, omdat hier eigenlik niets is vermeld, dan wat strikt noodzakelik is om de betekenis van de Nieuwe Gidsbeweging te schetsen. Een geschiedenis is het nog niet, het is meer een verklaring van de beweging als verschijnsel en een poging om te groeperen en als zodanig zeker een zeer belangwekkend en knap boek.

Mijn voornaamste bezwaar is, dat de nadruk te veel op Kloos en van Deyssel en hun verwante auteurs valt, van Eeden wat wordt weggestopt, terwijl zeer beslist de betekenis van Verwey is onderschat. Dit laatste heb ik nog niet duidelik gemaakt en zou ook eigenlik een studie apart vragen. Hier zij het genoeg op te merken, dat die stille man uit Noordwijk een zeer grote invloed heeft gehad op de allerbesten onder de jongeren, en dat, wie de geschiedenis van '80 zou willen schrijven en Verwey niet dan terloops noemen zou, zeker een zeer belangrijk deel van die geschiedenis, n.l. het meest vruchtdragende voor onze poëzie, zou hebben verwaarloosd.

Ik hoop niet, dat ik door de opsomming van al mijn bezwaren van lezen en bestuderen van Coenens werk afhoud, want dat zou lijnrecht tegen mijn bedoelen ingaan, want ik heb nog nooit iets over de beweging van '80 met zoveel belangstelling gelezen als juist dit boek.

v. H.